Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w latach

Inspekcja Ochrony Środowiska Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w latach 2013-2015 BIBLIOTEKA MONITORINGU ŚRODOWISKA LUBLIN 2016

INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO w latach 2013-2015 BIBLIOTEKA MONITORINGU ŚRODOWISKA Lublin 2016

Opracowano przez zespół pracowników: Wydziału Monitoringu Środowiska Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Lublinie Pod kierunkiem Leszka Żelaznego Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska w Lublinie Redakcja Alicja Roguska Autorzy: Zuzanna Balcerek, Grażyna Gleń, Teresa Grzywaczewska, Teresa Kowalczuk, Renata Lesicka, Joanna Miazga, Piotr Mirosław, Bernadeta Nowosielska, Irena Orzeł, Dorota Parcheta, Alicja Roguska, Margaryta Sobocińska, Joanna Śluz, Jadwiga Tkaczyk, Urszula Tychmanowicz W opracowaniu wykorzystano materiały: Wydziału Inspekcji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Lublinie Głównego Urzędu Statystycznego Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Lublinie Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Lublinie Instytutu Ochrony Środowiska w Warszawie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Lublinie Zarządu Dróg Wojewódzkich w Lublinie PKP S.A. Zakładu Linii Kolejowych w Lublinie Urzędu Komunikacji Elektronicznej Zdjęcia na okładce P. Marczakowski

Spis treści Charakterystyka województwa...1 Jakość powietrza...........9 Jakość wód......26 Rzeki.....39 Jeziora....45 Wody podziemne.....52 Hałas.... 68 Odpady..76 Promieniowanie elektromagnetyczne.. 82 Informowanie o stanie środowiska w województwie....87 Podsumowanie...92

Charakterystyka województwa Krakowskie Przedmieście w Lublinie fot. T. Grzywaczewska Województwo lubelskie położone jest we wschodniej części Polski pomiędzy Wisłą a Bugiem. Obejmuje obszar 25 122 km 2 i jest trzecim pod względem wielkości województwem w kraju. Graniczy z województwami: podlaskim, mazowieckim, świętokrzyskim i podkarpackim, a od wschodu, na długości 170 km z Białorusią i 296 km z Ukrainą. Granica państwa stanowi jednocześnie granicę Unii Europejskiej. Administracyjnie obejmuje 24 powiaty, w tym 4 grodzkie: lubelski, chełmski, zamojski i bialskopodlaski oraz 213 gmin. Stolicą województwa jest Lublin, który liczy 341 722 mieszkańców. Jest to 10 pod względem wielkości miasto w Polsce i największe po prawej stronie Wisły. Województwo lubelskie zamieszkuje 2 139,7 tys. osób, czyli 5,6% całkowitej liczby mieszkańców w kraju (dane GUS za 2015 r.), co plasuje na 8 miejscu wśród województw, przy czym liczba ludności z roku na rok maleje, zarówno wskutek migracji krajowych i zagranicznych na pobyt stały, jak też ujemnego przyrostu naturalnego. Województwo zajmuje 12 miejsce pod względem gęstości zaludnienia wynoszącej 85 osób/ km 2, wobec średniej krajowej 123 osoby/ km 2. Przez województwo lubelskie przebiega granica fizjograficzna oddzielająca obszar Europy Wschodniej i Europy Zachodniej. Krainy geograficzne układają się w 3 pasy ukształtowania terenu. Część północną zajmują niziny staroglacjalne : Polesie Zachodnie i Nizina Południowopodlaska. Płaski teren pokrywają osady wodno-lodowcowe, piaski, żwiry i mułki oraz obszary wodno-torfowiskowe. Występujący tu kompleks 67 jezior krasowych - Pojezierze Łęczyńsko- Włodawskie, został częściowo włączony do Poleskiego Parku Narodowego. Część środkową i płd-wsch. zajmuje Wyżyna Lubelska zbudowana na skałach kredowych i przykryta lessem. Strona 1

Wskutek wietrzenia skał i erozji gleb wyżyna pocięta jest wąwozami wyżłobionymi w lessach przez wody opadowe. Od wschodu do Wyżyny Lubelskiej przylega Polesie Wołyńskie, a od południowego wschodu wypiętrza się wał Roztocza rozciągający się od Kraśnika do Lwowa. Charakteryzuje się on zróżnicowaną budową geologiczną i dużymi deniwelacjami terenu. W części południowej opada ku Dolinie Sandomierskiej stanowiącej zapadlisko tektoniczne wyerodowane przez rzeki. W obrębie województwa lubelskiego znajduje się tylko część Kotliny obejmująca dorzecze środkowej Tanwi i dolnej Sanny. Przez przeważającą część roku klimat Lubelszczyzny kształtuje napływające z zachodu wilgotne powietrze polarno-morskie przynoszące opady deszczu lub śniegu. Napływające ze wschodu powietrze polarno-kontynentalne lub z południa powietrze zwrotnikowe przynosi suche i mroźne powietrze zimą oraz gorące i upalne latem. Średnia temperatura w 2015 roku wynosiła 9,5 C i była wyższa niż w roku 2014 o 0,6 C. W sezonie zimnym średnia temperatura wynosiła 3,4 C, zaś w ciepłym 15,6 C. Ekstremalne średnie temperatury dobowe odnotowano na stacji w Terespolu: najniższą -15,5 C w dniu 7 stycznia i najwyższą +35,4 C w dniu 9 sierpnia. Roczne sumy opadów w 2015 r. wynosiły od. 442,1 mm we Włodawie do 531,8 mm w Lublinie i były znacznie niższe od notowanych w roku poprzednim 509-790 mm. Najwyższe opady zaobserwowano w maju i wrześniu, najniższe w lutym i sierpniu. Województwo lubelskie posiada szereg walorów przyrodniczych na skalę europejską, w uznaniu których ustanowiono sieć obszarów NATURA 2000 obejmującej łącznie powierzchnię 500 565,9 ha, czyli 19,92% powierzchni województwa. Wzdłuż dolin Wisły, Bugu i Wieprza ciągną się korytarze ekologiczne związane z rozprzestrzenianiem określonych roślin i zwierząt. Związane są one głównie z siedliskami wodnymi, lecz rangę międzynarodową mają także pasma leśne Puszczy Solskiej i Lasów Janowskich. W 2015 r. różnymi formami ochrony przyrody objęto obszar 571 524,6 ha, czyli 22,7% województwa (wykres 1), w którym są: 2 parki narodowe (Poleski i Roztoczański) 18 243,1 ha 86 rezerwatów przyrody 11 862,9 ha 17 parków krajobrazowych 233 218,4 ha 16 obszarów chronionego krajobrazu 300 415,6 ha 7 stanowisk dokumentacyjnych 11,3 ha 7 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych 745,6 ha 268 użytków ekologicznych 7027,8 ha 1514 pomników przyrody. 42,3% 2,1% 3,2% 1,2% 0,1% parki narodowe parki krajobrazowe zespoły przyrodniczo-krajobrazowe 53,2% rezerwaty przyrody obszary chronionego krajobrazu użytki ekologiczne Wykres 1. Udział powierzchniowy różnych form ochrony przyrody w województwie w 2015 r. (źródło: GUS) Strona 2

Główną rzeką województwa jest położony centralnie Wieprz, natomiast największe rzeki: Wisła i Bug wyznaczają jego zachodnią i wschodnią granicę. Zasoby wód powierzchniowych nie są duże z uwagi na słabo rozwiniętą sieć rzeczną oraz zmienne wielkości odpływu. Niewielkie możliwości retencjonowania wody sprawiają, że w okresach mokrych dochodzi do podtopień lub powodzi, a przy braku opadów do suszy. Deficyt wody najbardziej odczuwalny jest w rejonie kanału Wieprz Krzna, najdłuższego kanału melioracyjnego w Polsce o długości 140 km. Potrzeby wodne regionu zaspokajają dobrej jakości wody podziemne. Na terenie województwa lubelskiego znajduje się w całości lub w części 8 Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP), głównie w pokładach kredowych (73,4%) oraz trzecio- i czwartorzędowych. Zasoby eksploatacyjne w 2015 r. wynosiły 1241,7 hm 3 /rok, co klasyfikuje Lubelszczyznę do regionów średnio zasobnych. Czynnikiem niekorzystnym jest mała odporność tych wód na zanieczysz- Dolina rzeki Wieprz fot. P. Marczakowski czenia wskutek braku osadów izolujących warstwy wodonośne oraz spękań podłoża pozwalających na przenikanie zanieczyszczeń w głąb ziemi. W rejonie Nałęczowa, Celejowa i Krasnobrodu występują niskozmineralizowane wody lecznicze, ich zasoby eksploatacyjne są szacowane na 26 m 3 /godz. Województwo lubelskie jest zasobne w surowce mineralne, w tym w strategiczne surowce energetyczne. Zasoby bilansowe węgla kamiennego w Lubelskim Zagłębiu Węglowym szacowane są na 9 565 454 tys. ton, co stanowi 18,41 % zasobów węgla w Polsce. W LZW znajduje się 11 złóż na powierzchni około 9100 km 2. W 2015 r. kopalnia, pracująca na trzech polach wydobywczych (Bogdanka, Nadrybie, Stefanów), wydobyła 8,5 mln ton węgla kamiennego, co stanowiło 15,8% całości wydobycia węgla energetycznego w Polsce. Zasoby pozostałych surowców energetycznych są niewielkie i posiadają tylko lokalne znaczenie. Należą do nich: dwa złoża ropy naftowej w Glinniku (pow. lubartowski) i Stężycy. W rejonie Ciecierzyna i Mełgwi (pow. lubelski i świdnicki) oraz Stężycy (pow. rycki), a także Biszczy, Księżpolu i Tarnogrodu (pow. biłgorajski) znajdują się złoża gazu ziemnego. Od kilku lat prowadzone są prace poszukiwawcze łupków gazonośnych. W województwie lubelskim znajdują się jedne z największych w Polsce pokładów torfu, jednak ich powiązanie z obszarami NATURA 2000 uniemożliwia eksploatację. Największe złoża położone są w rejonie Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego i w Oleśnikach. Istotne znaczenie ponadregionalne mają bogate złoża wapieni i margli oraz surowców ilastych: lessów, gliny i iłów. W rejonie Rejowca znajdują się udokumentowane złoża ziemi krzemionkowej (około 43,5% zasobów krajowych), a w rejonie Annopola złoża fosforytów (21,3%). W rejonie Strona 3

Parczewa występuje największe udokumentowane złoże bursztynu w Polsce. Zasoby złoża Górka Lubartowska oceniono na 1088 t, co stanowi 97% całkowitych zasobów złóż bursztynu w Polsce. Prawdziwym bogactwem Lubelszczyzny są wysokiej jakości gleby. Najbardziej urodzajne, wykształcone z utworów lessowych czarnoziemy, gleby brunatne, rędziny i gleby płowe, znajdują się w pasie Wyżyny Lubelskiej, Wołyńskiej i Roztocza. W północnej nizinnej części województwa przeważają słabe gleby bielicowe, zaś na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim gleby torfowe i bagienne. Urodzajne gleby sprzyjają ich rolniczemu wykorzystaniu użytki rolne zajmują 1 754 942 ha, czyli 69,9% powierzchni województwa (wykres 2), w tym grunty orne obejmują obszar 1 313 662 ha (wykres 3). Gleby słabej jakości są wycofywane z produkcji rolniczej, a część jest zalesiana. 23,3% 6,9% 69,9% 1,9% 14,2% 4,2% 4,8% 74,9% użytki rolne lasy pozostałe grunty orne sady łąki pastwiska pozostałe Wykres 2. Struktura użytkowania gruntów w województwie lubelskim w 2015 r.(dane GUS). Wykres 3. Struktura użytków rolnych w województwie lubelskim - stan w czerwcu 2015 r. (dane GUS). Lasy zajmują powierzchnię 584 477 ha, tj. 23,3 % obszaru województwa. Największe kompleksy leśne znajdują się w pasie południowym: są to Lasy Janowskie, Puszcza Solska i Lasy Roztocza. Pozostałe kompleksy stanowią Lasy Łukowskie, Parczewskie, Kozłowieckie, Włodawsko-Sobiborskie i Strzeleckie. Obszarem o najmniejszym wskaźniku lesistości jest Wyżyna Lubelska i Wołyńska. Skład gatunkowy lasów zależy od zróżnicowania warunków glebowych i klimatycznych, które determinują rodzaj typu siedliskowego. Dominują siedliska nizinne (93%) nad wyżynnymi (7%). W siedliskach nizinnych przeważają lasy iglaste, czyli takie, w których udział gatunków iglastych wynosi co najmniej 80%. Gatunkiem dominującym jest sosna i dąb. W siedliskach wyżynnych, zwłaszcza na Roztoczu, przeważają jodła i buk, zaś na Polesiu w siedliskach mokrych i żyznych olsy i grab. Na Lubelszczyźnie 59,1% powierzchni stanowi własność publiczną, tj. Skarbu Państwa i gmin (w kraju 80,8%), pozostała część znajduje się w rękach prywatnych. Dąb Bolko fot. B. Nowosielska Strona 4

Województwo jest jednym z głównych ośrodków produkcji rolnej w kraju. Lubelskie zajmuje II miejsce w kraju pod względem zbioru zbóż i III miejsce w produkcji buraka cukrowego. Uprawia się także ziemniaki, rośliny pastewne, warzywa, chmiel, tytoń i konopie. Region jest największym w Polsce producentem owoców miękkich, zwłaszcza malin, porzeczek truskawek i agrestu. Rozwija się także produkcja i przetwórstwo zdrowej, certyfikowanej żywności. Wg danych IJHARS w dniu 31.12.2015r. zarejestrowanych było 1896 producentów ekologicznych, a łączna powierzchnia ekologicznych użytków rolnych wynosiła 34 051,42 ha. Oprócz produkcji roślinnej dobrze rozwinięta jest też hodowla trzody chlewnej, bydła i koni (znana w świecie stadnina koni w Janowie Podlaskim). Region należy do słabo uprzemysłowionych. W 2015 r. zarejestrowane były 173 184 podmioty gospodarcze, w tym 56 750 w sektorze publicznym i 166 363 w sektorze prywatnym. Dominuje przemysł spożywczy przetwarzający produkty rolne oraz przetwórczy owocowowarzywny. Wsparciem dla sektora spożywczego są instytucje naukowe z niezbędnym zapleczem laboratoryjnym: Wydziały Biologii i Biotechnologii na Uniwersytetach KUL i UMCS, Uniwersytet Przyrodniczy, Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Państwowy Instytut Weterynaryjny w Puławach, Centrum Innowacyjno -Wdrożeniowe Nowych Technik i Technologii w Inżynierii Rolniczej, Instytut Agrofizyki PAN i inne. Przemysł maszynowy produkuje głównie traktory, maszyny rolnicze oraz urządzenia dla przemysłu spożywczego. Na bazie występujących na Lubelszczyźnie wapieni i margli rozwinął się w Chełmie i Rejowcu Fabrycznym przemysł cementowy. Wydobywane iły i piaski stanowią zaplecze surowcowe dla wytwórni betonów i prefabrykatów betonowych oraz zakładów produkujących materiały budowlane. Największymi zakładami przemysłowymi w województwie są: Kopalnia Węgla Kamiennego Bogdanka SA oraz Zakłady Azotowe Puławy S.A - lider krajowy w produkcji nawozów sztucznych oraz światowy potentat w produkcji kaprolaktamu i melaminy. Rozpoznawalną marką Lubelszczyzny jest Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL Świdnik SA - największy producent śmigłowców w kraju i znaczący eksporter za granicę. 50 000 zł 40 000 zł 30 000 zł 20 000 zł 10 000 zł - zł rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 wartość PKB/ 1 mieszkańca województwa lubelskiego Wykres 4. Wartość PKB na 1 mieszkańca woj. Lubelskiego w latach 2000-2014 (dane GUS) Województwo lubelskie należy do najbiedniejszych obszarów Polski. W 2015 roku przeciętny rozporządzalny dochód miesięczny na osobę wynosił 1226,74 zł, tj. 88,5% średniej krajowej, co dawało 14 lokatę w kraju. Ludność w wieku produkcyjnym w grudniu 2015 r. liczyła 1328 tys. osób. Zarejestrowanych było 107 895 bezrobotnych (6,9% bezrobotnych w kraju), a stopa bezrobocia rejestrowanego w odniesieniu do osób aktywnych zawodowo była wyższa niż średnia krajowa 9,8% i wynosiła 11,7%. Strona 5

Wypracowany w 2014 r. dochód narodowy brutto (PKB) 67 074 mln zł dawał 10 lokatę wśród województw, jednak w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosił 31 170 zł i był najniższy w kraju. Przemiany gospodarcze i społeczne w ostatnim dziesięcioleciu XX wieku, głównie upadek przemysłu i brak środków na inwestycje sprawił, że województwo lubelskie, pomimo dużego potencjału rozwojowego, stanęło na uboczu dokonujących się w Polsce przemian. Z uwagi na dobrze zachowane środowisko przyrodnicze, atrakcyjność krajobrazową i przyrodniczą, uznane walory bioklimatyczne i lecznictwo uzdrowiskowe, a także bogate dziedzictwo kulturowe region może czerpać znaczne dochody z turystyki w oparciu o rozwijającą się bazę hotelową. Dużą szansą jest położenie na międzynarodowych korytarzach komunikacyjnych wschód zachód, jednak układ sieci dróg krajowych i wojewódzkich nie zaspokaja podstawowych potrzeb ruchu obsługi ruchu międzynarodowego i regionalnego i wymaga usprawnienia przez budowę obwodnic. Zaplecze rolnicze stanowi wciąż niewykorzystany potencjał dla przetwórstwa rolno-spożywczego. Lubelszczyzna posiada znaczny potencjał energetyczny, na który składają się złoża węgla kamiennego, a także złoża gazu, wód geotermalnych oraz energia solarna na nasłonecznionych pagórach Roztocza. Wciąż niewykorzystany jest potencjał naukowobadawczy przedsiębiorstw inno- Wąwóz w Kazimierzu Dolnym fot. P. Marczakowski wacyjnych, parków naukowo-technologicznych i uczelni wyższych - Lublin jest największym ośrodkiem akademickim po prawej stronie Wisły. Dogodne warunki do rozwijania działalności gospodarczej stwarzają podstrefy specjalnych stref ekonomicznych: SSE EURO-PARK MIELEC w Lublinie, Tarnobrzeskiej SSE EURO-PARK WISŁOSAN w Janowie Lubelskim, Tomaszowie Lubelskim i w Łukowie, oraz SSE STARACHOWICE w Puławach. Dla zachęcenia inwestorów planuje się dalsze ich rozszerzanie. Obecnie największym wyzwaniem jest odrobienie długoletnich zaległości rozwojowych i zmniejszenie dystansu infrastrukturalnego w stosunku do innych lepiej rozwiniętych regionów kraju. Dzięki takim działaniom możliwe będzie podniesienie konkurencyjności województwa i poprawa warunków życia jego mieszkańców. Strona 6

Władze samorządowe podejmują działania w kierunku zmiany niekorzystnego wizerunku województwa starając się wykorzystać jego atuty, szczególnie dzięki wsparciu funduszy unijnych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego i Programu Rozwoju Polski Wschodniej. Strategiczne kierunki rozwoju określają dokumenty, z których najważniejszymi są: Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2014 2020 (z perspektywą do 2030 roku), Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego do 2020 roku, Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego, Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego, Program Rozwoju Odnawialnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego oraz Strategia Współpracy Transgranicznej Województwa Lubelskiego, Obwodu Lwowskiego, Obwodu Wołyńskiego i Obwodu Brzeskiego na lata 2014 2020. Strategia rozwoju województwa zakłada ścisłe powiązanie z polityką ekologiczną regionu i zharmonizowanie rozwoju gospodarczego z ochroną walorów środowiskowych. Cel ten ma być zrealizowany przez ochronę dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne wykorzystanie Konik Polski fot. P. Marczakowski zasobów przyrody, zrównoważone wykorzystanie materiałów, wody i energii, dalszą poprawę jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego oraz doskonalenie systemu zarządzania środowiskiem. Działania mają być wykonywane w oparciu o dokumenty planistyczne, m.in.: Program ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata 2016-2019 z perspektywą do roku 2023, Programy usuwania wyrobów zawierających azbest dla terenu województwa lubelskiego, Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych, Program ochrony środowiska przed hałasem dla województwa lubelskiego dla terenów poza aglomeracjami położonych wzdłuż odcinków dróg, Programy ochrony powietrza dla strefy lubelskiej i aglomeracji lubelskiej ze względu na przekroczenia pyłu PM10 oraz benzo(a)piren, Programy ochrony środowiska przed hałasem dla województwa lubelskiego dla terenów poza aglomeracjami położonych wzdłuż odcinków dróg, Plany gospodarki odpadami dla województwa lubelskiego, Prognozy oddziaływania na środowisko w związku z realizacją ww. programów. Strona 7

W latach 2013-2015 nakłady na środki trwałe służące ochronie środowiska wyniosły łącznie 1 568 994 tys. zł, przy czym ponad połowa przeznaczona została na gospodarkę wodno-ściekową i ochronę wód (wykres 5). 56,3% 6,0% 8,4% 0,1% 15,9% 13,2% gospodarka wodno-ściekowa i ochrona wód Wykres 5. Nakłady na środki trwałe służące ochronie środowiska w latach 2013-2015 r. (dane GUS) ochrona powietrza i klimatu gospodarka odpadami Tabela 1. Województwo lubelskie w liczbach na tle kraju w 2015 r. (żródło: GUS) Wskaźnik Województwo lubelskie Miejsce w kraju Polska Powierzchnia [km 2 ] 25 122,46 312 679,67 3 Udział powierzchni województwa w powierzchni kraju [%] 8 100 Powierzchnia użytków rolnych [km 2 ] 17 549,42 186 207,02 3 Udział użytków rolnych w powierzchni ogólnej [%] 69,9 59,6 Powierzchnia lasów [km 2 ] 5 844,77 10 92 148,86 Udział lasów w powierzchni ogólnej [%] 23,3 14 29,5 Powierzchnia obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona [km 2 ] 5715,25 9 101 759,73 Udział powierzchni obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych w powierzchni ogólnej [%]* ) 22,7 12 32,5 Ludność ogółem [tys.] 2 139,7 38 437,2 Udział liczby ludności województwa w liczbie ludności kraju [%] 5,6 8 100 Gęstość zaludnienia [os/km 2 ] 85 12 123 Ludność w miastach [% ogółu ludności] 46,2 60,3 Ludność w wieku produkcyjnym [% ogółu ludności] 62,1 14 62,4 Stopa bezrobocia rejestrowanego [%] 11,7 7 9,8 Produkt krajowy brutto w cenach bieżących [mln zł] w 2014 r. 67 057 10 1 719 146 Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca [zł] w 2014 r. 31 163 16 44 672 Nakłady na środki trwałe służące ochronie środowiska i gospodarce wodnej [mln zł] 483,46 11 15 160,05 Strona 8

Jakość powietrza PSM Kolejarz Lublin fot. Archiwum Rady Osiedla Bronowice III-Maki Przekroczenia standardów jakości powietrza w zakresie pyłu PM10, pyłu PM2,5 i benzo/a/pirenu w województwie lubelskim implikują potrzebę podejmowania działań zmierzających do obniżenia stężeń co najmniej do wymaganego przepisami poziomu. Wychodząc naprzeciw problemom, w województwie zostały określone priorytety w zakresie jakości powietrza, którymi są: - wdrażanie programów ochrony powietrza w strefach klasy C, - redukcja emisji zanieczyszczeń do powietrza, w tym emisji gazów cieplarnianych ze wszystkich sektorów gospodarki, a zwłaszcza z zakładów energetycznego spalania paliw poprzez modernizacje istniejących technologii i wprowadzanie nowych, nowoczesnych urządzeń, a także z indywidualnego ogrzewania mieszkań przez wprowadzanie ekologicznych nośników energii i podłączanie obiektów do scentralizowanych źródeł ciepła, - ograniczanie emisji ze środków transportu poprzez modernizacje taboru, wykorzystywanie paliwa gazowego w miejsce oleju napędowego i benzyny oraz zwiększanie płynności ruchu samochodowego. Presje Emisja to wprowadzane w wyniku działalności człowieka bezpośrednio lub pośrednio do powietrza, wody, gleby lub ziemi substancje oraz energie, takie jak ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne. Zanieczyszczenia emitowane do powietrza należą do najbardziej niebezpiecznych, gdyż rozprzestrzeniają się w sposób niekontrolowany, bezpośrednio oddziałują na człowieka i mogą mieć negatywny wpływ na inne komponenty środowiska. Źródła zanieczyszczeń powietrza podzielić można na naturalne oraz antropogeniczne związane z działalnością człowieka. O jakości powietrza decydują źródła antropogeniczne powierzchniowe, punktowe i liniowe. Według danych GUS, w latach 2013-2015, województwo lubelskie zajmowało 11 miejsce w kraju pod względem wielkości emisji zanieczyszczeń pyłowych i 12 miejsce pod względem emisji zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych (z uwzględnieniem CO2). Wielkość emisji z terenu województwa lubelskiego za 2015 r., zbilansowanej przez ATMOTERM S.A. na zlecenie GIOŚ na potrzeby modelowania krajowego, z uwzględnieniem kategorii źródeł oraz rodzajów zanieczyszczeń przedstawia tabela 1, natomiast udział rodzajów źródeł emisji w podziale na zanieczyszczenia wykres 1. Strona 9

Tabela 1. Szacowana emisja zanieczyszczeń do powietrza z obszaru woj. lubelskiego w 2015 r. (źródło: baza emisji ATMOTERM S.A.) Wyszczególnienie Łączna emisja (Mg) emisja powierzchniowa (Mg) emisja liniowa (Mg) emisja punktowa (Mg) emisja z rolnictwa (Mg) emisja naturalna z lasów (Mg) emisja niezorganizowana (Mg) PM10 24 942,8 16 317,2 2 474,7 1 416,5 3 810,0 924,4 BaP 8,7217 7,1068 0,0067 1,6082 NO2 15 833,5 430,0 2 715,3 12 253,0 435,2 SO2 27 979,7 13 375,3 64,7 14 531,3 8,4 NMLZO 45 884,5 18 374,1 907,4 1 279,7 7 722,2 17 601,1 NH3 25 219,8 275,2 907,0 21 818,4 2 219,2 Emisja powierzchniowa pochodzi z niskich emitorów odprowadzających produkty spalania z domowych palenisk i lokalnych kotłowni węglowych. Zanieczyszczenia gromadzą się wokół miejsc powstawania, najczęściej na obszarach o zwartej zabudowie mieszkaniowej, co utrudnia proces ich przemieszczania i rozpraszania. Prowadzi to do kumulowania ładunków szkodliwych substancji, głównie pyłu i benzo/a/pirenu, na niewielkiej przestrzeni o dużej gęstości zaludnienia. O wielkości emisji liniowej decydują zanieczyszczenia pochodzące od tras komunikacyjnych. Substancje emitowane z silników pojazdów oraz emisja poza spalinowa i wtórna, oddziałują na jakość powietrza, powodując wzrost stężeń zanieczyszczeń, głównie tlenków azotu i benzenu, w najbliższym otoczeniu dróg. powierzchniowa liniowa punktowa punktowa liniowa powierzchniowa tys. Mg 50 40 30 20 10 Mg 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0 PM 10 NO2 SO2 NMLZO NH3 0,0 BaP Wykres 1. Wielkość emisji oraz udział poszczególnych kategorii źródeł z terenu województwa lubelskiego za 2015 r. (źródło: baza emisji ATMOTERM S.A.) Emisja ze źródeł punktowych powstaje podczas wytwarzania energii i procesów technologicznych. Emitory punktowe o znaczącej emisji zanieczyszczeń mają istotny wpływ na wielkość i zasięg stężeń zanieczyszczeń w powietrzu takich jak: dwutlenek siarki, tlenki azotu i inne. Na terenie województwa lubelskiego największe emitory punktowe zlokalizowane są na terenie powiatu puławskiego, chełmskiego oraz w Lublinie. Strona 10

Emisja z rolnictwa kojarzącego się z naturą nie jest obojętna dla atmosfery. Nowoczesne, zmechanizowane rolnictwo emituje zanieczyszczenia powstające podczas użytkowania pojazdów i maszyn rolniczych, ogrzewania budynków, nawożenia, rozkładu materii organicznej, hodowli zwierząt, prac polowych, transportu plonów i hodowli zwierząt. Na terenie województwa lubelskiego znajdują się duże obszary działalności rolniczej. Znacząca emisja z tego sektora dotyczy pyłów oraz amoniaku. Emisja NMLZO, NH3 prekursorów zanieczyszczeń, pochodzi między innymi ze źródeł naturalnych, jakimi są lasy zajmujące około 24% powierzchni województwa lubelskiego. Baza emisji ATMOTERM S.A. zawiera dane o emisji pyłu pochodzącej ze źródeł niezorganizowanych z terenów kopalni odkrywkowych i hałd. Mapy przedstawiające wielkość oraz udział źródeł emisji zanieczyszczeń w powiatach województwa lubelskiego umieszczone są w Raporcie o stanie środowiska województwa lubelskiego za 2015 r. dostępnym na stronie internetowej: http://www.wios.lublin.pl/wp-content/uploads/srodowisko/raporty-o-stanie-srodowiska/raport-ostanie-srodowiska-woj-lubelskiego-w-2015-r/03_wios_lublin_raport_2015_powietrze.pdf. Według danych uzyskanych z bazy emisji ATMOTERM S.A. wielkość emisji pyłu PM10 w 2015 roku wynosiła 24 942,8 Mg. Emisja ze źródeł powierzchniowych stanowiła około 65,4%, ze źródeł liniowych 9,9%, punktowych 5,7%, około 15,3% pochodziło z rolnictwa oraz 3,7% z terenów kopalni odkrywkowych i hałd. Wielkość emisji benzo/a/pirenu w 2015 roku wynosiła ok. 8,7 Mg. Główne źródło benzo/a/pirenu stanowiły emitory powierzchniowe - 81,5% ogółu emisji, mniej istotne były emitory punktowe - 18,4%, a udział emitorów liniowych wynosił zaledwie 0,1% emisji. Z terenu województwa lubelskiego w 2015 roku wyemitowano 15 833,5 Mg dwutlenku azotu. Głównym źródłem NO2 była emisja punktowa - około 77,4%. Emisja liniowa stanowiła 17,1%, powierzchniowa 2,7%, z rolnictwa 2,8%. Udział poszczególnych rodzajów źródeł emisji na obszarze województwa był zróżnicowany, przeważający udział emitorów punktowych występował w powiatach uprzemysłowionych, natomiast w pozostałych przeważały źródła liniowe. Emisja dwutlenku siarki w 2015 roku wynosiła 27 979,7 Mg. Głównym źródłem SO2 były emitory punktowe - 51,9% i powierzchniowe - 47,8%. Emisja liniowa wynosiła 0,23%, a emisja z rolnictwa 0,03% emisji całkowitej. Przeważający udział emitorów punktowych występował w powiatach uprzemysłowionych, natomiast w pozostałych dominowały źródła powierzchniowe. Wielkość emisji niemetanowych lotnych związków organicznych i amoniaku prekursorów zanieczyszczeń wynosiła odpowiednio 45 884,5 Mg i 25 219,8 Mg. Największy udział w emisji NMLZO miały źródła powierzchniowe 40,0% i lasy 38,4%, emisja ze źródeł rolniczych stanowiła 16,8%, punktowych - 2,8% oraz liniowych - 2,0% emisji całkowitej. Głównym źródłem emisji amoniaku było rolnictwo 86,5%. Emisja z lasów stanowiła 8,8%, z emitorów punktowych 3,6% i źródeł powierzchniowych 1,1% całkowitej emisji NH3. Strona 11

Stan Stacja monitoringu powietrza w Zamościu fot. Archiwum WIOŚ W latach 2010-2015 na obszarze województwa rejestrowano niskie wartości stężeń zanieczyszczeń gazowych: dwutlenku siarki, tlenków azotu, tlenku węgla, benzenu. Stężenia średnie roczne SO2 na stacjach tła miejskiego były na poziomie ok. 4 µg/m 3, maksymalnie 8,1 µg/m 3 (wykres 2). Nie stwierdzono przekroczeń obowiązujących standardów imisyjnych. Maksymalne stężenia 1-godz. i 24-godz. były niższe od wartości dopuszczalnych. W analizowanym okresie stężenia średnie roczne były porównywalne. Tendencja spadkowa poziomu stężeń tego zanieczyszczenia widoczna jest w Aglomeracji Lubelskiej. W rocznych seriach pomiarowych występowała wyraźna zależność wartości zmierzonych stężeń z porami roku. 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Wykres 2. Średnie roczne stężenia dwutlenku siarki na wybranych stanowiskach pomiarowych w latach 2010-2015 w województwie lubelskim (źródło: WIOŚ) μg/m3 12 8 4 0 Lublin Biała Podlaska Chełm Zamość (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) Wartości stężeń średnich rocznych dwutlenku azotu monitorowanych w największych miastach województwa, zawierały się w przedziale od 11,6 µg/m 3 do 23,3 µg/m 3 i stanowiły 29-58,2% poziomu dopuszczalnego (wykres 3). Na przestrzeni lat 2010-2015 wyznaczone stężenia średnie roczne na poszczególnych stacjach tła miejskiego były zbliżone. Najwyższe wartości występowały w Aglomeracji Lubelskiej i Puławach, mniejsze dość wyrównane w Białej Podlaskiej, Chełmie i Zamościu. Dotrzymana została norma 18 dopuszczalnych przekroczeń stężeń 1-godzinnych NO2 - odnotowano tylko po jednym takim przypadku: w 2010 r. w Puławach i w 2011 r. w Lublinie. Strona 12

2010 2011 2012 2013 2014 2015 μg/m3 40 30 20 10 0 Lublin Biała Podlaska Da=40 µg/m3 Chełm Zamość Puławy Wykres 3. Średnie roczne stężenia dwutlenku azotu na wybranych stanowiskach pomiarowych w latach 2010-2015 w województwie lubelskim (źródło: WIOŚ) mg/m 3 10 8 6 4 2 0 (tło miejskie)(tło miejskie)(tło miejskie)(tło miejskie)(tło miejskie) Maksymalne stężenia 8-godzinne kroczące tlenku węgla monitorowane w Lublinie wynosiły od 5,95 mg/m 3 w 2010 r. do 3,54 mg/m 3 w 2015 r. i były znacznie niższe od poziomu dopuszczalnego (wykres 4). W latach 2010-2012 wartości te były bardzo wyrównane, od 2013 r. odnotowano niewielki spadek. D a =10 mg/m 3 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. Wykres 4. Maksymalne stężenia 8-godzinne kroczące tlenku węgla w Lublinie przy ul. Obywatelskiej w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Zanieczyszczenie powietrza benzenem mieściło się w granicach dopuszczalnej normy (wykres 5). Najwyższa wartość stężenia średniorocznego 3,8 µg/m 3 odnotowana w Zamościu w 2011 r. mogła być związana z okresowo podwyższoną emisją pochodzącą od przebudowywanego układu komunikacyjnego w rejonie lokalizacji stacji. W analizowanym okresie brak wyraźnego trendu zmian stężeń. µg/m3 5 4 3 2 1 0 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. Zamość ul. Hrubieszowska Da=5 µg/m3 Kraśnik ul. Koszarowa Biała Podl. ul. Orzechowa Lublin ul. Obywatelska Wykres 5. Średnie roczne stężenia benzenu na stacjach monitoringowych województwa lubelskiego w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) Strona 13

Problemem w województwie są ponadnormatywne stężenia pyłu zawieszonego PM10, drobniejszych cząstek pyłu o średnicy do 2,5 μm oraz benzo(a)pirenu. W latach 2010-2015 stężenia średnioroczne pyłu PM10 nie przekraczały poziomu dopuszczalnego, ich wartości były na zbliżonym poziomie - około 30 µg/m 3 (wykres 6). Trudności w dotrzymaniu normy, szczególnie w okresie zimowym, stwarzały stężenia 24-godzinne. W latach 2010-2015 na większości stacji występowały przekroczenia dopuszczalnej częstości przekroczeń wynoszącej 35 dni w roku kalendarzowym (wykres 7). Najkorzystniejszym rokiem okazał się 2012, kiedy to odnotowano przekroczenie tylko na jednej stacji zlokalizowanej w Puławach przy ul. Skowieszyńskiej. W ostatnich 3 latach nie występowały przekroczenia poziomu informowania ani alarmowego. Stężenia średnie roczne pyłu PM2,5 w analizowanym okresie oscylowały wokół poziomu dopuszczalnego wynoszącego 25 µg/m 3 (wykres 8). Przekroczenia tej wartości najczęściej występowały w Białej Podlaskiej. Na stacji w Lublinie przy ul. Śliwińskiego oraz w Zamościu przy ul. Hrubieszowskiej zauważalny jest niewielki spadek poziomu stężeń. Przekroczenia dopuszczalnych stężeń pyłów powodowane były głównie emisją pyłu z indywidualnego ogrzewania budynków. Dodatkowym zagrożeniem dla zdrowia było spalanie odpadów w lokalnych kotłowniach i paleniskach indywidualnych. Znaczącą przyczynę ponadnormatywnych stężeń pyłów stanowiły niekorzystne warunki meteorologiczne (w tym sytuacje inwersyjne, cisze wiatrowe). Wykres 6. Średnie roczne stężenia pyłu PM10 na stanowiskach pomiarowych w latach 2010-2015 w województwie lubelskim (źródło: WIOŚ) μg/m3 50 40 30 20 10 0 Lublin1 Lublin2 Biała Podlaska (tło miejskie) 2010 2011 2012 2013 2014 2015 (tło miejskie) (tło miejskie) Da= 40 µg/m3 Chełm Zamość Puławy Kraśnik Radzyń Podlaski (tło miejskie) (tło miejskie) Lublin1-ul. Obywatelska Lublin2- ul. Śliwińskiego (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) Wykres 7. Liczba przekroczeń dopuszczalnego stężenia 24h pyłu PM10 na stanowiskach pomiarowych w latach 2010-2015 w województwie lubelskim (źródło: WIOŚ) 70 60 50 40 30 20 10 0 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. Lublin1 Lublin2 Biała Podlaska (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) Chełm Zamość Puławy Kraśnik Radzyń Podlaski (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) Da = 35 (tło miejskie) (tło miejskie) Strona 14

Wykres 8. Średnie roczne stężenia pyłu PM2,5 na stacjach monitoringowych województwa lubelskiego w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) µg/m3 30 25 20 15 10 5 0 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. Da= 25 µg/m 3 Lublin2 Biała Podlaska Chełm Zamość (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) Stężenia benzo/a/pirenu, jako wskaźnika poziomu zanieczyszczenia powietrza związkami z grupy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA), w okresie objętym analizą były zróżnicowane (wykres 9). Wartości znacznie wyższe od poziomu docelowego odnotowano na wszystkich stanowiskach w 2014 i 2015 r. Najwyższa wartość - 5,4 ng/m 3, przy docelowej wynoszącej 1 ng/m 3, została zarejestrowana w Białej Podlaskiej. Ze względu na fakt, że źródłem zanieczyszczenia powietrza benzo(a)pirenem jest niepełne spalanie paliw, najwyższe jego stężenia występowały w sezonie grzewczym na gęsto zabudowanych obszarach wyposażonych w indywidualne systemy grzewcze opalane węglem lub drewnem. [ng/m 3 ] 6 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. 4 2 Da=1 ng/m 3 0 Lublin Biała Podlaska Chełm Zamość Kraśnik (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) Wykres 9. Średnie roczne stężenia benzo/a/pirenu na stacjach monitoringowych województwa lubelskiego w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) W latach 2010-2015 na obszarze województwa stwierdzono niski poziom zanieczyszczenia powietrza metalami. Stężenia średnie roczne ołowiu wynosiły do 2,4% wartości docelowej w Lublinie i do 2,7% w Zamościu, arsenu do 21% w Lublinie i do 14,5% w Zamościu, kadmu do 10,7% w Lublinie i do 10,8% w Zamościu, niklu do 22,7% w Lublinie i do 19,2% w Zamościu. W analizowanym okresie na dwu stacjach, gdzie monitorowane były metale, widoczny jest wzrost stężeń niklu w powietrzu, szczególnie w latach 2014-2015. Liczba dni w których wystąpiło przekroczenie poziomu docelowego ozonu była zmienna. W latach 2010-2015 najwięcej takich dni odnotowano w 2015 r. na stacji w Białej Podlaskiej 20 oraz w Białym Słupie 17. Na przestrzeni omawianych lat liczba przekroczeń poziomu docelowe- Strona 15

go ozonu mieściła się w normie. Odnotowano jedną wartość stężenia godzinowego w wysokości 180,5 µg/m 3, minimalnie przekraczającą poziom informowania społeczeństwa o ryzyku wystąpienia przekroczenia poziomu alarmowego. Analiza stężeń monitorowanych w kolejnych godzinach tego samego dnia, jak również prognozy stężeń ozonu i prognozy meteorologiczne nie wskazywały na występowanie ryzyka przekroczeń poziomu alarmowego, co potwierdziły wyniki późniejszych pomiarów. Średnią z liczby dni ze stężeniami ozonu wyższymi niż 120 ug/m 3 dla stacji miejskich i pozamiejskich (w przeliczeniu na jedną stację) przedstawia wykres 10. Wykres 10. Średnia arytmetyczna z liczby dni ze stężeniami ozonu wyższymi niż 120 ug/m3 dla stacji miejskich i pozamiejskich - w przeliczeniu na jedną stację(źródło: WIOŚ, RPN, IMGW) 25 20 15 10 5 0 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. stacje miejskie D a = 25 stacje pozamiejskie Zgromadzone dane pomiarowe oraz wyniki modelowania krajowego były podstawą dokonania oceny jakości powietrza w województwie w 2015 r. oraz klasyfikacji stref. Wyniki klasyfikacji stref pod kątem ochrony zdrowia przedstawia tabela 2. Do klasy C zaliczone zostały obie strefy ze względu na przekroczenia pyłu PM10, pyłu PM2,5 i benzo/a/pirenu. Rozkład stężeń tych zanieczyszczeń przedstawiają mapy 1 3. W strefach które uzyskały klasę C wyodrębnione zostały obszary przekroczeń poziomów dopuszczalnych na podstawie wyników modelowania krajowego. Tabela 2. Klasy stref uzyskane w ocenie rocznej za 2015 r. według kryteriów ochrony zdrowia (źródło: WIOŚ) Nazwa strefy Symbol klasy wynikowej dla poszczególnych zanieczyszczeń dla obszaru całej strefy Kod PM strefy SO2 NO2 PM10 Pb C6H6 CO O3 As Cd Ni BaP 2,5 aglomeracja lubelska PL0601 A A C A A A A A A A C C strefa lubelska PL0602 A A C A A A A A A A C C klasa A - klasa strefy dla zanieczyszczenia o stężeniach poniżej poziomu dopuszczalnego bądź docelowego, klasa C - klasa strefy dla zanieczyszczenia o stężeniach powyżej poziomu dopuszczalnego bądź docelowego. Fot. Archiwum WIOŚ Strona 16

Mapa 1. Rozkład stężeń pyłu zawieszonego PM10 36 maksymalne stężenie dobowe na podstawie krajowego modelowania wykonanego z zastosowaniem łączenia wyników modelowania z danymi pomiarowymi dla 2015 r. (źródło: ATMOTERM S.A.) Mapa 2. Rozkład stężeń pyłu zawieszonego PM2,5 stężenie średnie roczne na podstawie krajowego modelowania wykonanego dla 2015 r. (źródło: ATMOTERM S.A.) Strona 17

Mapa 3. Rozkład stężeń benzo/a/pirenu stężenie średnie roczne na podstawie krajowego modelowania wykonanego z zastosowaniem łączenia wyników modelowania z danymi pomiarowymi dla 2015 r. (źródło: ATMOTERM S.A.) W latach 2013-2015 Aglomeracja Lubelska i strefa lubelska zaliczone były do klasy C ze względu na przekroczenia 24-godzinnych stężeń pyłu PM10. W 2014 r. obie strefy uzyskały klasę C dodatkowo ze względu na przekroczenia benzo/a/pirenu. Ponadto w tym samym roku strefa lubelska uzyskała klasę B dla pyłu PM2,5. W 2015 r. liczba zanieczyszczeń, dla których obie strefy uzyskały klasę C, wzrosła do 3 i obejmowała oprócz pyłu PM10, również benzo/a/piren i pył PM2,5 (tabela 3). Tabela 3. Klasy stref uzyskane w ocenach rocznych za lata 2013-2015 według kryteriów ochrony zdrowia (źródło: WIOŚ) Nazwa strefy aglomeracja lubelska strefa lubelska Kod strefy PL0601 PL0602 Rok Symbol klasy wynikowej dla poszczególnych zanieczyszczeń dla obszaru całej strefy SO2 NO2 PM10 Pb C6H6 CO O3 As Cd Ni BaP PM2,5 2013 A A C A A A A A A A A A 2014 A A C A A A A A A A C A 2015 A A C A A A A A A A C C 2013 A A C A A A A A A A A A 2014 A A C A A A A A A A C B 2015 A A C A A A A A A A C C klasa A - klasa strefy dla zanieczyszczenia o stężeniach poniżej poziomu dopuszczalnego bądź docelowego, klasa B - klasa strefy dla zanieczyszczenia o stężeniach powyżej poziomu dopuszczalnego lecz nie przekraczających poziomu dopuszczalnego powiększonego o margines tolerancji, klasa C - klasa strefy dla zanieczyszczenia o stężeniach powyżej poziomu dopuszczalnego powiększonego o margines tolerancji, powyżej poziomu docelowego, w przypadku gdy margines tolerancji nie jest określony o stężeniach powyżej poziomu dopuszczalnego. Strona 18

Szacunkową powierzchnię obszarów przekroczeń oraz liczbę ludności narażonej na ponadnormatywne stężenia w województwie w 2015 r. przedstawia tabela 4. Lokalizację obszarów przekroczeń zaprezentowano na mapie 4. Tabela 4. Powierzchnia i liczba ludności narażonej na ponadnormatywne stężenia w 2015 r. na podstawie wyników modelowania wykonanego na poziomie krajowym (źródło: ATMOTERM S.A.) Wyszczególnienie PM10(24h) PM2,5 B(a)P Liczba mieszkańców województwa narażonych na ponadnormatywne stężenia zanieczyszczeń [tys.] Odsetek mieszkańców województwa narażonych na ponadnormatywne stężenia zanieczyszczeń 614 386 398 168 1 143 087 28,61 18,54 53,22 Obszar przekroczeń wartości dopuszczalnych [km 2 ] 201,88 80,3 2 240,7 Udział powierzchni z przekroczeniami w powierzchni całkowitej województwa [%] 0,80 0,32 8,92 Mapa 4. Obszary przekroczeń pyłu PM10, pyłupm2,5 i benzo/a/pirenu w 2015 r. w województwie lubelskim (źródło: ATMOTERM S.A.) Strona 19

W klasyfikacji według kryteriów ochrony roślin w analizowanym okresie strefa lubelska zaliczana była do klasy A dla wszystkich zanieczyszczeń (tabela 5). Szczegółowe informacje dotyczące rocznych ocen jakości powietrza dostępne są na naszej stronie internetowej http://www.wios.lublin.pl/srodowisko/ocena-jakosci-powietrza/roczneoceny-jakosci-powietrza/ Tabela 5. Klasy stref uzyskane w ocenie rocznej za 2015 r. według kryteriów ochrony roślin (źródło: WIOŚ) Lp. Nazwa strefy Kod strefy Klasa strefy dla zanieczyszczeń SO2 NOx O3 1. strefa lubelska PL0602 A A A Od 2010 r. na stacji tła miejskiego zlokalizowanej w Aglomeracji Lubelskiej przy ul. Śliwińskiego prowadzone są pomiary pyłu PM2,5 w celu określania wskaźnika średniego narażenia ludzi na pył PM2,5. Wyniki tych pomiarów służą do obliczania krajowego wskaźnika średniego narażenia oraz wskaźnika średniego narażenia dla Aglomeracji Lubelskiej. Wskaźnik średniego narażenia dla Aglomeracji Lubelskiej w latach 2013-2015 utrzymywał się na tym samym poziomie i wynosił 22 μg/m 3. Wartość ta przekraczała pułap stężenia ekspozycji, wynoszący 20 μg/m 3, który należało osiągnąć do 2015 r. Wskaźnik ten przekraczał również krajowy cel redukcji narażenia na pył PM2,5 wynoszący 18 μg/m 3, planowany do osiągnięcia do 2020 r. Oznacza to potrzebę podjęcia dodatkowych działań w zakresie ochrony powietrza. Wartości wskaźnika średniego narażenia dla Aglomeracji Lubelskiej na tle krajowego wskaźnika średniego narażenia przedstawia tabela 6 i wykres 11. Tabela 6. Wskaźnik średniego narażenia na pył PM2,5 (źródło: GIOŚ, WIOŚ) Wyszczególnienie Wskaźnik średniego narażenia na pył PM2,5 [μg/m 3 ] 2012 1) 2013 2) 2014 3) 2015 4) Polska 26,1 25 24 23 Aglomeracja Lubelska 23,6 22 22 22 1) liczony jako średnia z lat 2010-2012 2) liczony jako średnia z lat 2011-2013 3) liczony jako średnia z lat 2012-2014 4) liczony jako średnia z lat 2013-2015 µg/m 3 40 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. 20 krajowy cel redukcji narażenia pułap stężenia ekspozycji 0 Polska Aglomeracja Lubelska Wykres 11. Wskaźnik średniego narażenia na pył PM2,5 w latach 2012-2015 (źródło: GIOŚ, WIOŚ) Strona 20

Opad atmosferyczny W latach 2013-2015, podobnie jak we wcześniejszym okresie, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie uczestniczył w krajowym monitoringu chemizmu opadów atmosferycznych i oceny depozycji zanieczyszczeń do podłoża. Celem tego monitoringu jest określenie rozkładu ładunków zanieczyszczeń wprowadzanych z mokrym opadem do podłoża w ujęciu czasowym i przestrzennym. W województwie lubelskim wykonywano analizy wód opadowych zbieranych na stacji IMGW we Włodawie. Dla porównania wielkości mokrej depozycji z obszaru województwa lubelskiego na wykresie 12 przedstawiono wielkości ładunków jednostkowych badanych substancji wniesionych przez opady atmosferyczne w latach 2010-2015 na tle rocznych sum opadów. Wyniki badań i analiz prowadzonych na przestrzeni ww. okresu wykazały niewielkie zmniejszenie ładunku siarczanów i azotu ogólnego wnoszonych wraz z opadem do podłoża. Wyraźnemu, systematycznemu obniżeniu uległ ładunek ołowiu zdeponowany w opadach atmosferycznych. W 2015 roku wniesiony wraz z opadem ładunek siarczanów, w porównaniu do średniego z lat 2010-2014, zmalał o ok. 19%, azotu ogólnego o ok. 14%, wapnia o ok. 18%, fosforu ogólnego o ok. 36%, ołowiu o ok. 45%. Roczna suma opadów w 2015 r. także była niższa o ok. 21% w porównaniu do średniej z wielolecia. Wykres 12 wskazuje wprost proporcjonalną zależność ilości deponowanego ładunku zanieczyszczeń od wielkości opadu atmosferycznego. kg/ha 20 15 10 5 0 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. 1000 800 600 400 200 0 mm siarczany azot ogólny wapń opad kg/ ha Pb 0,015 0,01 0,005 0 2010r 2011r 2012r 2013r 2014r 2015r 1000 800 600 400 mm 200 0 kg /ha P 0,4 0,3 0,2 0,1 0 2010r 2011r 2012r 2013r 2014r 2015r 1000 800 600 400 200 0 mm ołów opad fosfor ogólny opad Wykres 12. Ładunki jednostkowe badanych substancji (kg /ha*rok) wniesione przez opady atmosferyczne w latach 2010-2015 na tle rocznej sumy opadów w rejonie stacji we Włodawie (źródło: IMGW) Strona 21

Reakcje Diagnoza stanu zanieczyszczenia powietrza stawiana corocznie w ramach ocen jakości powietrza, stanowi podstawę do podejmowania działań ochronnych. Instrumentami zarządzania jakością powietrza na poziomie wojewódzkim są m.in. programy ochrony powietrza (POP). Sejmik Województwa Lubelskiego dla obu stref województwa - Aglomeracji Lubelskiej i strefy lubelskiej w drodze uchwał przyjął do realizacji POP (wraz z Planem Działań Krótkoterminowych): w 2013r. ze względu na przekroczenie poziomu dopuszczalnego pyłu zawieszonego PM10 (aktualizacja), natomiast w 2016r. ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu. Zestawienie dokumentów przedstawia poniższa Farma wiatrowa pod Lubartowem fot. Archiwum WIOŚ tabela. Lp. Nr uchwały// data wydania 1. XXXVII/607/2013// 25.11.2013r. 2. XXXVII/608/2013// 25.11.2013r. 3. XI/168/2015// 30.10.2015r. XXII/315/2016// 14.10.2016r. 4. XXII/316/2016// 14.10.2016r. Nazwa dokumentu Program ochrony powietrza dla strefy lubelskiej ze względu na przekroczenie pyłu PM10 Program ochrony powietrza dla strefy Aglomeracja Lubelska ze względu na przekroczenie pyłu PM10 Plan działań krótkoterminowych dla strefy lubelskiej - ze względu na ryzyko wystąpienia przekroczenia poziomu docelowego benzo(a)pirenu Program ochrony powietrza dla strefy lubelskiej z wyłączeniem planu działań krótkoterminowych ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu Program ochrony powietrza dla strefy - Aglomeracja Lubelska ze względu na przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu POP określają zakres działań naprawczych niezbędnych do przywrócenia obowiązujących standardów jakości powietrza. Dokumentami, które mają przyczynić się do osiągnięcia celów określonych w pakiecie klimatyczno-energetycznym do roku 2020, tj.: redukcji emisji gazów cieplarnianych, zwiększenia udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych, redukcji zużycia energii finalnej przez podniesienie efektywności energetycznej, a także do poprawy jakości powietrza, są opracowane i przyjęte do realizacji w 2015 r. i 2016 r. dla miast i gmin województwa Programy ograniczenia niskiej emisji (PONE). Ponadto strategię działań naprawczych dla wszystkich komponentów środowiska zawiera Program ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata 2012 2015 z perspektywa do roku 2019 (aktualnie w fazie opracowania jest Program ochrony środowiska województwa lubelskiego na lata 2016-2019 z perspektywą do roku 2023). Realizacja programów w dużej mierze zależy od możliwości finansowych, technicznych i organizacyjnych samorządów, priorytetowego traktowania działań służących ochronie powietrza, poprawie efektywności energetycznej, czy lepszym wykorzystaniu zasobów energetycznych z uwzględnieniem odnawialnych źródeł energii. Strona 22

Zmniejszenie ilości wprowadzanych do powietrza zanieczyszczeń ze źródeł punktowych to wynik konsekwentnie realizowanych inwestycji proekologicznych. Wielkość nakładów na środki trwałe służące ochronie powietrza i klimatu w województwie po roku 2010 wzrasta, chociaż tendencja nie jest jednoznaczna (w 2015 r. wyniosła 158 427,9 tys. zł) wykres 13. W relacji do PKB nakłady utrzymywały się przeważnie na poziomie poniżej 0,08%, a już w latach 2011-2012 odpowiednio 0,26% i 0,28%. (za 2015r. brak danych PKB, wg szacunku powyżej 0,2%). [mln zł] 180 150 120 90 60 30 0 161,5 182,1 158,4 62,3 39,1 51,9 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Wykres 13. Nakłady na środki trwałe służące ochronie powietrza i klimatu w woj. lubelskim w latach 2010-2015 (źródło US w Lublinie) Największą część nakładów na ochronę powietrza i klimatu stanowiły wydatki na budowę bądź modernizację urządzeń do redukcji zanieczyszczeń powietrza, nowe kierunki i technologie spalania paliw oraz modernizację systemów grzewczych. Nową perspektywę w zakresie dofinansowania działań naprawczych daje Regionalny Program Operacyjny Województwa lubelskiego na lata 2014-2020. Na realizację działań przewidzianych w części II.5 Oś priorytetowa 5 - Efektywność energetyczna i gospodarka niskoemisyjna, mających na celu zwiększenie efektywności energetycznej w przedsiębiorstwach, w sektorze publicznym i mieszkaniowym oraz poprawę jakości powietrza, zatwierdzono łącznie kwotę 258 939 368 euro. W latach 2013-2015 znaczące inwestycje w zakresie redukcji emisji punktowej zrealizowano w 17 zakładach (wg danych Wydziału Inspekcji WIOŚ). Najwięcej dotyczyło modernizacji urządzeń do redukcji zanieczyszczeń, głównie pyłów w przedsiębiorstwach takich, jak: Elektrociepłownia Lublin Wrotków, MEGATEM EC Lublin Sp. z o.o. w Lublinie, GRUPA AZOTY Zakłady Azotowe "Puławy" S. A. w Puławach, Zakład Usług Komunalnych Spółka z o.o. w Parczewie, Veolia Wschód Spółka z o.o. Zakład Zamość Ciepłownia C1, Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Spółka z o.o. w Lubartowie, Zakład Usług Komunalnych Spółka z o.o. w Parczewie, Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. we Włodawie, SFW ENERGIA Sp. z o.o. w Gliwicach Zakład Ciepłowniczy w Poniatowej, Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Radzyniu Podlaskim, Biłgorajskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Biłgoraju, Spółdzielnia Mleczarska BIELUCH w Chełmie, a także modernizacji instalacji energetycznego spalania, a tym samym ograniczenia ilości spalanego paliwa w: Krajowej Spółce Cukrowej S.A. w Toruniu Oddział Cukrownia Werbkowice w Werbkowicach, SUDZUCKER Polska S.A. Wrocław Zakład Produkcyjny Cukrownia Strzyżów w Strzyżowie, CEMEX Polska Spółka z o.o. w Warszawie Zakład Cementownia w Chełmie oraz zmniejszenia zużycia energii cieplnej w procesie produkcyjnym w Krajowej Spółce Cukrowej S.A. w Toruniu Oddział Cukrownia Werbkowice w Werbkowicach. Strona 23

Przykład zrealizowanej inwestycji: MEGATEM EC Lublin Sp. z o.o. w Lublinie w okresie od grudnia 2014 r. do grudnia 2015 r. wykonano instalacje odsiarczania i odpylania oraz redukcji tlenków azotu. W ramach przedmiotowej inwestycji za trzema kotłami parowymi typu EKM-50 została zbudowana, pracująca w technologii suchej sodowej, instalacja odsiarczania spalin. Powyższa technologia pozwala na redukcję SO2 poniżej 200 mg/nm 3. W celu redukcji emisji tlenków azotu każdy kocioł parowy został zmodernizowany z wykorzystaniem technologii EcoTube System. Technologia EcoTube łączy metodę pierwotną (stratyfikacja powietrza) oraz wtórną (SNCR) redukcji tlenków azotu i polega na wtryskiwaniu mediów technologicznych (sprężonego powietrza i reagenta w postaci mocznika lub wody amoniakalnej) do wnętrza komory paleniskowej kotła za pomocą dysz dozujących, znajdujących się w chłodzonej rurze, która wprowadzana jest do wnętrza komory przez ścianę boczną kotła. Zastosowana technologia pozwala na zredukowanie stężenia NOx poniżej 180 mg/nm 3, przy zachowaniu wydajności i sprawności kotłów. Dodatkowo, za tzw. kotłami szczytowymi, dobudowano filtry workowe, które uzupełniły istniejące urządzenia odpylające, tj. elektrofiltry. Łączna wartość inwestycji wyniosła 36 mln zł. Realizacja inwestycji pozwala na dotrzymywanie standardów emisyjnych wynikających z Dyrektywy IED i ma kluczowe znaczenie dla czystości powietrza na terenie m. Lublina i jego okolic. Działania naprawcze przewidziane programami ochrony powietrza realizowane były w województwie lubelskim sukcesywnie w miarę możliwości finansowych gmin. Z udostępnionych przez Urząd Marszałkowski materiałów wynika, że najczęstszym działaniem była wymiana starych wysokoemisyjnych urządzeń grzewczych opalanych węglem kamiennym na niskoemisyjne piece ekologiczne, w tym olejowe, gazowe oraz wysokosprawne piece na biomasę. Ponadto wykonywano liczne termomodernizacje i termorenowacje budynków, budowę, modernizację i rozbudowę sieci ciepłowniczych i gazowych oraz instalacje odnawialnych źródeł energii. Zrealizowane w latach 2013-2015 inwestycje dotyczyły w przeważającej większości budynków użyteczności publicznej, będących własnością samorządów: szkół, przedszkoli, urzędów gmin, ośrodków zdrowia, a także budynków państwowych jednostek budżetowych, takich jak komisariaty policji i inne. Wykonano m.in. termomodernizację budynku Zespołu Szkół w Suchowoli, termorenowację Ratusza Miejskiego w Krasnymstawie, termomodernizację Kompleksu Oświatowego położonego przy ul. Kościelnej 12 w Tarnogrodzie, termomodernizację budynku Przedszkola nr 5 przy ul. Kochanowskiego 21 w Rykach, termomodernizację budynku użyteczności publicznej "Wspólna" w Kłoczewie, budynku Szkoły Podstawowej i budynku remizo-świetlicy w Starym Bidaczowie, budynku Szkoły Instalacja filtra workowego kotła szczytowego fot. galeria zdjęć MEGATEM EC-Lublin Podstawowej w Woli Dereźniańskiej, Szkoły Podstawowej w Bezwoli, Publicznej Szkoły Podstawowej w Osmolicach Pierwszych, budynków komunalnych Gminy Kamień, Domu Dziecka Dworek w Przybysławicach, Domu Nauczyciela w miejscowości Piotrków Pierwszy, Lecznicy Weterynaryjnej w miejscowości Jabłonna Majątek i wiele innych. Strona 24

W ostatnich latach w województwie lubelskim obserwuje się stopniowy wzrost udziału w bilansie paliwowo-energetycznym odnawialnych źródeł energii (wykres 14). Według danych Urzędu Marszałkowskiego na terenie województwa z końcem 2015 r. funkcjonowało, m.in. 13 farm fotowoltaicznych, 6 biogazowni, ponad 34,5 tys. instalacji kolektorów słonecznych (głównie w oparciu o fundusze europejskie) i nieliczne farmy wiatrowe. Największa farma w regionie o mocy 51,2 MW powstała w 2015 r. pod Lubartowem. % 6 4 2 0 5,3 3,8 4,4 0,8 0,9 1,5 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. Wykres 14. Udział energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej ogółem w woj. lubelskim w latach 2010-2015 (dane WUS w Lublinie) Krokiem w kierunku poprawy jakości powietrza, a także upowszechniania proekologicznych zachowań społeczeństwa była inicjatywa uruchomienia od września 2014 r. na terenie miasta Lublin sieci bezobsługowych wypożyczalni rowerów, którą od 2016 r. poszerzono o Świdnik. Po sukcesywnej rozbudowie w systemie funkcjonuje obecnie 90 stacji wyposażonych w 891 rowerów (w tym 5 stacji i 41 rowerów w Świdniku). Inwestycja ma na celu zwiększenie dostępności do infrastruktury turystycznej i rekreacyjnej Lublina, promocję aktywnej turystyki rowerowej, a także zwiększenie udziału rowerów jako ekologicznego środka transportu w strukturze komunikacyjnej miasta i regionu. Wśród działań naprawczych dużo miejsca zajęły prowadzone na terenie miast i gmin naszego województwa działania promujące inwestycje ograniczające emisję zanieczyszczeń do powietrza (np. wymianę kotłów na niskoemisyjne) oraz edukacyjne (np. ulotki, imprezy, akcje szkolne, audycje telewizyjne i radiowe i inne). Głównym zadaniem edukacji ekologicznej jest budowanie świadomości o szkodliwym działaniu zanieczyszczeń zawartych w powietrzu, wskazywanie pozytywnych i negatywnych zachowań i postaw, które mają wpływ na jakość powietrza oraz uświadomienie odpowiedzialności każdego człowieka za stan jakości powietrza w swoim otoczeniu. Aby przyniosła efekty musi być działaniem przewidzianym na lata, wymaga czasu, konsekwencji i cykliczności. Ważnymi działaniami wpływającymi na jakość powietrza są również inwestycje mające na celu wyprowadzenie ruchu drogowego z miast poprzez budowę obwodnic. W ostatnich latach oddano do użytku obwodnice m.in. Puław, Kraśnika, Kocka, Woli Skromowskiej, Frampola, Hrubieszowa oraz znaczną część obwodnicy Lublina. Strona 25 Stacja rowerowa w Lublinie fot. T. Grzywaczewska

Dolina rzeki Włodawki Jakość wód Najważniejszymi dokumentami strategicznymi w dziedzinie polityki wodnej są Plany Gospodarowania Wodami na obszarach dorzeczy. Opisują one stan wód, wyznaczają cele i zadania prowadzące do osiągnięcia dobrego stanu wód. Zawierają również listę inwestycji planowanych do realizacji, mogących oddziaływać na stan wód oraz cele środowiskowe dla jednolitych części wód (jcwp) i obszarów chronionych, które powinny osiągnąć. Istotnym dokumentem jest również Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych (KPOŚK), którego realizacja ma na celu redukcję zanieczyszczeń biodegradowalnych oraz związków azotu i fosforu z oczyszczalni ścieków powyżej 2000 RLM. Do dokumentów o zasięgu wojewódzkim należy Program Ochrony Środowiska Województwa Lubelskiego na lata 2016-2019 z perspektywą do roku 2023. Program przedstawia analizę problemów gospodarowania wodami oraz gospodarki wodno-ściekowej województwa oraz zadania, które mają być realizowane w celu ochrony wód. Wymienione wyżej dokumenty są wykorzystywane zarówno w procesie identyfikacji presji, planowaniu programu monitoringu wód jak również w ocenie skuteczności podejmowanych działań. Presja fot. A. Iwaniuk Identyfikacja presji i ich analiza ma służyć ocenie wpływu działalności człowieka na środowisko wodne, ukierunkowanie działań zmierzających do wyeliminowania lub ograniczenia degradacji wód i przywrócenia ich dobrego stanu. Analiza presji służy również do wykonania oceny ryzyka nieosiągnięcia celów środowiskowych przez jcwp na obszarze dorzecza. Presjami są zarówno oddziaływania wywierane na stan ilościowy wód (pobór i zużycie wody), jak i na ich jakość (zanieczyszczenia punktowe i obszarowe). Fot. Archiwum WIOŚ Oddziaływania wywierane na ilościowy stan wód W ramach tych oddziaływań uwzględnione zostały pobory i zużycie wód na cele gospodarki komunalnej, rolnictwa i leśnictwa oraz przemysłu. 1. Pobór wód W województwie lubelskim podstawowym źródłem zaopatrzenia w wodę gospodarki komunalnej, rolnictwa i przemysłu są zasoby wód podziemnych. Wody powierzchniowe wykorzystywane są jedynie częściowo do celów produkcyjnych (m.in. do chłodzenia układów Strona 26

wytwarzających energię). Pobór wód na przestrzeni lat 2013-2015 utrzymywał się na stałym poziomie z lekką tendencją spadkową. W roku 2015 zaobserwowano spadek poboru w rolnictwie oraz leśnictwie (o 19,5% w stosunku do roku 2013) oraz na cele produkcyjne (o 7,3%). Wzrósł natomiast pobór wód w eksploatacji sieci wodociągowej o 1,6%. Pobór wód na terenie województwa lubelskiego przez poszczególne sektory gospodarki w latach 2013-2015 przedstawia tabela nr 1. Tabela 1. Pobór wody na terenie woj. lubelskiego w latach 2013-2015 w rozbiciu na sektory gospodarki (źródło: GUS) Rok Pobór wody Sektor-pobór ogółem [hm 3 ] ogółem w Cele Nawodnienia w Eksploatacja sieci wodociągowej województwie produkcyjne rolnictwie i leśnictwie [hm 3 ] [hm 3 ] % [hm 3 ] % [hm 3 ] % 2013 375,5 122,6 32,6 163,3 43,5 89,6 23,9 2014 350,6 112,7 32,1 150,2 42,8 87,7 25,0 2015 336,1 113,6 33,8 131,4 39,1 91,1 27,1 2. Zużycie wód W latach 2013-2015 na terenie województwa lubelskiego zużyto średnio 94% ogółu pobranej wody. W roku 2015 zaobserwowano zmniejszenie zużycia wody w rolnictwie oraz leśnictwie (o 19,5%) oraz do celów produkcyjnych (o 6,9%) w stosunku do roku 2013. Zanotowano natomiast wzrost o 5,1 % zużycia wody w ramach eksploatacji sieci wodociągowej, co związane jest z wydłużeniem sieci wodociągowej oraz zwiększeniem liczby osób korzystających z wodociągów. W latach 2013-2015 oddano do użytku 699 km sieci, tak że w 2015 r. całkowita długość eksploatowanej sieci wodociągowej na terenie województwa lubelskiego w wyniosła 21 023,5 km (dane GUS). Zużycie wód przez poszczególne sektory gospodarki w latach 2013-2015 przedstawia tabela nr 2. Tabela 2. Zużycie wody na terenie woj. lubelskiego w latach 2013-2015 w rozbiciu na sektory gospodarki (źródło: GUS) Rok Zużycie wody Sektor-zużycie ogółem ogółem w województwie Cele produkcyjne Nawodnienia w rolnictwie i leśnictwie Eksploatacja sieci wodociągowej [hm 3 ] [hm 3 ] % [hm 3 ] % [hm 3 ] % 2013 353,3 121,0 34,2 163,2 46,2 69,1 19,6 2014 330,5 111,7 33,8 150,2 45,4 68,6 20,8 2015 316,7 112,6 35,6 131,4 41,5 72,6 22,9 Największe zużycie wody na cele produkcyjne odnotowano w powiecie puławskim oraz w mieście Lublin. Związane jest to z lokalizacją Zakładów Azotowych w Puławach oraz Elektrociepłowni Lublin-Wrotków, które wykorzystują duże ilości wody w produkcji. Najwyższe zużycie wody wykorzystywanej do nawadniania gruntów rolniczych i leśnych stwierdzono w powiatach: lubartowskim, tomaszowskim, janowskim i parczewskim (m.in. w celu uzupełniania wód w stawach hodowlanych). W ramach eksploatacji sieci wodociągowej największe ilości wód zużywało miasto Lublin oraz powiaty: lubelski, łukowski oraz puławski. W latach 2013-2015 zaobserwowano spadek średniego zużycia wody na jednego mieszkańca województwa lubelskiego z 163,5 m 3 /rok do 147,2 m 3 /rok, na co wpłynęły stosunkowo wysokie opłaty za wodę, działania na rzecz ograniczenia strat w sieci oraz edukacja społeczeństwa w zakresie konieczności ochrony zasobów wody. Strona 27

3. Punktowe źródła zanieczyszczeń Punktowymi źródłami zanieczyszczeń na obszarze województwa lubelskiego są zrzuty ścieków komunalnych i przemysłowych, składowiska odpadów, działalność górnicza oraz przypadkowe skażenia środowiska gruntowo-wodnego. Zrzuty ścieków komunalnych i przemysłowych W latach 2013-2015, według danych GUS, z terenu województwa lubelskiego odprowadzono do wód lub do ziemi średnio 71,3 hm 3 ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia, co stanowiło 3,3% ścieków odprowadzonych z terenu całego kraju. W omawianym okresie zauważalny jest systematyczny spadek ilości odprowadzonych ścieków. W roku 2015 oczyszczonych zostało 99,4% łącznej ilości odprowadzonych ścieków (w Polsce średnio 95,0%). Największą ilość ścieków wymagających oczyszczenia odprowadzono z terenu miasta Lublin oraz powiatu puławskiego. W latach 2013-2014 na terenie województwa funkcjonowało 65 oczyszczalni przemysłowych i 286 komunalnych (źródło: GUS). W roku 2015 liczba oczyszczalni przemysłowych wzrosła do 66. Wykaz oczyszczalni ścieków funkcjonujących na terenie województwa lubelskiego wraz z odprowadzonymi ładunkami w roku 2015 (przyjęto kryterium powyżej 2000 RLM) zawarto w tabeli 3. Według danych GUS w roku 2015 Oczyszczalnia ścieków Hajdów fot. Archiwum WIOŚ największa ilość ścieków komunalnych została odprowadzona z oczyszczalni zlokalizowanych w dużych ośrodkach miejskich, takich jak: Lublin, Biała Podlaska, Chełm, Zamość oraz powiatów: łukowskiego i puławskiego. W przypadku ścieków przemysłowych największa ilość odprowadzona została z terenu miasta Lublin oraz powiatów: łęczyńskiego oraz puławskiego. Związane jest to z funkcjonowaniem: Zakładów Azotowych w Puławach, Elektrowni Lublin-Wrotków oraz Lubelskiego Węgla Bogdanka S.A. w Bogdance, w wyniku działalności którego powstają duże ilości wód dołowych. Strona 28

Tabela 3. Wykaz oczyszczalni ścieków funkcjonujących w województwie lubelskim - stan na dzień 31 grudzień 2015 r. (źródło: WIOŚ) Przepustowość Odbiornik Ładunki zanieczyszczeń w ściekach oczyszczonych [kg/rok] Uwagi m 3 /d Lp. Nazwa oczyszczalni Powiat Rodzaj oczyszczalni 1. Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych Sp. z o.o. w Międzyrzecu Podlaskim 2. Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Sp. z o.o. w Terespolu Ilość ścieków m 3 /d BZT5 ChZT zawiesina ogólna bialski Miejska 3 000 1 599 Krzna 3502 48213 6479 3246 116 w 2015r.- przebudowa oczyszczalni bialski Miejska 600 449 Bug 3192 17473 4992 - - - 3. Gmina Kodeń bialski Gminna 600 135 Grabar Kałamanka 276 2831 662 - - - 4. Gmina Konstantynów bialski Gminna 400 183 Czyżówka 208 2137 651 - - - 5. Gmina Leśna Podlaska bialski Gminna 400 130 Klukówka 229 1725 285 - - - 6. Gmina Piszczac - oczyszczalnia w Piszczacu 7. "EKO-BUG" Sp. z o.o. w Kobylanach - Oczyszczalnia w Kroszczynie 8. Gmina Wisznice - oczyszczalnia w Wisznicach azot ogólny fosfor ogólny bialski Gminna 360 245 Lutnia 1455 8642 1545 - - - bialski Gminna 465 341 Czapelka (poprzez 2084 13532 1711 - - - rów melioracyjny) bialski Gminna 380 314 Zielawa 1089 10086 1444 - - - 9. Gmina Janów Podlaski bialski Gminna 400 230 Czyżówka 651 4516 1080 - - - 10. SEDAR S.A. w Międzyrzecu Podklaskim 11. KAROL Spółka z o. o., Sp. k. Strzakły koło Międzyrzeca Podlaskiego 12. Przedsiębiorstwo Produkcyjno- Handlowe MIKA, Kazimierz Mikołajczak 13. Word Meat Industry Sp. z o.o. Zaklad Mięsny w Zalesiu bialski Przemysłowa 1 200 521 Krzna Południowa 4214 14353 4784 5215 474 - bialski Przemysłowa 150 79 Krzna Północna 409 1235 275 815 25 - bialski Przemysłowa 800 146 Czyżówka 561 2991 723 483 48 - bialski Przemysłowa 185 4 rz. Krzna (poprzez rów melioracyjny) 6 15 8 30 0.3 - Strona 29

Lp. Nazwa oczyszczalni Powiat Rodzaj oczyszczalni 14. Bialskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji "WOD-KAN" Sp. z o.o. w Białej Podlaskiej 15. Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o.oczyszczalnia przy ul. Krzeszowskiej 21 16. Tarnogrodzki Zakład Komunalny Sp. z o.o. Oczyszczalnia w Tarnogrodzie 17. Zakład Gospodarki Komunalnej w Obszy Oczyszczalnia w Zamchu 18. Zakład Gospodarki Komunalnej w Potoku Górnym Oczyszczalnia w Zagródkach 19. Zakład Gospodarki Komunalnej w Potoku Górnym Oczyszczalnia w Lipinach Dolnych 20. Gmina Rejowiec - Oczyszczalnia Rejowiec bialski grodzki Przepustowość m 3 /d Ilość ścieków m 3 /d Odbiornik Ładunki zanieczyszczeń w ściekach oczyszczonych [kg/rok] Uwagi BZT5 ChZT zawiesina ogólna azot ogólny fosfor ogólny Miejska 12 000 8 965 Krzna 18390 137131 34767 51932 1099 - biłgorajski Miejska 8 000 4 224 Czarna Łada 15416,6 101749,56 20812,41 20628,74 1618,84 - biłgorajski Gminna 760 294 Złota Nitka 1880,0 6420,0 1936,0 nie dotyczy biłgorajski Gminna 460 151 Złota Nitka 515,84 3313,80 795,31 nie dotyczy biłgorajski Gminna 450 184 Złota (Dąbrówka) 194,3 2747,0 254,6 nie dotyczy biłgorajski Gminna 300 118 Borowina 184,9 1462,0 193,5 nie dotyczy nie dotyczy nie dotyczy nie dotyczy nie dotyczy chełmski Gminna 320 129 Rejka 503,54 2 678,15 383,20 - - - 21. Gmina Sawin chełmski Gminna 280 114 Lepietucha 943,22 4 570,96 1 274,89 - - - 22. Gmina Wierzbica chełmski Gminna 300 153 Świnka 180,09 1 923,56 278,78 - - - 23. ZWiK Rejowiec Fabryczny chełmski Gminna 800 217,0 Rejka 146,49 1 860,89 253,39 - - - 24. Gmina Kamień chełmski Gminna 236 118,0 Udal 258,68 2 009,05 280,23 - - - - - - - 25. Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Chełmie 26. Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Sp. z o.o. w Hrubieszowie Oczyszczalnia przy ul. Gródeckiej 116 chełmski grodzki hrubieszowski Miejska 13 000 7 797 Uherka 9878 118713 22981 14199 2225 - Miejska 3 300 1 993 Huczwa 3498,90 29278,74 8758,16 7456,31 472,83 - Strona 30

Lp. Nazwa oczyszczalni Powiat Rodzaj oczyszczalni hrubieszowski hrubieszowski hrubieszowski hrubieszowski 27. Gminny Zakład Komunalny w Mirczu Oczyszczalnia w Mirczu 28. Komunalny Zakład Oczyszczania w Werbkowicach Oczyszczalnia w Werbkowicach 29. SÜDZUCKER Polska S.A. "Cukrownia Strzyżów" 30. Krajowa Spółka Cukrowa S.A. w Toruniu Oddział "Cukrownia Werbkowice" w Werbkowicach 31. REAL S.A. Siedlce Zakład Produkcji Koncentratów w Nieledwi 32. Zakład Gospodarki Komunalnej w Janowie Lubelskim 33. Zakład Przetwórstwa Mięsa MATTHIAS Sp. z o.o. w Kolonii Zamek 34. Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Krasnymstawie 35. Krajowa Spółka Cukrowa S.A. w Toruniu Oddział "CUKROWNIA KRASNYSTAW" w Krasnymstawie hrubieszowski Przepustowość m 3 /d Ilość ścieków m 3 /d Gminna 250 121 Bukowa (poprzez rów melioracyjny) Gminna 475 193 Huczwa (poprzez rów melioracyjny) Odbiornik Ładunki zanieczyszczeń w ściekach oczyszczonych [kg/rok] Uwagi BZT5 ChZT zawiesina ogólna azot ogólny 217,9782 2642,16 242,198 nie dotyczy 4573,47 17480,34 6521,05 nie dotyczy fosfor ogólny nie dotyczy nie dotyczy Przemysłowa 1 000 439 Bug 726,03 4941,21 1020,93 1920 nie dotyczy Przemysłowa 5 000 2999 (okresowy przez 64 dni) Huczwa 4127,93 20927,67 6047,90 4114,50 nie dotyczy Przemysłowa 3 160 230 Białka 842,56 4403,49 1034,09 nie dotyczy nie dotyczy janowski Miejska 8 105 2 026 Białka 1169 10540 3228 1605 6812 - janowski Przemysłowa 360 93 Sanna 180 1507 363 232 20 Eksploatowana od 2008 r. krasnostawski Miejska 3 000 1 754 Wieprz 2959,8 21505,9 2715,5 3842,7 64 - krasnostawski 37. Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Krasnymstawie 38. Kraśnickie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Kraśniku Przemysłowa przemysłowe - 6000 bytowe - 500 414,5 112,9 Wieprz 627,8 308,2 17254,2 1602,3 1770 438,9 1891,2 210,3 - Przemysłowa 4 008 662,3 Wieprz 1015,3 6744,6 1184,5 1377,9 124,2-36. CERSANIT IV Sp. z o.o. Krasnystaw krasnostawski krasnostawski Przemysłowa 2 060 1332 Żółkiewka 6724,7 27312,0 5265,9 5858,5 760,0 - kraśnicki Miejska 12 500 54 496 Wyżnica 8648 54037 16328 18806 722 - - - - - - Strona 31

Lp. Nazwa oczyszczalni Powiat Rodzaj oczyszczalni 39. Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Opolu Lubelskim - Zakład Produkcyjny w Kraśniku 40. Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej w Lubartowie - Oczyszczalnia Ścieków w Lubartowie 41. Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Lublinie - Oczyszczalnia ścieków przy składowisku w Rokitnie 42. Spółdzielnia Mleczarska "Michowianka" w Michowie 43. Gmina Spiczyn - oczyszczalnia w Spiczynie 44. Gmina Jeziorzany - oczyszczalnia w Jeziorzanach 45. Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Lublinie - Oczyszczalnia Ścieków "Hajdów" - ul. Łagiewnicka 5 46. Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Bełżycach 47. Bychawskie Przedsiębiorstwo Komunalne Sp. z o.o. w Bychawie 48. Zakład Gospodarki Komunalnej w Niemcach Przepustowość m 3 /d Ilość ścieków m 3 /d Odbiornik Ładunki zanieczyszczeń w ściekach oczyszczonych [kg/rok] Uwagi BZT5 ChZT zawiesina ogólna kraśnicki Przemysłowa 600 178 Wyżnica 308 1750 720 739 106 - lubartowski Miejska 6 100 2 880 Wieprz 5730 39775 8797 13645 1022 - lubartowski Gminna 800 209 ziemia 275 2751 359 - - - lubartowski Przemysłowa 1 200 524 Dopływ spod Michowa 3440 18027 4300 3880 302 - lubartowski Gminna 200 44 Bystrzyca 34 323 60 - - Uruchomiona w 2012 r. lubartowski Gminna 200 58 Struga 284 1563 427 - - Uruchomiona w 2012 r. lubelski Miejska 135 000 58 163 Bystrzyca 118886 685719 216543 154977 10615 - lubelski Miejska 3 000 823 Krężniczanka 1074 8300 2115 - - - lubelski Miejska 1 440 686 Kosarzewianka 1590 11642 4046 - - - lubelski Gminna 500 461 Dopływ spod Niemiec azot ogólny fosfor ogólny 1372 8945 2584 - - - 49. OSMOFROST Sp. z o.o. w Osmolicach lubelski Przemysłowa 1 000 224 Bystrzyca 629 3849 1790 1659 114 - Strona 32

Lp. Nazwa oczyszczalni Powiat Rodzaj oczyszczalni Przepustowość m 3 /d Ilość ścieków m 3 /d Odbiornik Ładunki zanieczyszczeń w ściekach oczyszczonych [kg/rok] Uwagi BZT5 ChZT zawiesina ogólna 50. AGRAM S.A. lubelski Przemysłowa 850 133 Czechówka 120 754 165 598 77 - ul. Mełgiewska 104 20-234 Lublin 51. Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej łęczyński Miejska 4 700 1 823 Świnka 1675 18744 2751 - - - i Mieszkaniowej Sp. z o.o. w Łęcznej 52. Spółka Wodno-Ściekowa w Milejowie łęczyński Przemysłowa 7 200 1 216 Wieprz 3720 17484 3068 2260 1532-53. Lubelski Węgiel "BOGDANKA" S.A. w Bogdance 54. Przedsiębiorstwo Usług i Inżynierii Komunalnej Sp. z o.o. w Łukowie 55. Miejski Zakład Gospodarki Komunalnej w Stoczku Łukowskim łęczyński osadnik wód dołowych - wody dołowe: 15 776 azot ogólny fosfor ogólny Świnka 12035-119948 - - - łukowski Miejska 12 782 7 952 Krzna Południowa 16404 102322 19108 21785 1186 - łukowski Miejska 850 442 Świder (poprzez rów melioracyjny) 727 6053 1081 - - - 56. Gmina Adamów Łukowski Gminna 300 236 Grabówka 597 4938 899 - - - 57. Gmina Trzebieszów - oczyszczalnia w Trzebieszowie 58. Gmina Trzebieszów - oczyszczalnia ścieków w Płudach 59. Przedsiębiortwo produkcyjno- Handlowe "AGRO-TOP" Sp. z o.o. 60. Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Opolu Lubelskim 61. Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Poniatowej 62. SOKPOL KONCENTRATY Sp. z o.o. w Zagłobie łukowski Gminna 123 91 Krzna Północna 74 640 93 - - - łukowski Gminna 360 227 Krzna Północna (poprzez rów melioracyjny) 251 2651 882 - - - łukowski Przemysłowa 160 73 row melioracyjny 148 900 212 482 21 - opolski Miejska 3 900 2 102 Jankówka 1611 16878 2892 5098 407 - opolski Miejska 3 200 1 189 Poniatówka 1966 16335 2943 6294 347 - opolski Przemysłowa 600 27 Wrzelówka 52 378 238 - - - Strona 33

Lp. Nazwa oczyszczalni Powiat Rodzaj oczyszczalni 63. AGRICO S.A. w Łęczycy - Zakład Produkcyjny w Kluczkowicach 64. Zakład Usług Komunalnych Sp. z o.o. w Parczewie 65. Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. "Wodociągi Puławskie" - Oczyszczalnia ścieków w Puławach ul. Komunalna 35, 24-100 Pulawy 66. Miejski Zakład Wodociągów i Kanalizacji w Nałęczowie 67. Miejski Zakład Komunalny w Kazimierzu Dolnym 68. Zakłady Azotowe "PUŁAWY" S.A. w Puławach Przepustowość m 3 /d Ilość ścieków m 3 /d Odbiornik Ładunki zanieczyszczeń w ściekach oczyszczonych [kg/rok] Uwagi BZT5 ChZT zawiesina ogólna azot ogólny fosfor ogólny opolski Przemysłowa 1 400 293 Wrzelowianka 631 2886 1005 118 15 - parczewski Miejska 2 000 1 091 Piwonia 2349 22993 3434 - - - puławski Miejska 17 500 9 360 Wisła 18004 136654 22206 - - - puławski Miejska 2 000 1 607 Bystra 1495 13488 2375 - - - puławski Miejska 900 513 Wisła 1544 11940 2102 - - - puławski Przemysłowa COŚP - 21600 BOŚ -10600 BOŚF - 1440 249 533 Wisła 317868 2213235 2696868 - - - 69. MATERNE-POLSKA Sp. z o.o. w Łopatkach 70. Gmina Kurów - oczyszczalnia w Kurowie puławski Przemysłowa 1 700 426 Ciek bez nazwy 772 6006 3247 1446 42 - puławski Gminna 600 148 Struga Kurowska 200 1719 249 - - Oddana do eksploatacji w 2013 r. 71. Miasto Radzyń Podlaski radzyński Miejska 3 900 2 915 Białka 2349 27926 5142 8295 125-72. Zakład Komunalny PRYZMAT w Wohyniu 73. Spółdzielcza Mleczarnia SPOMLEK w Radzyniu Podlaskim 74. Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej radzyński Gminna 375 222 Piwonia 660 3011 861 - - - radzyński Przemysłowa 2 600 1 267 Białka 3792 14530 5311 2278 448 - rycki Miejska 6 990 2 470 Irenka 2614 27043 6941 5856 1171 - Strona 34

Lp. Nazwa oczyszczalni Powiat Rodzaj oczyszczalni Przepustowość m 3 /d Ilość ścieków m 3 /d Odbiornik Ładunki zanieczyszczeń w ściekach oczyszczonych [kg/rok] Uwagi BZT5 ChZT zawiesina ogólna azot ogólny fosfor ogólny Sp. z o.o. w Rykach 75. Miejski Zakład Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Dęblinie 76. Gmina Kłoczew - oczyszczalnia w Kłoczewie 77. Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego "PZL-ŚWIDNIK" S.A. w Świdniku 78. Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Piaskach 79. Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Sp.z o.o. w Tomaszowie Lubelskim Oczyszczalnia przy ul. Petera 1 80. Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych Sp. z o.o. Oczyszczalnia w Tyszowcach 81. Gminny Zakład Usług Komunalnych w Suścu Oczyszczalnia w Suścu 82. Gmina Łaszczów Oczyszczalnia w Dobużku 83. Gmina Bełżec Oczyszczalnia w Bełżcu 84. Gmina Rachanie Oczyszczalnia w Michalowie Kolonii ryckii Miejska 6 000 1 605 Wisła 4588 27395 8415 - - - rydzki Gminna 140 77 Okrzejka 90 1224 366 1146 317 Uruchomiona w 2012 r. świdnicki Przemysłowa mech- biol - 1 099 Mełgiewka 6213 46942 11520 - - - 2160 chem. - 2280 świdnicki Przemysłowa 350 272 Giełczew 1051 5352 1080 - - - tomaszowski tomaszowski tomaszowski tomaszowski Gminna 300 127 Kmiczynka (poprzez rów melioracyjny) 437,67 3089,72 464,62 - - - Gminna 180 120 Żyłka 421,99 3296,85 316,49 - - - tomaszowski tomaszowski Miejska 6 300 4 461 Sołokija 8793 58949 21658 15 641,65 1451,33 - Gminna 200 85 Huczwa 683,29 3416,49 838,59 - - - Gminna 300 162 Jeleń 201,99 2126,19 537,46 - - - Gminna 493 88 Rachanka 131,20 876,80 160,00 - - - Strona 35

Lp. Nazwa oczyszczalni Powiat Rodzaj oczyszczalni 87. BETASOAP Sp. z o.o.w Warszawie Zakład Produkcyjny Tyszowce 88. Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. we Włodawie 89. Gminny Zakład Usług Komunalnych Sp. z o.o. w Urszulinie 90. SCO-PAK S.A. Warszawa Fabryka Papieru w Orchówku 91. Przedsiębiorstwo Usługowo- Produkcyjne Sp. z o. o. Wola Uhruska 92. Zakład Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Szczebrzeszynie, Oczyszczalnia, ul. Nadrzeczna 220 w Szczebrzeszynie 93. Zakład Gospodarki Komunalnej w Zwierzyńcu Oczyszczalnia, ul. Dębowa 16 w Zwierzyńcu 94. Gmina Radecznica Oczyszczalnia w Radecznicy 95. Zakłady Tłuszczowe w Bodaczowie Sp. z o.o. w Gdańsku 96. Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. Oczyszczalnia przy Al.1- Maja 16 85. Zakład Mleczarski Sp. z o.o. w Łaszczowie 86. Uren Coldstores Sp. z o.o. z siedzibą w Dobużku tomaszowski tomaszowski Przemysłowa 1 350 112 Kmiczynka (poprzez rów melioracyjny) 251,29 1702,23 2776,44 204,40 23,71 - Przemysłowa 770 225 Kanał Lipowiecki 1566,26 5605,55 1209,32 306,24 11,54 - tomaszowski Przepustowość m 3 /d Ilość ścieków m 3 /d Odbiornik Ładunki zanieczyszczeń w ściekach oczyszczonych [kg/rok] Uwagi BZT5 ChZT zawiesina ogólna azot ogólny fosfor ogólny Przemysłowa 1 179 295 Kanał Hopkie 426,2 3218,88 1031,02 644,97 92,60 - włodawski Miejska 4 800 1 709 Bug 2729,88 24269,9 4050,6 9409,1 293,0 - włodawski Gminna 287 137 Ciek Bubnowo 163,0 1467,3 200,7 - włodawski Przemysłowa 1200 136 Bug 462,8 2662,2 434,6 14,9 11,4 - włodawski Gminna 203 195,5 Bug 830,0 5192,1 1138,3 - zamojski Gminna 800 356 Wieprz 1279,63 8314,36 439,10 - - - zamojski Gminna 500 559 Wieprz 1641,79 9116,56 1896,73 - - - zamojski Gminna 250 130 Gorajec 110,58 1067,81 163,73 - - - zamojski Przemysłowa 2 300 1 437 Wieprz 11715,28 56923,77 11977,60 6603,51 1038,51 - zamojski grodzki Miejska 25 000 11 591 Łabuńka 13115,23 166267,29 24115,10 38161,01 2115,35 - Strona 36

Na przestrzeni lat 2013-2015 zauważalny jest spadek ładunków odprowadzanych zanieczyszczeń. Zadecydowało o tym zmniejszenie ilości odprowadzanych ścieków oraz zwiększenie efektywności oczyszczania. Zestawienie wielkości odprowadzanych ładunków podstawowych zanieczyszczeń przedstawia wykres 1. Wykres 1. Ładunki wprowadzanych zanieczyszczeń do wód lub do ziemi w latach 2013-2015 w województwie lubelskim (źródło: GUS) Ładunek [kg/rok] 5 000 000 4 000 000 3 000 000 2 000 000 1 000 000 0 2013 2014 2015 BZT5 CHZT zawiesina ogólna azot ogólny fosfor ogólny Ścieki podlegały w większości oczyszczeniu biologicznemu z podwyższonym usuwaniem biogenów - 55,3% ogółu ścieków oczyszczanych, zaś oczyszczaniu mechanicznemu podlegało 19,5% ścieków (wykres 2). Łączna ilość ścieków [hm3/rok] 80,0 60,0 40,0 20,0 Wykres 2. Udział ścieków oczyszczonych mechanicznie, chemicznie, biologicznie, z podwyższonym usuwaniem biogenów w ściekach odprowadzanych w latach 2013-2015 z terenu województwa lubelskiego (źródło: GUS) 0,0 2013 2014 2015 Rok ścieki nieoczyszczone oczyszczane z podw.usuw. biogenów oczyszczane biologicznie oczyszczane chemicznie oczyszczane mechanicznie W latach 2013-2015 na terenie województwa lubelskiego oddano do eksploatacji 955 km sieci kanalizacyjnej. W 2015 r. wynosiła ona 6 278,9 km i stanowiła 4,2% długości sieci w Polsce. Nadal zauważalna jest dysproporcja w długości sieci kanalizacyjnej dostępnej w miastach oraz na terenach wiejskich. W roku 2015 z sieci kanalizacyjnej korzystało 94,6% mieszkańców miast i 39,6% mieszkańców wsi. Strona 37

Składowiska odpadów Potencjalnymi punktowymi źródłami zanieczyszczeń wód powierzchniowych i podziemnych są odcieki ze składowisk odpadów, w szczególności tych, na których składowane są odpady niebezpieczne. W roku 2015 liczba funkcjonujących składowisk komunalnych na terenie województwa lubelskiego zmalała z 56 (rok 2013) do 39 składowisk. Związane jest to m.in. z rozwojem Regionalnych Instalacji do Przetwarzania Odpadów Komunalnych, które przejmują ich rolę. Składowiska, także te zamknięte, podlegają monitorowaniu przez eksploatujących lub nadzorujących, w celu śledzenia ich wpływu na środowisko. Działalność górnicza Na terenie województwa lubelskiego funkcjonują kopalnie węgla kamiennego w miejscowościach Bogdanka, Nadrybie oraz Stefanów. Proces wydobywczy związany jest z zaburzeniem gospodarki wodnej w związku z prowadzonymi odwodnieniami terenu, co powoduje powstawanie lejów depresyjnych. Wody kopalniane i wody przesączające się z hałd stanowią potencjalne źródło zanieczyszczenia wód powierzchniowych, Charakteryzują się obniżonym ph, zasoleniem oraz podwyższoną zawartością związków żelaza i siarczanów. Deformacje terenu spowodowane działalnością górniczą wpływają na zmiany stosunków wodnych na powierzchni, podtopienia i zabagnienia terenu oraz powstawanie zalewisk. Zjawiska te zaburzają równowagę ekologiczną w obszarze funkcjonowania kopalni. Incydentalne skażenia środowiska gruntowo-wodnego. Zdarzenia tego rodzaju zdarzają się rzadko. W latach 2013-2015 WIOŚ w Lublinie odnotował 4 zdarzenia, które zostały zakwalifikowane jako poważne awarie stanowiące zagrożenie dla wód trzy w roku 2014 i jedno w roku 2015. 4. Obszarowe źródła zanieczyszczeń Zanieczyszczenia obszarowe stanowią najtrudniejszą do kontrolowania, a przez to bardzo groźną formę presji ze względu na fakt, że stężenia wprowadzanych zanieczyszczeń są niewielkie, jednak ulegając kumulacji doprowadzają do znaczącej degradacji stanu wód. Zanieczyszczenia obszarowe mogą pochodzić zarówno z terenów wiejskich, jak i zurbanizowanych, na których zanieczyszczenia w postaci pyłów, substancji organicznych (w tym WWA), oraz soli w okresie zimowym są spłukiwane wraz z opadem atmosferycznym i przenikają do wód podziemnych, bądź spływają bezpośrednio do rzek. Na terenie województwa lubelskiego zanieczyszczenia obszarowe pochodzą głównie ze źródeł rolniczych bądź bytowych z terenów nieobjętych kanalizacją. Lubelszczyzna należy do regionów charakteryzujących się znaczącą rolą sektora rolniczego - udział użytków rolnych stanowi około 70% całkowitej powierzchni województwa. Zagrożenie dla wód stanowią wypłukiwane z pól odcieki zawierające nawozy naturalne i mineralne, a także środki ochrony roślin. Zawarte w nawozach substancje biogenne są powodem eutrofizacji wód. Czynnikiem decydującym o wielkości zagrożenia tego typu presją jest przestrzeganie przez rolników i hodowców Kodeksu Dobrych Praktyk Rolniczych, będącym zbiorem zasad, porad i zaleceń, które mają minimalizować tego typu zagrożenia. Strona 38

Stan 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Rzeki W roku 2015, zgodnie z zasadą dziedziczenia, dokonano oceny stanu wód dla 155 jednolitych części wód powierzchniowych (jcwp) rzecznych spośród wszystkich 352 jcwp w województwie. W ocenie uwzględniono dane z monitoringu diagnostycznego dla 81 jcwp monitorowanych w latach 2010-2015 oraz z monitoringu operacyjnego dla 74 jcwp monitorowanych w latach 2013-2015. Podstawą dokonania oceny było rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości. Na wykresie 3 przedstawiono wyniki klasyfikacji poszczególnych grup elementów służących klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego. klasyfikacja elementów biologicznych klasyfikacja elementów fizykochemicznych 3.1-3.5 klasyfikacja elementów fizykochemicznych 3.6 I lub co najmniej II dla substancji z grupy 3.6 II III IV V lub poniżej II dla substancji z grup 3.1-3.6 Wykres 3. Procentowy rozkład klas poszczególnych elementów oceny stanu/potencjału ekologicznego (źródło: WIOŚ) Analizując szczegółowo wskaźniki jakości zauważa się, że w grupie elementów biologicznych wskaźnikiem determinującym zły stan w każdym niemal przypadku była ichtiofauna. Dla 15 jcwp była ona wskaźnikiem obniżającym ocenę stanu ekologicznego, natomiast tylko dla jednej jcwp wskaźnikiem tym były makrobezkręgowce bentosowe. Zaledwie 10% wyników ichtiofauny osiągnęło II klasę, klasę III - 20%, IV - 38%, V - 32%. Zdecydowanie najwyżej sklasyfikowanym indeksem był makrofitowy indeks rzeczny (MIR), dla którego 52% badanych jcw osiągnęło II klasę.. Analiza wskaźników z grupy elementów fizykochemicznych wykazała, że ich klasyfikację obniżyły głównie wskaźniki zanieczyszczeń organicznych ChZT-Mn, ChZT-Cr oraz OWO. W 30% monitorowanych jcwp odnotowano wyniki obydwu indeksów ChZT poniżej stanu dobrego (PSD), natomiast wskaźnik OWO został sklasyfikowany jako PSD w 10% badanych jcwp. Od lat odnotowuje się w wodach Lubelszczyzny również wysoką zawartość fosforanów. Aż 24% monitorowanych jcwp nie osiągnęło co najmniej II klasy. Nie odnotowano natomiast żadnych przekroczeń dla elementów fizykochemicznych z grupy 3.6, obejmujących syntetyczne i niesyntetyczne zanieczyszczenia nieorganiczne. Klasyfikacji stanu/potencjału ekologicznego dokonano dla 155 jcwp, w tym dla 91 naturalnych oraz 66 sztucznych i silnie zmienionych. Żadna jcwp nie osiągnęła bardzo dobrego stanu ani maksymalnego potencjału ekologicznego. Odsetek wód o stanie dobrym był większy dla wód Strona 39

sztucznych i silnie zmienionych i wyniósł 9%, podczas gdy dla wód naturalnych zaledwie 3%. Najwięcej jcwp osiągnęło umiarkowany stan/potencjał ekologiczny, procentowy udział jcwp naturalnych i silnie zmienionych o tym stanie był zbliżony i wyniósł odpowiednio 24% i 21%. Niższą jakość jcwp naturalnych potwierdza większy odsetek sklasyfikowany w stanie słabym (14%), niż jcwp sztucznych i silnie zmienionych, dla których wyniósł on 9%. Stan zły osiągnęło 5% jcwp zarówno naturalnych jak i silnie zmienionych. Klasyfikację stan/potencjału ekologicznego zaprezentowano na wykresach 4 i 5 oraz mapie 1. 3% Wykres 4. Klasyfikacja stanu ekologicznego naturalnych jcwp w województwie lubelskim (źródło: WIOŚ) 54% 24% 14% dobry umiarkowany słaby zły nie badano 5% 9% 57% 5% 21% 8% dobry umiarkowany słaby zły nie badano Wykres 5. Klasyfikacja potencjału ekologicznego sztucznych i silnie zmienionych jcwp w województwie lubelskim (źródło: WIOŚ) Stan chemiczny oceniono na podstawie wyników badań substancji priorytetowych i innych zanieczyszczeń prowadzonych we wszystkich punktach pomiarowo - kontrolnych monitoringu diagnostycznego. Wszystkie, z wyjątkiem jednej jcwp, osiągnęły dobry stan chemiczny. Jcwp Bystrzyca od Zb. Zemborzyckiego do ujścia ze względu na przekroczenie wartości średniorocznej trifluariny została oceniona poniżej stanu dobrego. Na wykresie 6 oraz mapie 2 przedstawiono ocenę stanu chemicznego 22,7% 0,3% dobry Wykres 6. Ocena stanu chemicznego jcwp w województwie lubelskim (źródło: WIOŚ) 77,0% poniżej stanu dobrego nie badano Strona 40

Mapa 5. Ocena stanu i potencjału ekologicznego jcwp województwa lubelskiego (źródło: WIOŚ) Mapa 6. Ocena stanu chemicznego jcwp w województwie lubelskim (źródło: WIOŚ) Strona 41

Elementem oceny stanu wód jest spełnienie wymagań ustanowionych dla obszarów chronionych, dla których prowadzono monitoring na: 4 jcwp przeznaczonych do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych, 142 jcwp zlokalizowanych na obszarach wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych, 4 jcwp na obszarach narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych, 63 jcwp zlokalizowanych na obszarach przeznaczonych do ochrony siedlisk lub gatunków, dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie, ustanowionych jako obszary Natura 2000. Nie prowadzono monitoringu jcwp przeznaczonych do poboru wody na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia, gdyż na terenie województwa lubelskiego nie wyznaczono takich obszarów. Ocenę spełnienia wymagań dla obszarów chronionych przeprowadzono w oparciu o rozporządzenie klasyfikacyjne oraz - w odniesieniu do wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych - rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych. Spośród 155 jcwp badanych w ramach monitoringu obszarów chronionych tylko 27 jcwp (21%) spełniło wymagania dla tych obszarów. Ocenę spełnienia wymagań zaprezentowano na mapach 3 i 4. Analizując wyniki eutrofizacji jcwp, twierdzono, że 80% jcwp w województwie jest zagrożonych eutrofizacją, jednak w żadnej jcwp nie odnotowano stężeń azotanów powyżej 50 mg/l Wartość ta jest wartością graniczną, powyżej której uznaje się wody za zeutrofizowane. Najwyższą zawartość azotanów charakteryzowała się jcwp Złota Nitka (22 mg/l), najniższą zaś jcwp Rudka (0,75 mg/l). Średnia wartość dla wszystkich jcwp w województwie nie była wysoka i wyniosła 5,3 mg/l. Rzeka Bug fot. A. Iwaniuk Strona 42

Mapa 7. Ocena spełnienia wymagań dla obszarów chronionych ustanowionych jako jcwp przeznaczone do celów kąpieliskowych i obszarów ochrony siedlisk i gatunków, dla których stan jest zależny od jakości wód w województwie lubelskim (źródło: WIOŚ) Krowie Bagno obszar chroniony Natura 2000 fot. A. Iwaniuk Strona 43

Mapa 8. Ocena spełnienia wymagań dla obszarów chronionych wyznaczonych jako wrażliwe na eutrofizację ze źródeł komunalnych i narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzenia rolniczego (źródło: WIOŚ) 2% Ocenie stanu wód poddano 155 jcwp, przy czym został on określony dla 140 jcwp. Dla 15 jcwp, pomimo dobrego stanu/potencjału ekologicznego, nie było to możliwe ze względu na brak oceny stanu chemicznego. Ocenę stanu wód zaprezentowano na mapie 5 i wykresie 7. 60% 38% Wykres 7. Ocena stanu wód w województwie lubelskim (źródło: WIOŚ) dobry zły nie badano Strona 44

Ocena wykazała, że zaledwie 5 jcwp, co przekłada się na 2% wód, posiada stan dobry. Istotny jest jednak fakt, ze udział wskaźników sklasyfikowanych poniżej stanu dobrego zmniejszył się i wykazuje tendencję poprawy. Szczegółowa analiza monitorowanych wskaźników w latach 2010-2012 oraz 2013-2015 przedstawiona została w opracowaniu Stan jednolitych części wód powierzchniowych badanych w latach 2010-2015 dostępnym na stronie internetowej WIOŚ. Mapa 5. Ocena stanu wód w województwie lubelskim (źródło: WIOŚ) Jeziora Zgodnie z wymaganiami Ramowej Dyrektywy Wodnej za jednolitą część wód jeziornych przyjmuje się jezioro o powierzchni większej niż 50 ha. W latach 2010-2015 monitoringiem objęto 17 jezior Jezioro Brudzieniec fot. A. Iwaniuk (13 naturalnych i 4 uznane za silnie zmienione części wód) z terenu województwa lubelskiego. Wszystkie jeziora położone są w obszarze dorzecza Wisły. Badania jednolitych części wód powierzchniowych (jcwp) jeziornych, prowadzone były w ramach monitoringu diagnostycznego i operacyjnego, przy czym monitoringiem diagnostycznym objęto 1 jezioro Białe Włodawskie należące do grupy jezior reperowych badanych corocznie. Strona 45

Oceny jezior badanych w latach 2010-2015 zostały wykonane w oparciu o obowiązujące rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych, a następnie zweryfikowane na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Instytucie Ochrony Środowiska Państwowym Instytucie Badawczym. Przy opracowywaniu ocen jezior zastosowano zasady dziedziczenia wyników i ocen, za obowiązującą przyjmując ocenę z ostatniego roku badań. Wyniki klasyfikacji elementów wchodzących w skład oceny stanu/potencjału ekologicznego 17 jcwp jeziornych badanych w latach 2010-2015 przedstawia wykres 8. 100% 90% 80% I klasa (I lub II klasa el. fizchem. 3.6) 70% 60% II klasa 50% 40% 30% 20% 10% III klasa IV klasa Wykres 8. Klasyfikacja elementów stanu/potencjału ekologicznego jezior badanych w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) 0% klasyfikacja el. biologicznych klasyfikacja el. fizchem. (3.1-3.5) klasyfikacja el. fizchem. 3.6 V klasa (poniżej stanu dobrego el. fizchem.) Klasyfikacja elementów biologicznych przedstawiała się następująco: I klasę uzyskało 1 jezioro, II klasę 7 jezior, III klasę - 5 jezior oraz po 2 jeziora IV i V klasę. Głównymi wskaźnikami decydującymi o klasie były: multimetriks fitoplanktonowy PMPL, makrofitowy indeks ESMI oraz ichtiofauna. Wskaźniki fizykochemiczne w przypadku 10 badanych jezior spełniały wymagania stanu dobrego (I/II klasa), w pozostałych 7 jeziorach sklasyfikowane zostały poniżej stanu dobrego; przekroczenia dotyczyły głównie przezroczystości i warunków tlenowych, w przypadku dwóch jezior były to również substancje biogenne. Klasyfikacja elementów fizykochemicznych z grupy 3.6 - specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych wypadła najkorzystniej, nie stwierdzono przekroczeń wartości granicznych dla Jezioro Płotycze fot. A. Iwaniuk stanu dobrego. Ocenę stanu ekologicznego lub potencjału ekologicznego wykonano dla wszystkich badanych 17 jcwp jeziornych. Wyniki oceny przedstawiono na mapie 6. Strona 46

Mapa 9. Ocena stanu/potencjału ekologicznego jezior badanych w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Strona 47

Spośród zbadanych 13 naturalnych jcwp jeziornych województwa lubelskiego, bardzo dobry stan ekologiczny przypisano 1 jcwp, stan dobry 5 jcwp, stan umiarkowany 4 jcwp, stan słaby 1 oraz stan zły 2 jcwp. Spośród 4 badanych, silnie zmienionych jcwp jeziornych dobry potencjał ekologiczny stwierdzono w 1 jcwp, umiarkowany w 2 jcwp oraz słaby w 1 jcwp. Nie stwierdzono jezior o maksymalnym i złym potencjale ekologicznym. Udział procentowy jcwp jeziornych w poszczególnych klasach stanu dla naturalnych i potencjału ekologicznego dla silnie zmienionych jcwp przedstawiono na wykresach 9 i 10. Wykres 9. Stan ekologiczny naturalnych jcwp jeziornych województwa lubelskiego (źródło: WIOŚ) 38% 31% 8% 15% 8% bardzo dobry dobry umiarkowany słaby zły 50% 25% 25% dobry umiarkowany słaby Wykres 10. Potencjał ekologiczny silnie zmienionych jcwp jeziornych województwa lubelskiego (źródło: WIOŚ) Stan chemiczny wszystkich 17 jezior, wyznaczonych jako jcwp na terenie województwa, został oceniony na podstawie badań substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (substancji priorytetowych i innych substancji zanieczyszczających). Wszystkim jeziorom przypisano dobry stan chemiczny. Ocenę stanu wód jezior województwa lubelskiego wykonano dla wszystkich badanych 17 jcwp. W przypadku 7 jezior (41% jcwp) stan wód oceniono jako dobry, a 10 akwenom (59%) przypisano zły stan. Wyniki oceny stanu wód jeziornych za okres 2010-2015 przedstawiono na mapie 7 oraz wykresie 11. Strona 48

Mapa 10. Ocena stanu wód jeziornych badanych w latach 2010-2015(źródło: WIOŚ) Strona 49

59% Wykres 11. Stan wód jeziornych badanych w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) 41% dobry zły 8 jezior województwa lubelskiego badanych w latach 2013 2015 objęto dodatkowo monitoringiem operacyjnym obszarów chronionych przeznaczonych do: ochrony siedlisk lub gatunków (MONA) - 7 jezior celów rekreacyjnych kąpieliska (MORE) - 1 jezioro. Zgodnie z rozporządzeniem przyjmuje się, iż jednolita część wód dotrzymuje wymagań jeśli przypisano jej bardzo dobry lub dobry stan ekologiczny Wymagania te nie zostały spełnione w przypadku dwóch jezior objętych monitoringiem MONA. Ocenę spełniania wymogów dodatkowych przez jcwp jeziorne przedstawia mapa 8. W województwie lubelskim nie wyznaczono jezior wrażliwych na eutrofizację rolniczą lub komunalną, żadne z jezior wyznaczonych jako jcwp nie jest odbiornikiem ścieków, nie stwierdzono również zanieczyszczenia wód związkami azotu. Jezioro Białe Włodawskie fot. Archiwum WIOŚ Strona 50

Mapa 11. Ocena spełniania wymogów obszarów chronionych dla jezior badanych w latach 2013-2015 (źródło: WIOŚ) Strona 51

Wody podziemne Celem monitoringu jakości wód podziemnych jest dostarczenie informacji o stanie chemicznym wód podziemnych, śledzenie zmian stanu oraz sygnalizacja zagrożeń, zarządzanie zasobami wód podziemnych i ocena skuteczności podejmowanych działań ochronnych. Główne zadania ujęte zostały w Programie Państwowego Monitoringu Środowiska województwa lubelskiego na lata 2013 2015 i obejmowały: - w ramach sieci krajowej badanie i ocenę jakości wód podziemnych (monitoring operacyjny) w celu ustalenia stanu chemicznego JCWPd (Jednolitych Części Wód Podziemnych) uznanych za zagrożone niespełnieniem przez nie celów środowiskowych oraz w celu określenia zanieczyszczeń pochodzenia antropogenicznego, - w ramach sieci regionalnej badanie i ocenę jakości wód źródeł, jako naturalnych wypływów wód podziemnych na powierzchnię ziemi (monitoring diagnostyczny) - łącznie w 48 punktach pomiarowych, badanie i ocenę jakości wód podziemnych na obszarach narażonych na zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego OSN (monitoring operacyjny) - w 5 punktów pomiarowych, badanie i ocenę jakości wód podziemnych na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego (monitoring diagnostyczny) - w 5 punktach pomiarowych, - w ramach sieci lokalnych badanie i ocenę jakości wód podziemnych wokół składowisk odpadów (monitoring diagnostyczny). Liczba punktów objętych badaniami monitoringowymi w kolejnych latach została przedstawiona na wykresie 1. Sieć krajowa źródła OSN RPN Liczba pkt. pomiarowych 25 20 15 13 13 21 20 10 5 0 2 5 7 5 5 5 2013 r. 2014 r. 2015 r. Wykres 1. Badania wód podziemnych na terenie woj. lubelskiego w latach 2013-2015 (źródło: WIOŚ Lublin) Jakość wód podziemnych w sieci krajowej W latach 2013-2015 monitoring jakości wód podziemnych w sieci krajowej prowadzony był na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska przez Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy w oparciu o program krajowy. Na terenie województwa lubelskiego badania wód podziemnych wykonywane były w 21 punktach pomiarowych. Wody na obszarach JCWPd nr 85, 86 87 i 108 ujmowane były z utworów czwartorzędowych, paleogeńsko - neogeńskich i kredowych na terenach powiatów: bialskiego, włodawskiego, chełmskiego, radzyńskiego oraz na terenie miasta Chełm i Biała Podlaska. Strona 52

Badania prowadzono w ramach monitoringu operacyjnego w celu ustalenia stanu chemicznego jednolitych części wód podziemnych uznanych za zagrożone niespełnieniem celów środowiskowych oraz w celu wykrycia zanieczyszczeń antropogenicznych. Zakres pomiarowy obejmował wskaźniki fizykochemiczne badane w terenie: przewodność elektrolityczną w 20 o C, odczyn ph, temperaturę, tlen rozpuszczony oraz w warunkach laboratoryjnych: OWO, jon amonowy, antymon, arsen, azotany, azotyny, bar, bor, beryl, chlorki, chrom, cyjanki wolne, cyna, cynk, fluorki, fosforany, glin, kadm, kobalt, magnez, mangan, miedź, molibden, nikiel, ołów, potas, rtęć, selen, siarczany, sód, srebro, tal, tytan, uran, wanad, wapń, wodorowęglany i żelazo oraz powtórzono badanie przewodności elektrolitycznej w 20 o C i odczyn ph. Dodatkowo, w punktach pomiarowych w miejscowościach: Terespol (829), Żmudź (1202,172), Biała Podlaska (827) Sławatycze (1180) Komarówka Podlaska (1210), Neple (1244), Kodeń (1245), Włodawa (1365), Stulno (1366), Żabce (1829) Zimna Woda (1930) i Chutcze (1928), rozszerzono badania o następujące grupy wskaźników organicznych: wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (17 wskaźników): acenaftylen, acenaftalen, fluoren, fenantren, antracen, fluoranten, piren, benzo[a]antracen, chryzen, benzo[b]fluoranten, benzo[k]fluoranten, benzo[e]piren, benzo[a]piren, dibenzo[ah]antracen, indeno[1,2,3<cd]piren, benzo[ghi]perylen, perylen; pestycydy chloroorganiczne (20 wskaźników): a<hch, b<hch, g<hch, d<hch, heptachlor, aldryna, epoksyd heptachloru, g<chlordan, endosulfan I, a<chlorodan, dieldryna, p,p<dde, endryna, endosulfan II, p,p <DDD, aldehyd endryny, siarczan endosulfanu, p,p <DDT, keton endryny, metoksychlor; pestycydy fosforoorganiczne (10 wskaźników): dichlorfos, mewinfos, tiometon, diazymon, paration metylowy, fenitrotion, malation, fention pariation etylowy, chlorfenwinfos oraz trichloroetan, tertrachloroetan, benzen, toluen etylobenzen, 1,4dimetylobenzen, 1,3dimetylobenzen, 1,2dimetylobenzen. Analizowane wskaźniki organiczne nie pogorszyły wyniku końcowej klasyfikacji jakości wody w punkcie, określonej na podstawie stężeń wskaźników fizykochemicznych. Stężenia badanych wskaźników organicznych znajdowały się poniżej granicy oznaczalności i osiągnęły I klasę jakości. W 2013 r badania przeprowadzono w miejscowości Komarówka Podlaska (1210;1211). W obu badanych punktach stwierdzono dobry stan chemiczny III klasę jakości. W 2014 r. do stanu dobrego zakwalifikowano 84,6% wód występujących w II i III klasie jakości. Nie odnotowano wód występujących w I klasie. Wody zaliczane do słabego stanu stanowiły 14,4% i występowały w miejscowości Manie (1164) osiągając IV klasę jakości. Wskaźnikiem obniżającym jakość wód był arsen. W miejscowości Żmudź (1202) wystąpiła V klasa jakości. Wskaźnikiem mającym wpływ na jakość były podwyższone stężenia potasu. W 2015 r. wody reprezentujące dobry stan chemiczny występowały w 69,2%, przy czym 53,8% to wody występujące w II klasie jakości, a 15,4% w III klasie jakości. Nie stwierdzono występowania wód w I klasie jakości. Wody zaliczane do stanu słabego (IV klasa jakości) stanowiły 30,8% i występowały w miejscowości Stulno (1366). Wskaźnikiem obniżającym jakość wody w tym punkcie był jon amonowy. W V klasie jakości, ze względu na potas, występowały wody w miejscowości Żmudź, w punkcie w Terespolu (829) wskaźnikami obniżającymi jakość były podwyższone stężenia azotanów, fosforanów oraz potasu, a w punkcie pomiarowym Międzyleś o V klasie zadecydowały: ogólny węgiel organiczny, potas, azotyny i fosforany. Strona 53

klasa II klasa III klasa IV klasa V 2015 r. 2014 r. 2013 r. Wykres 2. Wyniki klasyfikacji wód podziemnych w sieci krajowej w latach 2013-2015 w województwie lubelskim wg badań PIG PIB w Warszawie (źródło: GIOŚ) Nr punktu Monbada 0% 20% 40% 60% 80% 100% Tabela 1. Klasyfikacja jakości oraz ocena stanu chemicznego wód podziemnych na podstawie monitoringu operacyjnego w latach 2013-2015 w województwie lubelskim wg badań PIG PIB w Warszawie (źródło: GIOŚ) Klasa jakości Stan chemiczny Miejscowość w punkcie w punkcie Identyfikator UE punktu 1210 PL01G086_007 1211 PL01G086_008 Komarówka Podlaska Komarówka Podlaska Nr JCWPd Charakter zwierciadła 2013 2014 2015 2013 2014 2015 86 napięte III II II Dobry Dobry Dobry 86 napięte III Dobry 1202 PL01G108_001 Żmudź 108 napięte V V Słaby Słaby 172 PL01G108_003 Żmudź 108 swobodne III III Dobry Dobry 448 PL01G108_002 Chełm 108 swobodne III III Dobry Dobry 827 PL01G085_011 Biała Podlaska 85 napięte II II Dobry Dobry 834 PL01G087_001 Siewień 87 swobodne II Dobry 1140 PL01G085_005 Janów Podlaski 85 swobodne II Dobry 1164 PL01G085_006 Manie 85 swobodne IV Słaby 1180 PL01G085_008 Sławatycze 85 napięte II Dobry 1199 PL01G085_001 Wola Uhruska 85 swobodne III Dobry 1211 PL01G086_007 Derewiczna 86 napięte II Dobry 1829 PL01G085_003 Żabce 85 napięte II II Dobry Dobry 1930 PL01G085_004 Zimna Woda 85 napięte III Dobry 829 PL01G085_002 Terespol 85 swobodne V Słaby 1168 PL01G085_007 Międzyleś 85 swobodne V Słaby 1244 PL01G085_021 Neple 85 napięte II Dobry 1245 PL01G085_023 Kodeń 85 napięte II Dobry 1365 PL01G085_025 Włodawa 85 napięte II Dobry 1366 PL01G085_024 Stulno 85 napięte IV Słaby 1928 PL01G085_009 Chutcze 85 swobodne II Dobry Strona 54

Lp. Jakość wód w sieci regionalnej Monitoring źródeł W latach 2013-2015 WIOŚ w Lublinie prowadził w ramach monitoringu regionalnego badania 48 źródeł występujących na obszarze Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Ich celem było określenie zmian chemizmu i oceny stanu chemicznego wód podziemnych. Zakres badań obejmował następujące wskaźniki: odczyn, temperaturę, przewodność elektryczną 20 C, tlen rozpuszczony, ogólny węgiel organiczny, amoniak, antymon, arsen, azotany, azotyny, bor, bar, beryl, chlorki, chrom, cyjanki, cynk, fluorki, fosforany, glin, kadm, kobalt, magnez, molibden, mangan, miedź, nikiel, ołów, potas, rtęć, selen, siarczany, sód, srebro, tytan, wapń, wodorowęglany, fenole i żelazo. Ocenę stanu chemicznego wód w poszczególnych źródłach przeprowadzono zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem. Analiza stężeń wskaźników fizykochemicznych wykazała, że wody te spełniały normatywy wysokich klas jakości, a skład wód był naturalny. W składzie chemicznym wód źródlanych stwierdzono podwyższone wartości wapnia i wodorowęglanów związane z procesami geochemicznymi, które nie świadczą o zanieczyszczeniu. Stężenia tych wskaźników nie przekraczały wartości granicznej dla III klasy jakości. W ocenie ogólnej wody źródlane zaliczono do wysokich klas jakości - 13 źródeł osiągnęło I klasę, 33 źródła II klasę, a 1 źródło III klasę jakości wód. W badanych źródłach stwierdzono dobry stan chemiczny. Tylko w 1 z badanych źródeł - w miejscowości Łuszczów stwierdzono IV klasę jakości, na którą wpłynęła podwyższona wartość azotanów. W tym punkcie pomiarowym stwierdzono zły stan chemiczny wód. Tabela 2. Lokalizacja źródeł i ocena jakości wód w latach 2013-2015 (źródło: WIOŚ) Dorzecze /zlewnia rzeki 1. Gałęzówka/ Bystrzyca/ Wieprz 2. Czerniejówka/Bystrzyca/ Wieprz 3. Nieużytki (wypływ naturalny) Użytki zielone (wypływ naturalny) Ciemięga/Bystrzyca/ Wieprz Lokalizacja źródła miejscowość/ gmina Bychawa/Bychawa Skrzynice/Jabłonna Dys/Niemce Użytkowanie terenu Obszar zabudowany (wypływ naturalny, obudowany) 4. Baszki/Niemce Użytki zielone, obszar zabudowany (wypływ naturalny) 5. Pliszczyn/Wólka Użytki zielone, grunty orne (wypływ naturalny) 6. Bystrzyca/Wieprz Łuszczów/Wólka 7. Wieprz Krasnobród kapliczka na wodzie/krasnobród 8. Wieprz Krasnobród Belfont (użytek ekologiczny) / Krasnobród Użytki zielone (wypływ naturalny) Obszary zabudowane (wypływ obudowany) Klasa jakości wody Ocena fizykochemiczna wody Wskaźniki odpowiadające II i III klasie jakości Azotany mg/ l I Wapń-II klasa wodorowęglany- II 8,10 II I III II IV II Azotany II klasa wapń-ii klasa wodorowęglany- II klasa Wapń-II klasa wodorowęglany- II klasa Azotany III klasa wapń-ii klasa wodorowęglany- II klasa miedź-ii klasa Wodorowęglany- III klasa wapń-ii klasa Azotany IV klasa wapń-ii klasa Azotany- II klasa, mangan-ii klasa wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa, lasy I Wapń-II klasa, wodorowęglany- II klasa 18,30 5,04 25,3 9,65 50,40 15,9 5,2 Strona 55

Lp. Dorzecze /zlewnia rzeki Lokalizacja źródła miejscowość/ gmina 9. Wieprz Hutki (pomnik przyrody)/ Krasnobród 10. Wieprz Stokowa Góra(RPN)/ Zwierzyniec Użytkowanie terenu Obszary zabudowane 11. Wieprz Obrocz/Zwierzyniec Obszary zabudowane 12. Wieprz Szczebrzeszyn (pomnik przyrody)/ Szczebrzeszyn 13. Wieprz Radecznica źr. Św. Antoniego/ Radecznica 14. Por/Wieprz Zaporze(pomnik przyrody)/radecznica Klasa jakości wody II Ocena fizykochemiczna wody Wskaźniki odpowiadające II i III klasie jakości Wapń-II klasa, wodorowęglany- II klasa, ołów- II klasa Lasy RPN I Wapń-II klasa, wodorowęglany -II klasa, Obszary zabudowane Zabudowania, użytki zielone II II II Wapń-II klasa, azotany- II klasa, wodorowęglany- II klasa, ołów- II klasa Wapń-II klasa, wodorowęglany- III klasa Wapń-III klasa, wodorowęglany- III klasa Użytki zielone II Wapń-III klasa, wodorowęglany- III klasa 15. Por/Wieprz Trzęsiny/Radecznica lasy II Siarczany- II klasa, wodorowęglany- II klasa 16. Por/Wieprz Czarnystok / Radecznica 17. Szum /Niepryszka Józefów-Morgi/ Józefów zabudowania II Azotany- II klasa wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa, lasy II Azotany- II klasa wapń-iii klasa, wodorowęglany- III klasa, 18. Łada/Tanew Łada-Malinie/Goraj Użytki zielone II Wapń-II klasa, wodorowęglany- III klasa 19. Łada/Tanew Goraj-Zastawie/Goraj Użytki zielone II Wapń-II klasa, wodorowęglany- III klasa 20. Czarna Łada/Tanew Hedwiżyn Stok/Biłgoraj 21. Bukowa/Bug Kol.Kryłów, źr.św.mikołaja/ Mircze 22 Ciemięga/Bystrzyca/ Snopków /Jastków Wieprz 23. Czerniejówka/ Bystrzyca/ Wieprz 24. Bystrzyca/Wieprz 25. Bystrzyca/Wieprz Czerniejów/Jabłonna Zakrzówek Sulów/Zakrzówek lasy I Wapń-II klasa, wodorowęglany- II klasa Grunty orne/gospodarka rozdrobniona Obszary zabudowane, użytki zielone Użytki zielone, grunty orne (wypływ naturalny) Użytki zielone, (wypływ naturalny) Użytki zielone, nieużytki (wypływ naturalny) 26. Wyżnica/Wisła Słodków/Kraśnik Zadrzewienia śródpolne (wpływ naturalny) 27. Urzędówka/Wisła Ostrów/Kraśnik Łąka( wypływ naturalny) II II I II II II I Wapń-III klasa, wodorowęglany- III klasa Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, Wodorowęglany- III klasa Wapń-II klasa, wodorowęglany- II klasa Wapń-II klasa, wodorowęglany- II klasa, mangan- III klasa Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa Wapń-II klasa, wodorowęglany- II klasa Azotany mg/ l 5,6 6,9 19,0 8,4 9,7 0,47 8,67 15,2 24,8 5,8 5,2 6,9 1,58 15 6,2 10 13 15 5,8 Strona 56

Lp. Dorzecze /zlewnia rzeki Lokalizacja źródła miejscowość/ gmina Użytkowanie terenu 28. Grodarz/Wisła Uściąż/Karczmiska Łąka( wypływ naturalny) Klasa jakości wody II Ocena fizykochemiczna wody Wskaźniki odpowiadające II i III klasie jakości Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa 29. Chodelka/Wisła Borów/Chodel Zakrzewienia I Wapń-II klasa, wodorowęglany- II klasa 30. Grodarz/Wisła Kazimierz Dolny Teren zabudowany II Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa 31. Potok Witoszyński/ Bystra/Wisła Rzeczyca/Kazimierz Dolny Zabudowa wiejska II Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa 32. Chodelka/Wisła Rogów/Wilków Teren zadrzewiony I Wapń-II klasa, wodorowęglany- II klasa Azotany mg/ l 11 9,3 14 20 2,4 33. Potok Wrzelowiecki/ Wisła 34. Wyżnica/ Wisła Wrzelowiec/Opole Lubelskie Teren zabudowany II Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa Nieszawa/Józefów Nieużytki I Wapń-II klasa, wodorowęglany- II klasa 12 9,3 35. Wyżnica/ Wisła Boiska/Józefów Zadrzewienia śródpolne I Wapń-II klasa, wodorowęglany- II klasa 7,5 36. Sopot/Tanew Ciotusza Stara /Susiec lasy II Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa 37. Sopot/Tanew Majdan Sopocki/Susiec lasy II Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa 38. Sopot/Tanew Zawadki/Susiec Zabudowania, lasy I Wapń-II klasa, wodorowęglany- II klasa 10,72 10,9 9,12 39. Sopot/Tanew Łosiniec/Susiec Obszary zabudowane I Wapń-II klasa, wodorowęglany- II klasa 8,29 40. Sopot/Tanew Swidy/Susiec lasy II Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa 41 Sołokija/Bug Sołokije/ Tomaszów 42. Sołokija/Bug Siedliska źródło św. Mikołaja/ Lubycza Królewska Zabudowania, lasy, grunty orne 43. Sołokija/Bug Lubycza Królewska Obszary zabudowane 44. Wieprz Husiny/ Krasnobród 45. Łabuńka/ Wieprz Barchaczów/ Łabunie II Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa Zabudowania, lasy II Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa II Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa Zabudowania, lasy II Azotany- II klasa, wapń-ii klasa, wodorowęglany- II klasa Użytki zielone II Azotany- II klasa, wapń-iii klasa, wodorowęglany- II klasa 10,48 14,97 3,45 13,12 14,85 23,58 Strona 57

Lp. Dorzecze /zlewnia rzeki Lokalizacja źródła miejscowość/ gmina 46. Wolica/Wieprz Rozdoły/ Skierbieszów 47. Wolica/Wieprz Huszczka Duża/ Skierbieszów 48. Wolica/Wieprz Łaziska/ Skierbieszów Użytkowanie terenu Klasa jakości wody Ocena fizykochemiczna wody Wskaźniki odpowiadające II i III klasie jakości Użytki zielone II Azotany- II klasa, wapń-iii klasa, wodorowęglany- II klasa Użytki zielone II Azotany- II klasa, wapń-iii klasa, wodorowęglany- II klasa Grunty orne II Azotany- II klasa, wapń-iii klasa, wodorowęglany- II klasa Azotany mg/ l 12,34 18,59 3,09 2% 2% 27% Wykres 3. Jakość wód źródeł badanych na terenie województwa lubelskiego w latach 2013-2015 (źródło: WIOŚ) 69% I klasa II klasa III klasa IVklasa Obszary Szczególnie Narażone (OSN) W roku 2012 na terenie województwa lubelskiego wyznaczono obszary szczególnie narażone (OSN) w oparciu o rozporządzenie Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie (RZGW) Nr 6/2012 w sprawie określenia wód powierzchniowych i podziemnych wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszarów szczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć na terenie województwa lubelskiego. Działaniami objęto 5 obszarów o łącznej powierzchni wynoszącej 13 905,43 ha, tj.: Przegaliny Duże, Kuraszew, Czerniejówkę, Kanał Żmudzki i Uherkę. Podstawą wyznaczenia wymienionych obszarów były przekroczenia średniej wartości azotanów w: 50 mg/l w wodach podziemnych: na terenie OSN Przegaliny Duże (gmina Komarówka Podlaska) oraz OSN Kuraszew (gmina Wohyń), 10 mg/l w wodach powierzchniowych rzek: Czerniejówka, Kanał Żmudzki oraz Uherka (na odcinku od źródła do Garki). Na wyznaczonych obszarach określone zostały zadania na podstawie programu działań mającego na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych, określonego rozporządzeniem Nr 1/2013 Dyrektora RZGW w Warszawie w styczniu 2013 roku. Program ten realizowany jest przez 4 lata. Rozporządzenie określiło obowiązki osób prowadzących działalność rolniczą na OSN, sposób edukowania w zakresie dobrej praktyki rolnej, zasady kontroli rolniczych źródeł zanieczyszczenia oraz sposób monitorowania realizacji programu i jego efektów. Strona 58

1. Kontrole rolniczych źródeł zanieczyszczenia Kontrole gospodarstw objętych programem zaplanowane zostały na lata 2014-2015. Ogółem dokonano 30 kontroli gospodarstw, w wyniku których wydano 18 zarządzeń pokontrolnych oraz zastosowano 1 pouczenie. Przeprowadzone kontrole ujawniły nieprawidłowości związane z: przestrzeganiem założeń ww. programu działań (m.in. dot. prowadzenia dokumentacji związanych ze składowaniem obornika w pryzmach polowych), zagospodarowaniem nieczystości ciekłych i nawozów naturalnych, prowadzeniem dokumentacji zabiegów agrotechnicznych, zgłoszeniem organom ochrony środowiska instancji do chowu i hodowli zwierząt, wykonywaniem wymaganych pomiarów w zakresie poboru wody, przechowywaniem pasz soczystych (kiszonek). 2. Monitoring efektów realizacji programu na podstawie stanu środowiska W latach 2013-2015 skuteczność realizowanych działań obserwowano w ramach monitoringu wód podziemnych oraz monitoringu wód powierzchniowych. Monitoring płytkich wód gruntowych prowadzony był na terenie OSN Przegaliny Duże (w 4 punktach pomiarowych) oraz na terenie OSN Kuraszew (w 1 punkcie pomiarowym). Poboru prób dokonywano ze studni kopanych corocznie z częstotliwością 2 razy w roku, po wypompowaniu wody. Wyniki badań elementów fizykochemicznych pozwoliły stwierdzić, że stan płytkich wód podziemnych mieścił się w przedziale od II do V klasy. Decydującym parametrem była zawartość azotanów w wodzie. Ich wartości uzyskane na terenie OSN Przegaliny Duże w latach 2013-2015 mieściły się w zakresie od 12,4 do 283,80 mg/l, przy średniej z lat wynoszącej 90,08 mg/l. Najwyższe wyniki azotanów uzyskano w studni zlokalizowanej w miejscowości Przegaliny Duże 137 (V klasa), a najniższe w miejscowości Derewiczna (III klasa w roku 2013 oraz II klasa w roku 2014 i 2015). Wyniki azotanów uzyskane na terenie OSN Kuraszew kształtowały na poziomie klasy IV (od 57,5 do 89,4 mg/l). Średnia zawartość azotanów w wodach podziemnych na terenie OSN Kuraszew w latach 2014-2015 kształtowała się na poziomie 77,02 mg/l. Na przestrzeni lat 2008 2015 można zaobserwować spadek stężeń azotanów w badanych studniach. Badania jakości wód powierzchniowych realizowano na OSN Uherka oraz OSN Czerniejówka w roku 2013, a w roku 2015 na OSN Przegaliny Duże (rzeka Białka) oraz OSN Kanał Żmudzki. Badania prowadzono z częstotliwością 8 razy w roku. Ocenę jakości wód powierzchniowych sporządzono na podstawie wartości granicznych, określonych rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 23.12.2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. 2002 r. Nr 241, poz. 2093). Wody rzeki Czerniejówki wykazały przekroczenia wartości średniorocznej azotanów, a wody rzeki Uherki (odcinek od źródła do Garki) w zakresie azotanów oraz chlorofilu a. Stężenia średnioroczne azotanów mieściły się w zakresie od 11,70 do 15,64 mg/l, przy dopuszczalnej wynoszącej 10 mg/l. Stężenie chlorofilu a w rzece Uherce wyniosło 28,3 µg/l, przy wartości dopuszczalnej 25 µg/l. Badania potwierdziły zatem eutroficzność tych wód. Badania wykonane na rzece Białce (OSN Przegaliny Duże ) oraz Kanale Żmudzkim nie potwierdziły wrażliwości tych wód na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych. Wartość średnioroczna azotanów mieściła się w zakresie od 0,60 do 4,93 mgno3/l, przy dopuszczalnej granicy wynoszącej 10 mgno3/l Strona 59

Granice wyznaczonych obszarów szczególnie narażonych oraz punkty monitorowane w latach 2013-2015 na terenie województwa lubelskiego przedstawia mapa 12. Mapa 12. Granice wyznaczonych obszarów szczególnie narażonych oraz punkty monitorowane w 2015 r. na terenie województwa lubelskiego (źródło: WIOŚ) Strona 60

Monitoring wód prowadzony na terenie RPN WIOŚ w Lublinie prowadził w 2014 r. badania i ocenę wód podziemnych na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego w ramach monitoringu diagnostycznego. Monitoring prowadzony był w pięciu studniach. Próbki wody pobierane były jednokrotnie. W trakcie badań mierzono temperaturę, ph i przewodność elektrolityczną. Zakres analiz wykonanych w laboratorium obejmował: tlen rozpuszczony, ogólny węgiel organiczny, amoniak, azotany, azotyny, bar, bor, fosforany, fluorki, chlorki, wodorowęglany, siarczany, sód, potas, wapń, magnez, żelazo, arsen, chrom, cynk, glin, kadm, mangan, miedź, nikiel, rtęć i ołów. W badanych studniach azotany występowały w stężeniach poniżej 10 mg/l i nie przekraczały wartości granicznych dla I klasy jakości. Nie stwierdzono także występowania wskaźników toksycznych. Obecność w badanych wodach wapnia i wodorowęglanów miała charakter naturalny i wynikała z charakteru geochemicznego Roztocza. W badanych studniach stwierdzono występowanie cynku, którego wartości kształtowały się na poziomach II i III klasy jakości. Pozostałe badane wskaźniki odpowiadały I i II klasie jakości. Ocena wykazała dobry stan chemiczny wód. Tabela 3. Ocena jakości wód podziemnych na terenie Roztoczańskiego parku Narodowego w 2014 r. (źródło: WIOŚ) Ocena fizykochemiczna wody Lp. Lokalizacja studni 1. Leśniczówka Florianka st. wiercona 2. Leśniczówka Kruglik st. wiercona 3. Leśniczówka Bezednia st. wiercona 4. Leśniczówka Rybakówka st. wiercona 5. Leśniczówka Dębowiec st. kopana Monitoring składowisk liczba składowisk 140 Głębokość punktu [mp.p.t] Klasa jakości wody Zawartość azotanów mg/l Wskaźniki odpowiadające niższej klasie jakości ok.50 II 3,27 cynk, wodorowęglany, bor ok.50 III 4,29 cynk (1,11) ok.50 II 4,68 wapń, kadm ok.20 III 6,46 cynk (1,64) ok.20 II 1,82 cynk, wodorowęglany Zgodnie z ustawą o odpadach (Dz. U. 2013 poz.21) zarządzający składowiskiem zobowiązany jest do prowadzenia monitoringu składowisk z określoną częstotliwością oraz odpowiednim zakresem badań. Ta sama ustawa nakłada obowiązek corocznego przesyłania wyników badań monitoringowych wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska w terminie do końca pierwszego kwartału, po zakończeniu roku kalendarzowego, którego te wyniki dotyczyły. W latach 2013 2015 udział obiektów na których realizowano monitoring stanowił ponad 90% tych, wokół których możliwe było prowadzenie tego typu badań. Porównując z latami wcześniejszymi, liczba takich obiektów sukcesywnie wzrastała (wykres 4). 120 100 80 112 117 122 2013 r. 2014 r. 2015 r. Wykres 4. Liczba składowisk na których realizowano monitoring w latach 2013 2015 (źródło: WIOŚ) Strona 61

Podstawą oceny wpływu składowisk na jakość wód podziemnych były wyniki oznaczeń wskaźników fizykochemicznych w próbkach wód podziemnych pobranych z 423 punktów sieci monitoringu stanu chemicznego zlokalizowanych wokół składowisk. 2013 r. 2014 r. Wykres 5. Monitoring składowisk prowadzony na terenie woj. lubelskiego w latach 2013-2015 (źródło: WIOŚ) 2015 r. 0% 20% 40% 60% 80% 100% Składowiska: w trakcie eksploatacji faza poeksploatacyjna przemysłowe Na podstawie informacji zawartych w raportach nadsyłanych przez zarządzających składowiskami można stwierdzić, że zakres badanych wskaźników nie zawsze był odpowiedni do rodzaju gromadzonych na składowisku odpadów. Badania monitoringowe prowadzone były w bardzo różny sposób. Występowały przypadki, w których zakres badanych parametrów był zbyt ograniczony i nie odzwierciedlał wpływu, jaki dany obiekt wywierał na środowisko. Odnotowano natomiast zdecydowaną poprawę częstotliwości prowadzonych badań zgodnie z obowiązującymi przepisami. Wśród badanych parametrów najczęściej występowały m. in.: ph, przewodność elektrolityczna właściwa (PEW), ogólny węgiel organiczny (OWO), chlorki, siarczany, żelazo (Fe), wapń (Ca), sód (Na), mangan (Mn), potas (K), suma wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) oraz zawartość metali ciężkich: cynk (Zn), miedź (Cu), nikiel (Ni), ołów (Pb), kadm (Cd), chrom (Cr), rtęć (Hg). Jakość wód badanych w ramach monitoringu składowisk charakteryzowała się dużą rozpiętością: od wód o bardzo wysokiej jakości (klasa I) do wód złej jakości (klasa V). Na podstawie prowadzonych badań można stwierdzić wzrost występowania wód o dobrym stanie chemicznym (klasy I III) od 52% w 2013 r. do 88% w 2015 r. Badania prowadzone wokół składowisk przyjmujących odpady komunalne, wykazały, że wśród wskaźników zaklasyfikowanych do IV i V klasy znalazły się m. in.: odczyn ph, ogólny węgiel organiczny (OWO) oraz przewodność elektrolityczna. Odnotowano obecność pojedynczych przypadków wysokich stężeń cynku, chromu, rtęci, kadmu, ołowiu, NO2, NO3, niklu. Wyniki monitoringu składowisk gromadzących odpady przemysłowe od kilku lat utrzymują się na zbliżonym poziomie. W rejonie składowiska Zakładów Azotowych PUŁAWY S.A. oraz składowiska odpadów pogórniczych Lubelski Węgiel BOGDANKA S.A. zarejestrowano występowanie wskaźników w zakresie klasy IV i V. W przypadku Zakładów Azotowych były to: amoniak, azotyny, siarczany, żelazo oraz ph, natomiast w rejonie składowiska odpadów pogórniczych azotany, siarczany, przewodność elektrolityczna, Mn, Na, Ni, Ca, Fe, K, Cl i ph. Stan chemiczny wód w latach 2013 2015 określony został jako słaby. Wody badane w rejonie składowiska zarządzanego przez Przedsiębiorstwo Usług Wodno Budowlanych WOD-BUD w Kraśniku uzyskiwały w latach objętych analizą status wód o dobrym stanie chemicznym. Strona 62

Reakcja Jednym z ważniejszych zadań z zakresu ochrony środowiska, mających wpływ na poprawę, jakości wód jest wypełnienie zobowiązań wynikających z dyrektywy 91/271/EWG dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych. Wymagania dyrektywy dotyczą: wydajności oczyszczalni ścieków, standardów oczyszczania ścieków oraz wyposażenia aglomeracji w systemy zbierania ścieków komunalnych. Strategicznym dokumentem planistycznym wynikającym z postanowień dyrektywy jest Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych. W ramach realizacji KPOŚK w latach 2013-2015 na obszarze województwa, a w szczególności na terenach wiejskich, oddano do użytku nowe oczyszczalnie ścieków oraz rozbudowano i zmodernizowano wiele oczyszczalni starszych. W tabeli 6 przedstawiono ważniejsze inwestycje w tym zakresie. W 2014 roku w ramach KPOŚK podjęte inwestycje pozwoliły na zwiększenie możliwości oczyszczania ścieków o 2 045 m 3 /d oraz budowę kanalizacji sanitarnej o długości 190,23 km. W ramach Programu, na obszarze województwa znacząco rozbudowano sieć kanalizacyjną. Do największych inwestycji zakończonych w 2014 roku należały m.in.: poprawa i uregulowanie gospodarki wodnościekowej w dolinie rzeki Krężniczanki w gminie Bełżyce oraz budowa kanalizacji sanitarnej w gminach: Kurów (Kurów, Olesin), Obsza, Chełm (Pokrówka, Depułtycze Królewskie i Żółtańce Kolonia), Zamość (Łabuńki Oczyszczalnia ścieków Hajdów fot. Archiwum WIOŚ Pierwsze, Łabunie, Wólka Łabuńska-Gmina Łabunie oraz Jatutów), Biłgoraj (Dąbrowica), Tereszpol (Lipowiec i Panasówka) i gminie Wola Mysłowska (Mysłów i Ksawerów). W latach 2013-2014 na terenie Dęblina zrealizowano projekt,,modernizacja i rozbudowa systemu odprowadzania ścieków oraz zaopatrzenia ludności w wodę na terenie aglomeracji Dęblin. W wyniku jego realizacji wykonano kanalizację sanitarną podciśnieniową w osiedlu Jagiellońskie i sąsiednich ulicach. Długość wybudowanej sieci wynosiła 19,781km. Wybudowano także kanalizację sanitarną w osiedlu Stawy o długości sieci 3,35 km. W aglomeracji Lublin porządkowano gospodarkę ściekową wzdłuż rzeki Czerniejówki na terenie gminy Głusk. Do końca 2014 r. realizowane były inwestycje, w wyniku których powstały 33 km sieci kanalizacyjnej sanitarnej ciśnieniowej i grawitacyjnej w miejscowościach: Dominów, Żabia Wola, Ćmiłów, Wólka Abramowicka, Mętów (gm. Głusk) wraz z budową i rozbudową oczyszczalni ścieków. Strona 63

Tabela 8. Ważniejsze inwestycje z zakresu ochrony wód zrealizowane w latach 2013-2015 na terenie województwa lubelskiego (źródło: WIOŚ) Powiat Gmina Nazwa oczyszczalni Kurów Oczyszczalnia puławski ścieków w Kurowie łęczyński Spiczyn Oczyszczalnia ścieków w Spiczynie parczewski Milanów Oczyszczalnia ścieków w Milanowie Tarnawatka Oczyszczalnia tomaszowski ścieków w Wieprzowie chełmski Dubienka Oczyszczalnia ścieków w Dubience Wierzbica Oczyszczalnia chełmski ścieków w Wierzbicy radzyński Borki Oczyszczalnia ścieków w Wrzosie Jabłoń Oczyszczalnia parczewski ścieków w Jabłoniu biłgorajski Biszcza Rodzaj oczyszczalni Zrealizowane działania Przepustowość max[m 3 /d] Ilość ścieków oczyszczonych wprowadzanych do odbiornika tys.m 3 /rok Nazwa odbiornika ścieków 2013 Mech-biol. Wybudowano nową oczyszczalnię 300 54,05 Struga Kurów 1070 Mech-biol. Mech-biol. Mech-biol. Mech-biol. Mech-biol. ECOLO-CHIEF Mech-biol. Mech-biol. Oczyszczalnia ścieków w Goździe Li- Hydrobotaniczna z wykorzystaniem Oddano do eksploatacji nową oczyszczalnię ścieków wraz z siecią kanalizacyjną. Oddano do eksploatacji nową oczyszczalnię Oddano do eksploatacji nową oczyszczalnię Zmodernizowano oczyszczalnię ścieków Zmodernizowano oczyszczalnię ścieków i linię przerobu osadu ściekowego. Zmodernizowano oczyszczalnię ścieków wraz urządzeniami. Wybudowano nową sieć kanalizacyjną. Rozbudowano i zmodernizowano oczyszczalnię ścieków 2014 Oddano do eksploatacji nowo wybudowaną oczyszczalnię ścieków wybudowano sieć kanalizację o dł. RLM 200 16,0 Bystrzyca 2010 285 19,06 Przez Kanał Milanowski do rzeki Piskorzanki 1750 86m 4,67 Wieprz 550 90m 9,11 Wełniaka 1125 300 55,76 Przez kanał do rz. Świnki 2250 32,5 4,10 Bystrzyca 145 150 39,5 Przez kanał do rz. Muława 80 12,24 Rowem melioracyjnym do rz. Tanew. 600 800 Strona 64

Powiat Gmina Nazwa oczyszczalni Rodzaj oczyszczalni Zrealizowane działania pińskim rzęsy wodnej. 6,5km i ciśnieniową o dł.o 0,6km. lubelski Bełżyce Oczyszczalnia Mech-biol. Rozbudowano ścieków i zmodernizowano oczyszczalnię w Bełżycach ścieków biłgorajski Obsza Oczyszczalnia ścieków w Zamchu włodawski Włodawa SCO-PAK S.A Warszawska Fabryka Papieru w Orchówku hrubieszowski Werbkowice Oczyszczalnia ścieków w Werbkowice bialski Międzyrzec Podlaski Oczyszczalnia ścieków w Międzyrzecu Podlaskim rycki Ryki Oczyszczalnia ścieków w Rykach Mech-biol. Rozbudowano i zmodernizowano oczyszczalnię ścieków wraz z rozbudową sieci kanalizacyjnej Przemysłowa Rozbudowano i zmodernizowano oczyszczalnię ścieków Mech-biol. Zmodernizowano oczyszczalnię ścieków i układ obróbki osadu ściekowego oraz piaskownik. Proces oczyszczania prowadzony w reaktorach ECOKUBE Mech-biol. Zmodernizowano miejską oczyszczalnię ścieków. 2015 Mech-biol. Rozbudowano i zmodernizowano oczyszczalnię ścieków. W ramach inwestycji wybudowano nowy ciąg technologiczny do biologicznego oczyszczania ścieków oraz odwodnienia osadów ściekowych. Przed modernizacją oczyszczalnia nie spełniała standardów odprowadzanych ścieków w zakresie usuwania wskaźników biogennych do wód rzeki. Przepustowość max[m 3 /d] Ilość ścieków oczyszczonych wprowadzanych do odbiornika tys.m 3 /rok Nazwa odbiornika ścieków RLM 1450 300,44 Krężniczanka 8625 225 Do rowu połączonego 1936 z rz. Złota 1200 44,11 Bug - 475 43,23 Huczwa 2930 3000 7,73 Krzna 20000 6388 901,44 Irenka 38600 Strona 65

Powiat Gmina Nazwa oczyszczalni chełmski Chełm Oczyszczalnia ścieków,,bieławin w Chełmie tomaszowski Tomaszów Oczyszczalnia ścieków w Tomaszowie Lubelskim hrubieszowski Horodło Oczyszczalnia ścieków w Horodło włodawski Hanna Oczyszczalnia ścieków w Hanna bialski Biała Podlaska Oczyszczalnia ścieków - Woroniec puławski Żyrzyn Oczyszczalnia ściekóww Żyrzynie Rodzaj oczyszczalni Zrealizowane działania Irenka. Mech-biol. Rozbudowano i zmodernizowano oczyszczalnię ścieków i gospodarkę osadami ściekowymi. Rozbudowano system kanalizacyjny. Mech-biol. Zmodernizowano oczyszczalnię ścieków wraz urządzeniami. Mech-biol. Zmodernizowano oczyszczalnię ścieków, zamontowano urządzenie typu BIOCLERE. Mech-biol. Zmodernizowano oczyszczalnię ścieków wraz urządzeniami. Mech-biol. typu HNV-N-30 Mech-biol. Zmodernizowano oczyszczalnię ścieków wraz urządzeniami. Zmodernizowano oczyszczalnię ścieków wraz urządzeniami. opolski Chodel Ratoszyn Mech-biol. Wybudowano oczyszczalnię ścieków przemysłowych Przepustowość max[m 3 /d] Ilość ścieków oczyszczonych wprowadzanych do odbiornika tys.m 3 /rok Nazwa odbiornika ścieków RLM 19300 2845 Uherka 104700 6300 1628,42 Do rowu połączonego z rz. Sołokija 15 3,0 Do rowu połączonego z rz.bug 110 13,45 Do rowu połączonego z rz.bug 63420 150 900 30 - Do rowu połączonego z rz.krzna 180 300 58,30 Do rowu połączonego 750 z rz. Duży Piotr 400 21,29 Chodlik 450 Strona 66

Jedną z ważniejszych inwestycji była rozbudowa i modernizacja komunalnej oczyszczalni ścieków,,fregata w Rykach o maksymalnej przepustowości projektowej 6388 m 3 /d, i RLM 38600. Inwestycja została zrealizowana w latach 2013-2015. W ramach inwestycji wybudowano nowy ciąg technologiczny do biologicznego oczyszczania ścieków oraz odwodnienia osadów ściekowych. W nowej linii zastosowano technologie wykorzystującą granulowany osad czynny. Przeprowadzona modernizacja umożliwiła redukcję zanieczyszczeń biogennych i biodegradowalnych trafiających do jcwp Irenka. W 2015 r. wybudowano 75,81 km sieci kanalizacyjnej na terenie 13 aglomeracji oraz przeprowadzono modernizację 1,59 km sieci kanalizacyjnej na terenie Chełma. Najwięcej kanalizacji sanitarnej wybudowano w aglomeracjach: Biłgoraj, Milanów, Serokomla, Lublin, Urzędów, Tomaszów Lubelski oraz Piszczac. Zrealizowane inwestycje miały na celu uporządkowanie gospodarki ściekowej w województwie, co przełoży się na ograniczenie emisji niedostatecznie oczyszczonych ścieków komunalnych i do stopniowej poprawy stanu wód w regionie. Działania zmierzające do poprawy jakości wód w zlewni rzeki Bug W związku z utrzymującym się złym stanem wód granicznych rzeki Bug oraz zagrożeniem nie osiągnięcia dobrego stanu wód w perspektywie najbliższych lat, WIOŚ w Lublinie podjął działania mające na celu poprawę jakości wód, poprzez ograniczenie wpływu zanieczyszczeń z terytorium Ukrainy. W celu uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej poza granicami kraju w zlewni rzeki Bug, w maju 2015 roku Lubelski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w Lublinie wystąpił do Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej z wnioskiem o możliwość udzielenia wsparcia finansowego stronie ukraińskiej na finansowanie budowy lub modernizację oczyszczalni ścieków we Lwowie oraz w miejscowościach Kamionka Bużańska i Luboml. Reakcją na pismo była wizyta przedstawicieli NFOŚiGW, KZGW i GIOŚ we Lwowie w dniach 6-7 lipca 2015 r. potwierdzających zły stan miejskich oczyszczalni ścieków obsługujących aglomerację. W ukraińskiej zlewni Bugu istniejące komunalne oczyszczalnie ścieków nie spełniają standardów oczyszczania zgodnie z wymogami Dyrektywy Rady 91/271/EWG. W związku z tym wiele nieoczyszczonych lub słabo oczyszczonych ścieków przedostaje się do środowiska wodnego. Ewentualne wsparcie finansowe poprzez udzielenie pożyczki stronie ukraińskiej na korzystnych warunkach kredytowania oraz częściowego umorzenia na inwestycje związane z gospodarką ściekową lub gospodarką osadową NFOŚiGW uzależnił od kosztów inwestycji oraz osiągnięcia planowanego efektu ekologicznego w postaci redukcji ładunków zanieczyszczeń wprowadzanych do wód zlewni Bugu. Zadania do realizacji na Obszarach Szczególnie Narażonych (OSN) Na terenie województwa wyznaczono 5 obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego o łącznej powierzchni wynoszącej 13905,43ha. Rozporządzeniem Nr 1/2013 Dyrektora RZGW w Warszawie wprowadzono program działań mający na celu ograniczenie odpływu do wód związków azotu pochodzenia rolniczego na obszarach szczególnie narażonych w wodach podziemnych na terenie OSN Przegaliny Duże i Kuraszew oraz w wodach powierzchniowych rzek: Czerniejówka, Kanał Żmudzki i Uherka (na odcinku od źródeł do Garki). Program ten realizowany jest przez 4 lata i zobowiązuje prowadzących działalność rolniczą na OSN do stosowania przyjaznych dla środowiska praktyk zgodnych z wymaganiami, które dotyczą: zasad i dawek nawożenia, w tym nawożenia w pobliżu cieków i na terenach o dużym nachyleniu, ograniczenia nawożenia na glebach podmokłych, zalanych, zamarzniętych lub pokrytych śniegiem, właściwego przechowywania pasz soczystych, nawozów naturalnych oraz właściwego postępowania z odciekami i prowadzenia dokumentacji zabiegów agrotechnicznych. Strona 67

Hałas Zagrożenie hałasem to bardzo istotny problem ochrony środowiska. Zmniejszenie jego negatywnego oddziaływania na zdrowie człowieka i środowisko, zwłaszcza w obszarze miasta Lublina, miast grodzkich, a także na terenach uzdrowiskowych i turystyczno-rekreacyjnych jest jednym z priorytetów polityki ekologicznej województwa lubelskiego. Działania w kierunku ograniczenia poziomów hałasu zawarte są w przyjętych Fot. Archiwum WIOŚ uchwałami dokumentach: Programie ochrony środowiska przed hałasem dla miasta Lublin oraz Programie ochrony środowiska przed hałasem dla województwa lubelskiego dla terenów poza aglomeracjami położonych wzdłuż odcinków dróg. Podstawą opracowania tych dokumentów były mapy akustyczne poziomów hałasu występującego w środowisku pochodzącego od dróg, linii kolejowych oraz terenów przemysłowych. Kolejność realizacji zadań zawartych w programach uzależniono od wielkości wskaźnika M, charakteryzującego wielkość przekroczenia dopuszczalnego poziomu hałasu i liczbę mieszkańców na danym terenie. W programie dla miasta Lublina wyodrębnionych zostało 27 stref ze względu na ponadnormatywne oddziaływanie dróg oraz 5 stref ze względu na oddziaływanie linii kolejowych. Najwyższe wartości wskaźnika M ze względu na ponadnormatywne oddziaływanie dróg wyznaczono dla: Śródmieścia, wschodniego sąsiedztwa alei Generała Sikorskiego, ulicy Szeligowskiego oraz alei Racławickich; w pozostałych strefach wartość wskaźnika M była o wiele niższa. Wysoką wartość wskaźnika M ze względu na ponadnormatywne oddziaływanie kolei wyznaczono dla ulicy Wyżynnej, w pozostałych strefach wartość wskaźnika M była niska. Program dla terenów poza aglomeracjami położonych wzdłuż odcinków dróg objął swym zakresem 63 odcinki dróg o łącznej długości 172,564 km na terenie 15 powiatów: bialskiego, biłgorajskiego, hrubieszowskiego, janowskiego, krasnostawskiego, kraśnickiego, lubartowskiego, lubelskiego, łęczyńskiego, łukowskiego, puławskiego, ryckiego, świdnickiego, tomaszowskiego oraz zamojskiego. Łącznie odcinki dróg przebiegają przez teren 45 gmin (tabela 1). W ramach opracowania zidentyfikowano obszary, na których występują naruszenia dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku: wyrażonego wskaźnikiem LDWN: - powierzchnia obszarów zagrożonych: 1,1507 km 2, - liczba osób narażonych: 14,075 tys. wyrażonego wskaźnikiem LN: - powierzchnia obszarów zagrożonych: 2,3635 km 2, - liczba osób narażonych: 16,477 tys. Strona 68

Tabela 1. Charakterystyka zagrożeń w zakresach poziomów dźwięku w związku z eksploatacją dróg Wskaźnik LDWN 55-60 db 60-65 db 65-70 db 70-75 db >75 db Powierzchnia obszarów zagrożonych [km 2 ] 7,1144 4,6372 2,0999 0,2767 0,0025 Liczba lokali mieszkalnych [tys.] 6,586 5,254 4,944 1,656 0,106 Liczba zagrożonych mieszkańców [tys.] 16,957 14,730 13,663 6,225 0,491 Wskaźnik LN 50-55 db 55-60 db 60-65 db 65-70 db >70 db Powierzchnia obszarów zagrożonych [km 2 ] 8,1100 5,0762 2,4733 0,4793 0,0247 Liczba lokali mieszkalnych [tys.] 6,418 5,526 4,923 1,572 0,065 Liczba zagrożonych mieszkańców [tys.] 15,998 15,470 13,930 3,922 0,171 Presja W województwie lubelskim zanieczyszczenie środowiska hałasem pochodzi głównie z komunikacji drogowej, w niewielkim stopniu kolejowej i lotniczej oraz od źródeł przemysłowych. Komunikacja drogowa Według danych GUS w granicach województwa przebiega około 20 690 km dróg, w tym: 1 060 km krajowych, 2 210 km wojewódzkich, 9 239 km powiatowych oraz 8 181 km gminnych. Po drogach krajowych przejeżdża na dobę średnio 8 813 pojazdów, w tym 76% stanowią pojazdy osobowe, około 22% ciężarowe, natomiast po drogach wojewódzkich 3 235 pojazdów, w tym 85% to samochody osobowe i 12% - ciężarowe. Fot. Archiwum WIOŚ Komunikacja kolejowa Fot. Archiwum WIOŚ Sieć kolejowa województwa lubelskiego jest jedną z najrzadszych w Polsce, jej gęstość w województwie lubelskim w latach 2013-2015 wynosiła 4,1 km/100 km2, przy średniej dla kraju 6,2 km/100 km2. Łączna długość linii kolejowych wynosiła 1 027 km. Najwięcej przewozów w regionie odbywa się na linii nr 7 łączącej Warszawę z przejściem granicznym w Dorohusku. Na tej linii skupia się większość ruchu pasażerskiego w postaci pociągów osobowych relacji Dęblin Lublin Chełm Dorohusk oraz pospiesznych, w większości kończących bieg w Lublinie. Pozostałe przewozy pasażerskie organizowane są na liniach: nr 2 - odcinek: Łuków - Biała Podlaska - Strona 69

Terespol, nr 26 - odcinek: Łuków - Dęblin, nr 30 - odcinek: Parczew - Lublin, nr 68 - odcinek: Lublin Kraśnik Szastarka - granica województwa, nr 69 - odcinek: Rejowiec - Hrebenne, nr 72 - odcinek: Zawada - Zamość, nr 101 - odcinek: Hrebenne - granica województwa, nr 581 - odcinek: Świdnik Miasto - Świdnik Port Lotniczy. Sieć kolejowa z regularnym ruchem pasażerskim dociera do 17 z 43 miast Lubelszczyzny, z czego 12 z nich to miasta powiatowe. Wszystkie miasta na prawach powiatów mają regularne połączenia kolejowe. Głównym węzłem przesiadkowym w kolejowych przewozach pasażerskich jest stacja Lublin, skąd wybiegają bezpośrednie połączenia kolejowe do większości miast mających dostęp do infrastruktury kolejowej w województwie. Wyjątkiem są: Biłgoraj, Zwierzyniec i Szczebrzeszyn, które posiadają bezpośrednie połączenia kolejowe jedynie z Zamościem. Głównymi operatorami są Przewozy Regionalne sp. z o.o., PKP Intercity S.A. a także Koleje Mazowieckie KM sp. z o.o. obsługujące odcinki przecinające granicę z województwem mazowieckim (Pilawa Dęblin, Radom Dęblin, Siedlce Łuków). Komunikacja lotnicza W województwie lubelskim funkcjonują lotniska: użytku publicznego - Lublin Airport, użytku wyłącznego - w Radawcu koło Lublina oraz Zamościu, zarządzane przez Aeroklub Polski, w Świdniku zarządzane przez WSK PZL Świdnik S.A. oraz w Depułtyczach Królewskich zarządzane przez PWSZ w Chełmie, lądowiska śmigłowców sanitarnych - dwa w Lublinie, po jednym w Radzyniu Podlaskim, Włodawie, Chełmie, Białej Podlaskiej, Parczewie, Zamościu, lądowiska samolotowe: w Świdniku Aeroklub Świdnik, Dębowej Kłodzie, Majdanie Nowym k/biłgoraja, Białej Podlaskiej, Rykach oraz lotnisko wojskowe w Dęblinie - JW 4929 Dęblin, 41 Baza Lotnictwa Szkolnego w Dęblinie. Fot. Archiwum WIOŚ Najważniejszym dla regionu jest otwarte w grudniu 2012 r. lotnisko Lublin Airport, certyfikowane zgodnie z wymogami określonymi ustawą Prawo lotnicze. Jest to najmłodsze lotnisko międzynarodowe w Europie, zlokalizowane w centralnej części województwa i położone bezpośrednio przy drodze ekspresowej nr 17, około 12 km od Lublina. W 2013 r. ilość operacji lotniczych wynosiła: 2 286, w 2014 r.: 3 254, w 2015 r.: 3 732 (źródło: PORT Lotniczy Lublin). Hałas przemysłowy Źródłami hałasu pochodzącego z obszarów działalności przemysłowej w województwie lubelskim są: zakłady produkcyjne różnych branż, m.in.: przemysłu spożywczego, chemicznego i obróbki metali, fermy hodowlane, wytwórnie betonu, elektrociepłownie i inne zakłady energetyczne, podmioty świadczące usługi w obiektach takich jak: hotele, punkty gastronomiczne i handlowe oraz z zakresu uprawiania sportu i bezpiecznej jazdy, m.in. tory kartingowe. Strona 70

Stan Sporządzenie oceny stanu akustycznego środowiska w województwie lubelskim należy do Lubelskiego Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska i dotyczy terenów nie objętych obowiązkiem opracowywania map akustycznych przez inne podmioty (art. 117 ust. 5 ustawy Prawo ochrony środowiska). Poziomy dopuszczalne hałasu (tabela 1) zawarte są w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. 2014, poz. 112). Zostały one określone dla dwóch grup wskaźników mających zastosowanie: 1) w prowadzeniu długookresowej polityki w zakresie ochrony środowiska przed hałasem, w szczególności do sporządzania map akustycznych oraz programów ochrony środowiska przed hałasem: - LDWN długookresowy średni poziom dźwięku A wyrażony w decybelach [db], wyznaczony w ciągu wszystkich dób w roku, z uwzględnieniem pory dnia od godz. 6.00 18.00, pory wieczoru od godz.18.00 22.00 oraz pory nocy od godz. 22.00 6.00; - LN - długookresowy średni poziom dźwięku A wyrażony w decybelach [db], wyznaczony w ciągu wszystkich pór nocy w roku od godz. 22.0 0-6.00, 2) do ustalania i kontroli warunków korzystania ze środowiska w odniesieniu do jednej doby: - LAeqD - równoważny poziom dźwięku A dla pory dnia, rozumianej jako przedział czasu od godz. 6.00 22.00 - LAeqN - równoważny poziom dźwięku A dla pory nocy, rozumianej jako przedział czasu od godz. 22.00 6.00. Fot. Archiwum WIOŚ Tabela 2. Dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku powodowanego przez poszczególne grupy źródeł hałasu, z wyłączeniem hałasu powodowanego przez starty, lądowania i przeloty statków powietrznych oraz linie elektroenergetyczne (Dz. U. 2014, poz. 112) L.p. Rodzaj terenu Drogi lub linie kolejowe Pozostałe obiekty i działalność będąca źródłem hałasu 1. a) strefa ochronna A uzdrowiska b) tereny szpitali poza miastem 2. a) tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej b) tereny zabudowy związanej ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży c) tereny domów opieki społecznej d) tereny szpitali w miastach 3. a) tereny zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej i zamieszkania zbiorowego b) tereny zabudowy zagrodowej c) tereny rekreacyjno-wypoczynkowe d) tereny mieszkaniowo-usługowe 4. Tereny w strefie śródmiejskiej miast powyżej 100 tys. mieszkańców LDWN LN LAeqD LAeqN LDWN LN LAeqD LAeqN [db] 50 45 50 45 45 40 45 40 64 59 61 56 50 40 50 40 68 59 65 56 55 45 55 45 70 65 68 60 55 45 55 45 Strona 71

Badania hałasu przemysłowego W latach 2013 2015 w zakresie hałasu przemysłowego kontrole prowadzono: ze względu na wnioski o interwencje, w ramach planowych działań z wyjazdem w teren, bez wyjazdu w teren, w oparciu o analizę tzw. badań automonitoringowych wykonywanych przez prowadzących instalację oraz użytkowników urządzeń na podstawie art. 147 Poś, przekazywanych wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska. Kontrolowane przez WIOŚ podmioty zlokalizowane były w bezpośrednim sąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej, głównie zabudowy kwalifikowanej jako jednorodzinna lub zagrodowa, a także w rejonie nowych osiedli mieszkaniowych. Ich działalność powodowała uciążliwości akustyczne, w związku z czym do WIOŚ wpływały wnioski o podjęcie interwencji. Źródłami hałasu w tych obiektach były urządzenia wentylacyjne, chłodnicze, wykorzystywane w procesach produkcyjnych i w trakcie świadczenia usług oraz środki transportu. Liczba skontrolowanych podmiotów prowadzących działalność będącą źródłem hałasu innego niż komunikacyjny, które objęto pomiarami hałasu wynosiła: w 2013 r. - 29, w 2014 r. - 30, w 2015 r. - 26. Liczba obiektów skontrolowanych w oparciu o analizę badań automonitoringowych wynosiła: w 2013 r. - 19, w 2014 r. - 25, w 2015 r. - 27. Kontrole wykazały, że w przypadku 56 % zakładów nie występowały przekroczenia dopuszczalnych norm hałasu dla pory nocnej. W przedziale przekroczeń powyżej 5 do 10 db znalazło się najwięcej, bo 16 % zakładów. 10 % zakładów osiągnęło zakres przekroczeń powyżej 10 do 15 db, jedynie 3 % skontrolowanych zakładów znalazło się w bardzo wysokim przedziale przekroczeń powyżej 15 db (wykres 1). [ % ] pora nocna (L AeqN ) 60 50 56 40 30 20 10 15 16 3 10 0 Brak przekroczeń < 5 db > 5-10 db >10-15 db > 15 db Wykres 1. Udział procentowy obiektów przekraczających dopuszczalne poziomy hałasu w porze nocnej w ogólnej liczbie zakładów skontrolowanych łącznie w latach 2013 2015 (źródło WIOŚ) Badania hałasu komunikacyjnego W ramach monitoringu hałasu w latach 2013-2015 w bazie Ehalas zgromadzono wyniki pomiarów własnych oraz pochodzące od zarządzających drogami. WIOŚ w Lublinie, w latach 2013-2015, prowadził badania hałasu drogowego w 30 punktach pomiarowych: na obszarze miast: Hrubieszowa, Włodawy, Krasnegostawu, Lubartowa, Nałęczowa oraz Świdnika pomiary wskaźników długookresowych, a w pozostałych 24 punktach pomiary krótkookresowe. Strona 72

W ramach kontroli interwencyjnych w okresie trzyletnim wykonano dobowe pomiary hałasu drogowego w 32 punktach. W 2015 r. zarządzający drogami na terenie województwa lubelskiego prowadzili pomiary okresowe dla dróg publicznych o średniorocznym natężeniu ruchu powyżej 3 mln pojazdów lub o procentowym udziale pojazdów ciężkich w potoku ruchu powyżej 20%, dla średniego dobowego ruchu przekraczającego 5 tys. pojazdów. Wyniki tych pomiarów przekazane zostały w 2016 r. do WIOŚ w Lublinie. Pomiary długookresowe nie wykazały przekroczeń wartości dopuszczalnych hałasu. Pomiary krótkookresowe wykazały przekroczenia poziomów dopuszczalnych: w porze dziennej w 60 % punktach pomiarowych i na 45 % długości odcinków zbadanych dróg, zaś w porze nocnej w 53 % punktów pomiarowych i na 38 % długości odcinków zbadanych dróg. Najwięcej przekroczeń, zarówno w porze dziennej jak i nocnej występowało w przedziale poniżej 5 db (wykresy 2-5). [ % ] pora dnia (L AeqD ) 60 50 40 30 20 10 55 0 33 12 Brak przekroczeń < 5 db > 5-10 db [ % ] pora dnia (L AeqD ) 60 50 40 30 20 10 0 40 49 11 Brak przekroczeń < 5 db > 5-10 db Wykres 2. Procentowy udział długości odcinków zbadanych dróg, od których emisja przekracza poziom dopuszczalny w porze dziennej, łącznie w okresie 2013 2015 na podstawie pomiarów krótkookresowych (źródło WIOŚ) Wykres 3. Procentowy udział punktów pomiarowych hałasu drogowego na terenach mieszkalnych z przekroczeniami dopuszczalnych poziomów dźwięku, w porze dziennej, łącznie w okresie 2013 2015 na podstawie pomiarów krótkookresowych (źródło WIOŚ) [ % ] 70 pora nocy (L AeqN ) 60 50 40 30 20 10 62 0 25 13 Brak przekroczeń < 5 db > 5-10 db [ % ] pora nocy (L AeqN ) 50 40 30 20 10 47 36 17 0 Brak przekroczeń < 5 db > 5-10 db Wykres 4. Procentowy udział długości odcinków zbadanych dróg, od których emisja przekracza poziom dopuszczalny w porze nocnej, łącznie w okresie 2013 2015 na podstawie pomiarów krótkookresowych (źródło WIOŚ) Wykres 5. Procentowy udział punktów pomiarowych hałasu drogowego na terenach mieszkalnych z przekroczeniami dopuszczalnych poziomów dźwięku, w porze dziennej, łącznie w okresie 2013 2015 na podstawie pomiarów krótkookresowych (źródło WIOŚ) Strona 73

Mapy akustyczne Ustawa Prawo ochrony środowiska zobowiązuje starostów miast oraz zarządzających drogami, liniami kolejowymi i lotniskami do sporządzania map akustycznych oraz ich aktualizacji w cyklu pięcioletnim. Mapa akustyczna stanowi podstawowe źródło danych wykorzystywanych do celów informowania społeczeństwa o zagrożeniach środowiska hałasem, opracowania danych dla państwowego monitoringu środowiska, tworzenia i aktualizacji programów ochrony środowiska przed hałasem. Pierwsza runda mapowania akustycznego w województwie lubelskim, zakończona w 2007 r., dotyczyła miasta Lublina - aglomeracji o liczbie ludności większej niż 250 tys. oraz głównych dróg o przejeżdżającej liczbie pojazdów ponad 6 milionów rocznie: DK Nr 12, na odcinkach: Puławy-Końskowola, Kurów Lublin, Lublin Piaski, Piaski obwodnica, DK Nr 17 na odcinku Tomaszów Lubelski przejście graniczne Hrebenne. Druga runda wykonania map akustycznych została zakończona w 2012 r. i dotyczyła: miasta Lublina oraz otoczenia głównych dróg o liczbie przejeżdżających pojazdów ponad 3 miliony rocznie, to jest: 55 odcinków dróg krajowych nr: 17, 19, 48, 63, 74, 82 oddziałujących na klimat akustyczny powiatów: bialskiego, hrubieszowskiego, janowskiego, krasnostawskiego, kraśnickiego, lubartowskiego, lubelskiego, łęczyńskiego, łukowskiego, puławskiego, ryckiego, świdnickiego, tomaszowskiego, zamojskiego oraz miast: Lublina i Zamościa, 10 odcinków dróg wojewódzkich nr: 801, 824, 830, 833, 835, oddziaływających na klimat akustyczny powiatów: puławskiego, lubelskiego, kraśnickiego, biłgorajskiego. Starostowie miast oraz zarządzający drogami, liniami kolejowymi i lotniskami mają obowiązek przekazywania map akustycznych oraz danych opisowych Głównemu Inspektorowi Ochrony Środowiska w Warszawie, który na ich podstawie przygotowuje sprawozdanie dla Komisji Europejskiej zgodnie z art. 10 ust. 2 Dyrektywy 2002/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie oceny i zarządzania poziomem hałasu w środowisku. Niewywiązanie się z ustawowego obowiązku w zakresie opracowania i aktualizacji strategicznej mapy hałasu może skutkować wszczęciem przez Komisję Europejską postępowania skarbowego. Starostowie miast oraz zarządzający drogami, liniami kolejowymi i lotniskami mają obowiązek przekazywania map akustycznych oraz danych opisowych także wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska (art.120.1 oraz art. 179.1 ust.4 pkt.2 ustawy Poś), który gromadzi je w zasobach Państwowego Monitoringu Środowiska w bazie EHALAS. Mapy akustyczne dla województwa lubelskiego są dostępne pod adresami: http://geoportal.lublin.eu http://mapy.geoportal.gov.pl/imap/ Reakcje Program ochrony środowiska przed hałasem dla miasta Lublin, uchwalony w 2009 r. zakłada opracowanie projektów i budowę ekranów akustycznych oraz wymianę stolarki otworowej w mieszkaniach, gdzie żyją ludzie najbardziej narażeni na hałas, całodobowe pomiary natężenia ruchu oraz monitoring prędkości pojazdów na drogach, wykonanie tablicy informacyjnej o zagrożeniu hałasem w Lublinie oraz opracowanie mapy akustycznej linii kolejowych, w terminie do 2020 r. Strona 74

Z uwagi na szereg inwestycji drogowych, powstających na terenie miasta Lublina, nowy program ochrony środowiska przed hałasem zostanie opracowany po wykonaniu planowanych inwestycji w latach 2014-2017 na podstawie mapy akustycznej, która ma być sporządzona do 31 grudnia 2017 r. Program ochrony środowiska przed hałasem dla województwa lubelskiego dla terenów poza aglomeracjami położonych wzdłuż odcinków dróg, uchwalony w 2014 r., jest aktualizacją Programu uchwalonego w 2009 r. Proponowane działania naprawcze na wybranych odcinkach obejmują: realizację planów inwestycyjnych GDDKiA Oddział w Lublinie oraz Zarządu Dróg Wojewódzkich w Lublinie, wymianę nawierzchni drogi na cichą, budowę ekranów Węzeł Lublin Rudnik, skrzyżowanie z DK19 (widok na północ) fot. GDDKiA/Lublin dźwiękochłonnych oraz wprowadzenie zieleni ozdobnej izolacyjnej. Do działań nieinwestycyjnych należą: egzekwowanie ograniczeń prędkości ruchu na terenach zabudowanych, analiza możliwości zmian miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, ograniczenie ruchu pojazdów powyżej 3,5 t, wprowadzanie strefy wolnej od ruchu, ustanowienie obszaru ograniczonego użytkowania. Termin wykonania zadań wymienionych w dokumencie przypada na 2024 r. Niektóre zadania z poprzedniego Programu nie zostały jeszcze wykonane, zaznaczyć jednak należy, że przewidywanym terminem ich realizacji jest rok 2020. W latach 2013 2015 zrealizowano inwestycje drogowe mające znaczny wpływ na obniżenie poziomów hałasu w środowisku. Oddano do użytku obwodnice, m.in. Puław, Kraśnika, Kocka, Woli Skromowskiej, Frampola, Hrubieszowa, powstały nowe drogi, prowadzono remonty dróg, wymieniano ich nawierzchnię, budowano ekrany dźwiękochłonne. Największą z inwestycji drogowych w województwie była budowa drogi ekspresowej S17 Kurów Lublin Piaski. W październiku 2014 r. oddano do użytku północną część obwodnicy Lublina, ostatnie z pięciu zadań na jakie podzielono budowę całej trasy o długości blisko 70 km. Tym samym ruch tranzytowy może ominąć centrum Lublina. Przeprowadzone przez WIOŚ kontrole obiektów i działalności będących źródłem hałasu innego niż komunikacyjny zobowiązały jednostki organizacyjne w których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu hałasu do zastosowania skutecznych środków technicznych i organizacyjnych ograniczających emisję hałasu i przeciwdziałających jego przenikaniu do środowiska. Realizowane przedsięwzięcia polegały głównie na zabudowaniu urządzeń, instalowaniu ochron akustycznych osłaniających źródła hałasu, zastosowaniu urządzeń o lepszych parametrach akustycznych, przeniesieniu źródeł emisji hałasu w inne miejsca oraz wymianie i naprawie wadliwie pracujących urządzeń. Ponadto wprowadzono zmiany o charakterze organizacyjnym, np. skrócenie czasu wykonywania czynności powodujących nadmierne uciążliwości akustyczne lub na wyłączeniu źródeł emisji hałasu w porze nocnej. Strona 75

Odpady Odpady komunalne W latach 2013-2015 gospodarka odpadami komunalnymi w województwie lubelskim funkcjonowała w oparciu o 9 regionów: region Biała Podlaska, centralno-wschodni, centralny, Chełm, południowo-zachodni, południowy, północno-zachodni, Puławy i Zamość. W każdym regionie zaplanowano własne instalacje przetwarzania odpadów komunalnych. W 2015 r. funkcjonowało ogółem 8 instalacji regionalnych typu A, 3 typu B oraz 5 typu C (mapa 1). Województwo lubelskie nie posiada instalacji termicznego Pojemnik na odpady fot. Archiwum WIOŚ przekształcania odpadów. W projekcie Planu Gospodarki Odpadami dla Województwa Lubelskiego 2021 założone zostało połączenie dwóch dotychczasowych regionów: centralnego i południowo-zachodniego celem skuteczniejszego wykorzystania istniejących i planowanych instalacji. Z informacji zgromadzonych przez Główny Urząd Statystyczny wynika, że ilość odpadów zebranych w ciągu roku, w latach 2013-2015 utrzymywał się na zbliżonym poziomie (tabela 1), z różnicą ok. 1%. Natomiast poziom selektywnego zbierania odpadów systematycznie wzrastał - w 2013 r. wynosił 13% ogółu odpadów, a w 2015 r. już 22,7% (wykres 1). 2015 2014 Wykres 1. Odpady zebrane selektywnie w ogólnej masie odpadów komunalnych w woj. lubelskim w latach 2013 2015 (źródło: GUS) 2013 0% 50% 100% zebrane bez wyselekcjonowania zebrane selektywnie Największy procentowy udział odpadów selektywnie zebranych miały odpady biodegradowalne, szkło, papier i tektura, tworzywa sztuczne oraz pozostałe (tabela 1). Strona 76

Tabela 1. Udział odpadów zbieranych selektywnie na terenie woj. lubelskiego w latach 2013 2015 (źródło: GUS) Rok 2013 2014 2015 Odpady zebrane w ciągu roku ogółem [Mg] 348 420,0 381 720,0 384 763,1 Odpady zebrane selektywnie w ciągu roku ogółem [Mg] 45 326,0 76 436,0 87 208,7 Procentowy udział odpadów komunalnych zebranych selektywnie w woj. lubelskim [%] papier i tektura 14,3 10,0 12,7 szkło 32,0 22,5 22,3 tworzywa sztuczne 14,7 12,9 10,7 metale 2,3 2,0 1,8 zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny 3,6 2,6 3,9 biodegradowalne 22,6 24,0 21,9 tekstylia 4,7 2,4 0,06 wielkogabarytowe 5,0 5,8 7,4 niebezpieczne 0,1 0,1 0,1 opakowania wielomateriałowe 0,7 0 0,7 baterie i akumulatory 0 0 0,04 pozostałe 0 17,7 18,4 Znacząco zmniejszyła się liczba czynnych składowisk. Do końca 2015 r. wyłączono z eksploatacji 32 składowiska nie spełniające wymagań przepisów ochrony środowiska. W 2015 r. na czynnych składowiskach złożono 146,41 tys. Mg odpadów komunalnych - o 19% mniej niż w roku 2014 oraz o 29% mniej w porównaniu do roku 2013 (tabela 2). Tabela 2. Ilości odpadów komunalnych złożonych na składowiskach komunalnych w latach 2013 2015 (źródło: GUS) Rok 2013 2014 2015 Ilość składowisk przyjmujących odpady 59 30* 25** Ilość złożonych odpadów [tys. Mg] 205,67 180,66 146,41 * nie składowano odpadów na 7 składowiskach ** nie składowano odpadów na 2 składowiskach (źródło: WIOŚ) Odpady przemysłowe Województwo lubelskie zajmuje piąte miejsce w Polsce pod względem ilości wytwarzanych odpadów przemysłowych. W 2015 r., wg GUS, wytworzono ogółem 6 837,8 tys. Mg odpadów, w roku 2013 6 828,4 tys. Mg i w roku 2014 6 652,5 tys. Mg odpadów (wykres. 2). Stacja demontażu w Kurowie f ot. Archiwum WIOŚ Strona 77

[tys.mg] 6000 5500 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2015 bialski Biała Podlaska biłgorajski Chełm chełmski hrubieszowski janowski krasnostawski kraśnicki lubartowski lubelski Lublin łęczyński łukowski opolski parczewski puławski radzyński rycki świdnicki tomaszowski włodawski zamojski Zamość 2014 2013 Wykres 2. Odpady przemysłowe wg powiatów 2013-2015 (źródło: GUS) Niezmiennie najwięcej odpadów z sektora przemysłowego powstaje w powiecie łęczyńskim, który generuje ponad 70% wszystkich odpadów przemysłowych w województwie. Głównym źródłem ich pochodzenia jest Lubelski Węgiel BOGDANKA S.A. Odpady te powstają przy poszukiwaniu, wydobyciu, fizycznej i chemicznej przeróbce rud oraz innych kopalin. Dominującym sposobem postepowania z odpadami przemysłowymi było przekazanie ich innym odbiorcom 63,9% w 2015 r. oraz 51,5% w 2014 r. Od roku 2013 systematycznie zmniejsza się procent odpadów składowanych na składowiskach od 47,3% w 2013 r. do 34,2% w 2015 r. (wykres. 3). 2013 poddane odzyskowi 2014 2015 0% 50% 100% unieszkodliwione przez składowanie unieszkodliwione w inny sposób czasowo magazynowane przekazane innym odbiorcom Wykres 3. Sposób zagospodarowania odpadów przemysłowych w latach 2013 2015 (źródło: GUS) Pozytywnymi trendami w gospodarce odpadami w województwie są: objęcie od 2013 r. zorganizowanym systemem odbierania odpadów komunalnych wszystkich mieszkańców województwa, wzrost efektywności zbiórki selektywnej, wyłączenie z eksploatacji składowisk, niespełniających wymogów (58 % w stosunku do roku 2013), zmniejszanie się wskaźnika odpadów deponowanych na składowiskach, Strona 78

wzrost liczby instalacji do przetwarzania odpadów o statusie RIPOK, rosnąca świadomość społeczeństwa kształtująca pozytywne nawyki w postepowaniu z odpadami. Konstantynów Janów Podl. Leśna Podl. Rokitno Terespol Legenda: ABC Stężyca Dęblin Wilków Łaziska Ryki Stoczek Łukowski Wola Mysłowska Kłoczew Puławy Kazimierz D. Opole Lub. Stanin Nowodwór 5x Łuków REGION PÓŁNOCNO-ZACHODNI Ulan-Majorat Radzyń Krzywda Podlaski Wojcieszków Ułęż Adamów Baranów Serokomla Jeziorzany Końskowola REGION CENTRALNY KurówMarkuszów Garbów Niemce Nałęczów Michów Żyrzyn REGION PUŁAWY Abramów Janowiec Karczmiska Wąwolnica Poniatowa Chodel Wojciechów Bełżyce Borzechów A Kraśnik Kock Trzebieszów Borki Firlej Kamionka Jastków Konopnica Niedrzwica Duża Lubartów Lublin Strzyżewice Janów Lub. Kąkolewnica Wschodnia Czemierniki Ostrówek Bychawa Wilkołaz Józefów Urzędów REGION POŁUDNIOWO-ZACHODNI Annopol Dzierzkowice Gościeradów Skladowisko eksploatowane RI POK 3x Trzydnik Duży Potok Wielki Skladowisko nie przyjmowalo odp. w 2015 r. Skladowisko odpadów azbestowych Stacja demontażu pojazdów A A Zakrzówek Szastarka Modliborzyce Głusk Międzyrzec Podl. Siemień Niedźwiada Serniki Wólka Jabłonna Batorz Zakrzew Godziszów AB Dzwola Spiczyn Świdnik Chrzanów Potok Górny Biała Podlaska REGION BIAŁA PODLASKA Łomazy Drelów Wohyń Krzczonów Wysokie Parczew Łęczna Biłgoraj C Komarówka Podlaska Milanów Ostrów Lub. Uścimów Mełgiew Turobin Goraj Frampol Biszcza Piaski Jabłoń Dębowa Kłoda Rossosz Wisznice Sosnowica Podedwórze Urszulin REGION CENTRALNO-WSCHODNI Ludwin Milejów Rybaczewice Żółkiewka Radecznica Księżpol Puchaczów Trawniki Fajsławice Terespol C Gorzków Rudnik Sułów Aleksandrów Cyców Łopiennik Górny Nielisz 3x Szczebrzeszyn Zwierzyniec Łukowa ABC Siedliszcze Rejowiec F. Krasnystaw Izbica Zalesie Sosnówka Wyryki Chełm REGION ZAMOŚĆ Zamość Józefów Piszczac Tuczna Stary Brus Hańsk Wierzbica Rejowiec Siennica Różana Kodeń Sławatycze Hanna Włodawa Kraśniczyn Stary Zamość ABC Adamów Krasnobród Sawin Skierbieszów Sitno Łabunie Wola Uhruska Leśniowice Krynice Tarnawatka Wojsławice Ruda Huta REGION POŁUDNIOWY Susiec A A C Tomaszów Lub. Kamień Dorohusk REGION CHEŁM Grabowiec Miączyn Komarów Osada Bełżec Rachanie Jarczów Lubycza Królewska Żmudź Uchanie Białopole Trzeszczany Tyszowce Werbkowice Łaszczów Dubienka Hrubieszów Mircze Telatyn Ulhówek Horodło Dołhobyczów Tarnogród Obsza Mapa 13. Lokalizacja składowisk odpadów, regionalnych instalacji przetwarzania odpadów komunalnych (RIPOK) i innych instalacji funkcjonujących na terenie woj. lubelskiego w 2015 r. (źródło: WIOŚ) System gospodarowania odpadami azbestowymi Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032 przyjęty przez Polskę w 2009 r. zmierza do wyeliminowania do końca 2032 r. negatywnych skutków zdrowotnych i środowiskowych powodowanych przez azbest poprzez jego usunięcie i unieszkodliwienie. Narzędziem monitorującym realizację zadań zawartych w Programie jest BAZA AZBESTOWA prowadzona przez Ministerstwo Rozwoju, która służy do gromadzenia Strona 79

i przetwarzania informacji uzyskanych z inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest. Uzupełnianie danych dotyczących inwentaryzacji tych wyrobów oraz ich unieszkodliwiania na terenie gmin i województwa należy do zadań jednostek samorządowych. Urząd marszałkowski oraz urzędy gmin zinwentaryzowały do końca roku 2015 ogółem 810 344,72 Mg wyrobów zawierających azbest, osiągając efekty: w 2014 r. w 2015 r. wśród osób fizycznych 85% wśród osób fizycznych 92% wśród osób prawnych 93% wśród osób prawnych 93% W latach 2013-2015 na terenie województwa funkcjonowały 3 składowiska, na których możliwe było lokowanie odpadów zawierających azbest. Były to: PGO Sp. z o.o. w Chełmie składowisko w Srebrzyszczu, WOD-BUD Sp.zo.o. w Kraśniku składowisko Piaski Zarzecze II oraz składowisko odpadów niebezpiecznych PGK Sp.zo.o. w Poniatowej Wsi. Na to ostatnie w 2015 r. odpady zawierające azbest nie były przyjmowane z powodu wygaśnięcia z końcem 2014 roku pozwolenia na eksploatację. Ilość odpadów zawierających azbest przekazywana do składowania zdecydowanie wzrosła od 2013 r., aby w 2015 r. osiągnąć poziom 45 863,81 ton (wykres 4). 50 [tys. ton] 40 30 20 10 0 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. Wykres 4. Ilość odpadów zawierających azbest unieszkodliwionych na składowiskach woj. lubelskiego w latach 2009 2015 (źródło: WIOŚ) Największe ilości odpadów azbestowych (niemal 90%) przyjmuje składowisko odpadów niebezpiecznych w Kraśniku. Od 2005 roku nagromadzenie na składowiskach odpadów zawierających azbest wyniosło 206,681 tys. ton, tj. ok. 25,5% ilości zinwentaryzowanej, natomiast od początku realizowania programu, tj. od 2009 r. do końca 2015 r., zgromadzono 174,523 tys. ton, co stanowi 21,5% ilości zinwentaryzowanej. Wydział Inspekcji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Lublinie przeprowadza corocznie kontrole w firmach prowadzących działalność związaną z usuwaniem i zagospodarowaniem odpadów zawierających azbest (wykres 5). W ostatnich latach mają one Strona 80

charakter interwencyjny w związku ze zmianą przepisów, które nie nakładają obowiązku posiadania pozwolenia w zakresie wytwarzanie odpadów przez firmy zdejmujące eternit z dachów. W planie kontroli uwzględniane są tylko te firmy, które posiadają pozwolenia w zakresie gospodarowania odpadami. Liczba kontroli 10 8 6 4 2 0 2013 r. 2014 r. 2015 r. Wykres 5. Liczba kontroli w zakresie gospodarowania odpadami zawierającymi azbest przeprowadzonych przez WIOŚ w Lublinie w latach 2013 2015 (źródło: WIOŚ) Realizacja założeń i celów zawartych w Programie wymaga zainwestowania ogromnych środków finansowych zarówno ze strony władz samorządowych, jak i mieszkańców gmin województwa. W okresie 2013 2015 obserwowany jest duży postęp w zakresie unieszkodliwiania tego typu odpadów. Jeśli tempo działań prowadzonych w tym zakresie zostanie utrzymane na zbliżonym poziomie, termin usunięcia odpadów azbestowych na terenie województwa zostanie dotrzymany. Więcej informacji dotyczących postępowania z wyrobami zawierającymi azbest można znaleźć na stronie www.bazaazbestowa.gov.pl prowadzonej przez Ministerstwo Gospodarki. Składowisko odpadów azbestowych w Srebrzyszczu fot. Archiwum WIOŚ Strona 81

Promieniowanie elektromagnetyczne Presje 60000 40000 20000 [tys.] Pola elektromagnetyczne to wzajemne oddziaływanie pola elektrycznego i magnetycznego, które spowodowane jest ruchem ładunku elektrycznego w przestrzeni. Naturalnymi źródłami promieniowania są: promieniowanie słoneczne, magnetyczność ziemska, wyładowania atmosferyczne i promieniowane kosmiczne. Natomiast najpowszechniejszymi sztucznymi źródłami pól Fot. Archiwum WIOŚ elektromagnetycznych występującymi w środowisku są linie elektroenergetyczne wysokiego napięcia i instalacje radiokomunikacyjne. Obiektami radiokomunikacyjnymi, o istotnym z punktu widzenia ochrony środowiska oddziaływaniu, są: radiowo telewizyjne centra nadawcze ze względu na zasięg oddziaływania, stacje bazowe telefonii komórkowej ze względu na powszechność występowania. Obiekty te zlokalizowane są zarówno w miastach, jak i poza miastami. Lokalizacja tych urządzeń jest ściśle powiązana z gęstością zaludnienia, stąd w miastach występuje większa liczba stacji radiowych i telewizyjnych oraz stacji bazowych sieci komórkowych. Liczba stacji bazowych telefonii komórkowej jest ściśle powiązana z liczbą abonentów. Zgodnie z danymi GUS liczba abonentów telefonii komórkowej w Polsce w okresie 2005 2015 wzrosła o ok. 50% (wykres 1), co wiąże się ze wzrostem liczby stacji bazowych (wykres 2). Wykres 1. Liczba abonentów telefonii ruchomej (komórkowej) w latach 2005-2015 w Polsce (źródło: GUS) 0 2005 2010 2013 2014 2015 rok 2000 1500 Wykres 2. Liczba stacji bazowych na terenie województwa lubelskiego w latach 2011 2015 (źródło: wyszukiwarka btsearch) 1000 500 0 2011 2012 2013 2014 2015 rok Rozwój telefonii komórkowej może spowodować w najbliższych latach nieznaczny wzrost średnich poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku, zwłaszcza na terenach o dużej gęstości zaludnienia. Strona 82

Stan Prowadzenie monitoringu pól elektromagnetycznych w środowisku jest zadaniem Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska. Zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska ochrona przed polami elektromagnetycznymi polega na zapewnieniu jak najlepszego stanu środowiska poprzez: utrzymanie poziomów pól elektromagnetycznych poniżej dopuszczalnych lub co najmniej na tych poziomach, zmniejszenie poziomów pól elektromagnetycznych co najmniej do dopuszczalnych, gdy nie są one dotrzymane. Sposób prowadzenia monitoringu PEM określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 listopada 2007 r. w sprawie zakresu i sposobu prowadzenia okresowych badań poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku (Dz. U. z 2007 r. Nr 221, poz. 1645). Wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska prowadzą monitoring pól elektromagnetycznych od 2008 roku w cyklach trzyletnich w 135 punktach pomiarowych, po 15 punktów rocznie na każdej z trzech kategorii terenów dostępnych dla ludności, tj.: w centralnych dzielnicach lub osiedlach miast o liczbie mieszkańców przekraczającej 50 tys., w pozostałych miastach, na terenach wiejskich. Rok 2013 zakończył drugi trzyletni cykl pomiarowy obejmujący lata 2011 2013, a rok 2014 rozpoczął trzeci cykl obejmujący lata 2014 2016. Badania polegają na pomiarze natężenia składowej elektrycznej pola elektromagnetycznego w miejscach dostępnych dla ludności w przedziale częstotliwości co najmniej od 3 MHz do 3 000 MHz. Pomiary wykonano analizatorem pola elektromagnetycznego typu NBM-550 nr B-0776 z sondą EF-0391. Lokalizację punktów pomiarowych w latach 2013 2015 na terenie województwa lubelskiego przedstawiono na mapie 14. Średnie arytmetyczne zmierzonych poziomów pól elektromagnetycznych dla poszczególnych kategorii terenów wykonanych w latach 2013 2015 wynosiły od 0,11 V/m (1,6% wartości poziomu dopuszczalnego) do 0,19 V/m (2,7% wartości poziomu dopuszczalnego), co przedstawia tabela 1 i wykres 3. W żadnym z badanych punktów nie odnotowano przekroczenia dopuszczalnego poziomu pól elektromagnetycznych w środowisku, wynoszącego 7 V/m, określonego w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów (Dz. U. Nr 192, poz. 1883). Strona 83

Mapa 14. Lokalizacja punktów pomiarowych promieniowania elektromagnetycznego w latach 2013-2015 na terenie województwa lubelskiego (źródło: WIOŚ) Tabela 1. Zestawienie średnich poziomów PEM w latach 2013-2015 w podziale na kategorie obszarów (źródło: WIOŚ) Obszar Średnie arytmetyczne zmierzonych wartości składowej elektrycznej [V/m] Centralne dzielnice lub osiedla miast o liczbie mieszkańców przekraczającej 50 tys. Rok pomiaru 2013 2014 2015 0,18 0,18 0,19 Pozostałe miasta 0,16 0,15 0,15 Tereny wiejskie 0,15 0,11 0,17 Razem 0,16 0,15 0,17 [V/m] 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 Miasta powyżej 50 tys. mieszkańców Pozostałe miasta Tereny wiejskie 2013 2014 2015 rok Wykres 3. Średnie poziomy PEM dla poszczególnych kategorii obszarów w latach 2013-2015 (źródło: WIOŚ) Strona 84