emisja liniowa (Mg) emisja punktowa (Mg) PM , , , ,1* 4 103,9-924,4 BaP 8,527 6,86 0,006 1, NO 2

Transkrypt

1 Powietrze Presje Lublin Fot. Archiwum Rady Osiedla Bronowice III-Maki Powietrze pozbawione naturalnych granic umożliwia rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń na duże odległości. Wyemitowane zanieczyszczenia w zależności od ich charakteru, wysokości emitora, warunków meteorologicznych i topograficznych mogą przekraczać granice państw i kontynentów. Źródła zanieczyszczeń powietrza podzielić można na naturalne (pożary lasów, wybuchy wulkanów, erozja skał i gleb, burze piaskowe) oraz na źródła antropogeniczne związane z działalnością człowieka. W zależności od rodzaju źródła emisji zanieczyszczeń powietrza wyróżnia się: emisję punktową pochodzącą z energetyki zawodowej, procesów technologicznych i innych jednostek organizacyjnych wprowadzających zanieczyszczenia w sposób zorganizowany, emisję powierzchniową z sektora komunalno-bytowego, emisję liniową ze źródeł związanych z transportem, emisję z rolnictwa, w tym z pól uprawnych i hodowli, emisję naturalną pochodzącą od lasów (emisja biogenna), emisję niezorganizowaną z kopalń i hałd. W tabeli 1 i na wykresie 1 przedstawiono oszacowaną wielkość emisji poszczególnych zanieczyszczeń z terenu województwa lubelskiego na podstawie danych zgromadzonych w bazie emisji wykonanej przez ATMOTERM S.A. w ramach pracy pt.: Zgromadzenie danych emisyjnych wraz z oceną ich poprawności i kompletności będącej elementem projektu pt. Wzmocnienie systemu oceny jakości powietrza w Polsce w oparciu o doświadczenia norweskie. Wykresy 2, 3 przedstawiają udziały poszczególnych rodzajów emisji oraz rodzajów zanieczyszczeń. Tabela 1. Szacowana emisja zanieczyszczeń do powietrza z obszaru woj. lubelskiego w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A.) Wyszczególnienie Łączna emisja (Mg) emisja powierzchniowa (Mg) emisja liniowa (Mg) emisja punktowa (Mg) emisja z rolnictwa (Mg) emisja naturalna z lasów (Mg) emisja niezorganizowana (Mg) PM , 1 798, 2 334,1 1 63,1* 4 13,9-924,4 BaP 8,27 6,86,6 1, NO ,3 419,6 2 2, 8 434, 468,7 - - SO , 12 89,1 6,7 36,7 9, - - CO , , ,2 6 69, ,3 - - NMLZO 4 18, ,7 614,3 1 18,3 8 38, 17 61,1 - NH ,9 272, , , ,2 - * wielkość emisji pyłu całkowitego 3 8, Mg/rok 12

2 powierzchniowa liniowa punktowa rolnictwo niezorganizowana lasy powierzchniowa liniowa punktowa 18 9, , 7, 19,49%,7% 1 6, [tys. Mg] [Mg], 4, 3, 8,44% 4 2, 1, PM 1 Mg/rok NO2 Mg/rok SO 2 Mg/rok CO Mg/rok NMLZO Mg/rok NH 3 Mg/rok, BaP Wykres 1. Wielkość emisji zanieczyszczeń z województwa lubelskiego w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A.) 3,9% 14,8% 68,4% 8,2% 12,7% 8,6% 8,6% 6,% 8,1% 3,9% 6,%,3% powierzchniowa liniowa punktowa rolnictwo niezorganizowana lasy Wykres 2. Udział poszczególnych rodzajów emisji w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A.) PM 1 NO 2 SO 2 CO NMLZO NH 3 Wykres 3. Udział poszczególnych rodzajów zanieczyszczeń w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A.) Emisja ze źródeł punktowych powstaje podczas wytwarzania energii i w trakcie procesów technologicznych. Wielkość emisji punktowej spadła o około 6,3% w stosunku do roku poprzedniego i wynosiła około 8,2% emisji całkowitej. Według danych udostępnionych przez GUS, w roku 16 z 96 zakładów szczególnie uciążliwych działających na terenie województwa lubelskiego, wyemitowano do powietrza 98,71 tys. Mg zanieczyszczeń, z czego 1,728 tys. Mg stanowiły pyły, a 97,23 tys. Mg gazy (z uwzględnieniem CO 2 ). W 16 r. zanotowano wzrost emisji zanieczyszczeń gazowych o około 1,94% oraz spadek emisji pyłów około 12,% w odniesieniu do 1 r. Wielkość emisji pyłów stanowiła 4,4%, a gazów (łącznie z CO 2 ) 2,4% emisji krajowej, co usytuowało województwo lubelskie na 11 miejscu w kraju pod względem emisji Województwo lubelskie 4,4% Województwo lubelskie 2,4% Pozostałe województwa 9,6% Pozostałe województwa 97,6% Wykres 4. Udział emisji zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych w Polsce w 16 r. (źródło: GUS) Wykres. Udział emisji zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych w Polsce w 16 r. (źródło: GUS) 13

3 zanieczyszczeń pyłowych i 12 miejscu pod względem emisji zanieczyszczeń gazowych (wykresy 4 i ). Z funkcjonujących w 16 r. na terenie woj. lubelskiego 96 zakładów szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza, (,16% zakładów w Polsce), 89,74% posiadało urządzenia do redukcji zanieczyszczeń pyłowych, ale tylko,37% do redukcji zanieczyszczeń gazowych (źródło GUS). Zakładami, które wprowadziły do powietrza największą ilość zanieczyszczeń (bez CO 2 ) były: 1. Zakłady Azotowe PUŁAWY S.A. w Puławach 6 3, Mg (22,6%), 2. Cemex Polska Sp. z o.o. Zakład Cementownia Chełm 3 61,93 Mg (13,7%), 3. Grupa Ożarów S.A. Zakład Cementownia Rejowiec w Rejowcu Fabrycznym 93,42 Mg (3,4%), 4. Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Chełmie 788,77 Mg (3,%),. MEGATEM EC- LUBLIN Sp. z o. o. w Lublinie 2,9 Mg (2,%) 6. Pozostałe zakłady 14 7,87 Mg (,3%). Lokalizację emitorów punktowych, które wprowadziły do powietrza powyżej 1 Mg/rok zanieczyszczeń przedstawia mapa 2. Źródłami emisji powierzchniowej są niskie emitory, odprowadzające produkty spalania z domowych palenisk i lokalnych kotłowni węglowych, składowiska, oczyszczalnie ścieków. Zanieczyszczenia gromadzą się wokół miejsc powstawania, najczęściej na obszarach o zwartej zabudowie mieszkaniowej, co utrudnia proces przemieszczania i rozpraszania się zanieczyszczeń. Prowadzi to do kumulowania się dużych ładunków szkodliwych substancji na niewielkiej przestrzeni o dużej gęstości zaludnienia. W porównaniu do roku ubiegłego wielkość wyemitowanych zanieczyszczeń pozostała na tym samym poziomie. Udział emisji powierzchniowej stanowił około 68,4% emisji całkowitej. Emisję liniową stanowią głównie zanieczyszczenia pochodzące od szlaków komunikacyjnych. Substancje emitowane z silników pojazdów oraz emisja poza spalinowa i wtórna: ścieranie opon, okładzin hamulcowych, nawierzchni jezdni, unos z jezdni, powodują wzrost stężeń zanieczyszczeń w najbliższym otoczeniu dróg, a ich wpływ maleje wraz z odległością. W porównaniu do roku ubiegłego wielkość emisji liniowej wzrosła o około,3%. Udział zanieczyszczeń pochodzących z emitorów liniowych stanowił około 3,9% emisji całkowitej. Duży wpływ na jakość powietrza mają znajdujące się na terenie województwa lubelskiego obszary działalności rolniczej. Nowoczesne zmechanizowane rolnictwo emituje zanieczyszczenia powstające podczas użytkowania pojazdów i maszyn rolniczych oraz ogrzewania obiektów. Do powietrza dostają się rozpylane pestycydy, cząstki nawozów sztucznych, produkty rozkładu materii organicznej. Ilość wyemitowanych zanieczyszczeń z sektora rolniczego zmniejszyła się o około 1,4% w porównaniu do roku 16 i wynosiła około 12,7% emisji całkowitej. Emisja niemetanowych lotnych związków organicznych (NMLZO) i amoniaku (NH 3 ) prekursorów zanieczyszczeń, pochodzi między innymi ze źródeł naturalnych, jakimi są lasy. Obszary leśne zajmują około 24% powierzchni woj. lubelskiego. Emisja z lasów stanowiła około 6,4% emisji całkowitej. Emisja zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł niezorganizowanych (z terenów kopalni odkrywkowych i hałd) stanowiła około,3% całkowitej emisji do powietrza. Zakłady Azotowe "PUŁAWY" S.A. w Puławach,3% "Cemex" Polska Sp. z o.o. Zakład Cementownia Chełm 2,% Grupa Ożarów S.A. Cementownia Rejowiec w Rejowcu Fabrycznym 3,% 13,7% 22,6% Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Chełmie "Megatem EC- Lublin" Sp. z o. o. w Lublinie 3,4% Pozostałe zakłady Wykres 6. Udziały emisji zanieczyszczeń do powietrza z największych zakładów woj. lubelskiego w emisji całkowitej punktowej w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A., WIOŚ, EkoPłatnik ) 14

4 Mapa 2. Emisja zanieczyszczeń powietrza ze źródeł punktowych o łącznej ilości powyżej 1 Mg w 17 r. bez CO 2 (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A., WIOŚ, EkoPłatnik ) 1

5 Suma pyłu PM1 ze wszystkich źródeł emisji z terenu województwa lubelskiego w 17 roku wynosiła , Mg (8,1% wszystkich zanieczyszczeń). Pył PM1 pochodzący ze źródeł powierzchniowych stanowił 63,7%, liniowych 9,4%, punktowych 6,7%, rolniczych 16,%, niezorganizowanych 3,7% emisji całkowitej. Mapa 3 przedstawia wielkość emisji pyłu PM1 oraz udział poszczególnych rodzajów źródeł emisji w województwie lubelskim. Mapa 3. Emisja pyłu PM1 w województwie lubelskim w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A.) Frakcja pyłu PM2, zawarta w pyle PM1 wynosiła ,8 Mg, w tym udział źródeł powierzchniowych stanowił 84,%, liniowych 4,3%, punktowych 7,2%, rolniczych 3,2%, niezorganizowanych 1,2% emisji całkowitej. Mapa 4 przedstawia wielkość emisji pyłu PM2, oraz udział poszczególnych rodzajów źródeł emisji w województwie lubelskim. Mapa 4. Emisja pyłu PM2, w województwie lubelskim w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A.) 16

6 Suma dwutlenku siarki ze wszystkich źródeł emisji z terenu województwa lubelskiego w 17 roku wynosiła 18 3, Mg (6,% wszystkich zanieczyszczeń). Dwutlenek siarki pochodzący ze źródeł powierzchniowych stanowił 7,4%, liniowych,3%, punktowych 29,3%, rolniczych,% ogółu emisji SO 2. Mapa przedstawia wielkość emisji SO 2 oraz udział poszczególnych rodzajów źródeł emisji w województwie lubelskim. Mapa. Emisja dwutlenku siarki w województwie lubelskim w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A.) Łączna emisja dwutlenku azotu ze wszystkich źródeł emisji z terenu województwa lubelskiego w 17 roku wynosiła ,4 Mg (3,9% wszystkich zanieczyszczeń), a jej udział ze źródeł powierzchniowych stanowił 3,%, liniowych 21,3%, punktowych 71,2%, rolniczych 4,%. Mapa 6 przedstawia wielkość emisji NO 2 oraz udział poszczególnych rodzajów źródeł emisji w województwie lubelskim. Mapa 6. Emisja dwutlenku azotu w województwie lubelskim w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A.) 17

7 Suma tlenku węgla ze wszystkich źródeł emisji z terenu województwa lubelskiego w 17 roku wynosiła , Mg (8,6% wszystkich zanieczyszczeń). Tlenek węgla pochodzący ze źródeł powierzchniowych stanowił 9,4%, liniowych 3,6%, punktowych 3,7%, rolniczych 2,3% emisji całkowitej. Mapa 7 przedstawia wielkość emisji CO oraz udział poszczególnych rodzajów źródeł emisji w województwie lubelskim. Mapa 7. Emisja tlenku węgla w województwie lubelskim w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A.) Suma benzo/a/pirenu ze wszystkich źródeł emisji z terenu województwa lubelskiego w 17 roku wyniosła 8,27 Mg (,3% wszystkich zanieczyszczeń). Udział emisji ze źródeł powierzchniowych stanowił 8,4%, liniowych,7%, punktowych 19,% emisji całkowitej. Mapa 8 przedstawia wielkość emisji BaP oraz udział poszczególnych rodzajów źródeł emisji w województwie lubelskim. Mapa 8. Emisja BaP w województwie lubelskim w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A.) 18

8 Łączna emisja amoniaku ze wszystkich źródeł z terenu województwa lubelskiego w 17 roku wynosiła ,9 Mg (8,6% wszystkich zanieczyszczeń). Amoniak pochodzący ze źródeł powierzchniowych stanowił 1,%, punktowych 7,3%, rolniczych 83,2%, lasów 8,4% emisji całkowitej. Mapa 9 przedstawia wielkość emisji NH 3 oraz udział poszczególnych rodzajów źródeł emisji w województwie lubelskim. Mapa 9. Emisja amoniaku w województwie lubelskim w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A.) Suma NMLZO ze wszystkich źródeł emisji z terenu województwa lubelskiego w 17 roku wynosiła 4 18,9 Mg (14,8% wszystkich zanieczyszczeń). NMLZO pochodzące ze źródeł powierzchniowych stanowiły: 39,%, liniowych 1,3%, punktowych 2,6%, rolniczych 18,4%, lasów 38,7% emisji całkowitej. Mapa 1 przedstawia wielkość emisji NMLZO oraz udział poszczególnych rodzajów źródeł emisji w województwie lubelskim. Mapa 1. Emisja NMLZO w województwie lubelskim w 17 r. (źródło: Baza emisji ATMOTERM S.A.) 19

9 Chemizm opadów atmosferycznych Celem realizacji zadania jest określenie rozkładu ładunków zanieczyszczeń wprowadzanych z mokrym opadem do podłoża w ujęciu czasowym i przestrzennym. Systematyczne badania składu fizyko chemicznego opadów oraz równoległe obserwacje i pomiary parametrów meteorologicznych dostarczają informacji o obciążeniu obszarów leśnych, gleb i wód powierzchniowych substancjami deponowanymi z powietrza związkami zakwaszającymi, biogennymi i metalami ciężkimi. Kontynuując badania, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie we współpracy z Instytutem Meteorologii i Gospodarki Wodnej prowadził w 17 roku stałą kontrolę i ocenę stanu zanieczyszczenia opadów atmosferycznych na stacji synoptycznej IMGW-PIB we Włodawie, funkcjonującej w sieci stacji pomiarowo-kontrolnych Ogólnopolskiego Monitoringu Chemizmu Opadów Atmosferycznych i Oceny Depozycji Zanieczyszczeń do Podłoża. Próby opadu atmosferycznego mokrego pobierane były za pomocą automatycznego kolektora bezpośrednio na stacji, zaś analizy w cyklach miesięcznych wykonywano w laboratorium WIOŚ w Lublinie pod względem zawartości: chlorków, siarczanów, azotu azotynowego, azotu azotanowego, azotu amonowego, azotu ogólnego, fosforu ogólnego, potasu, sodu, wapnia, magnezu, cynku, miedzi, ołowiu, kadmu, niklu i chromu. Kontrolowany był też odczyn ph oraz przewodność elektrolityczna opadów. W 17 r. na stacji IMGW we Włodawie zanotowano roczny opad atmosferyczny w wysokości 617,4 mm o ok.,4% niższy niż w roku 16. Największe miesięczne opady wystąpiły w lipcu i wrześniu. Natomiast najmniejsze ilości opadów zanotowano w styczniu. Miesięczne sumy opadów w latach przedstawiono na wykresie 7. Uzyskane wyniki badań wykazały, że odczyn (ph) opadów atmosferycznych wahał się w zakresie 4,93-6,. Średnia roczna wartość ważona ph wynosiła,6. W przypadku 6 próbek (%) stwierdzono kwaśne deszcze opady o wartości ph poniżej,6 oznaczającej naturalny stopień zakwaszenia wód opadowych mocnymi kwasami mineralnymi. Opady o odczynie obniżonym stanowią znaczne zagrożenie zarówno dla środowiska, wywołując negatywne zmiany w strukturze oraz funkcjonowaniu ekosystemów lądowych i wodnych, jak również dla infrastruktury technicznej (np. linii energetycznych). Wartości przewodności elektrycznej właściwej w badanych próbkach były niskie (maksymalnie 27,9 µs/cm), co wskazuje na niewielką ilość substancji mineralnych w opadzie. Stężenia zanieczyszczeń w uśrednionych miesięcznych próbkach opadu atmosferycznego oraz wysokości opadu na stacji we Włodawie w 17 r. (źródło: IMGW) przedstawiono na wykresie 8. [mm] styczeń luty marzec Miesięczne sumy opadów kwiecień 16 r 17 r maj czerwiec Wykres 7. Miesięczne sumy opadów atmosferycznych na stacji we Włodawie w latach (źródło: IMGW) Opady atmosferyczne gromadzą i przenoszą zanieczy szczenia oddziałując na ekosystemy poprzez procesy eutrofizacji oraz zakwaszania gleb i wód. Procesy te związane są z obecnością w powietrzu substancji takich jak: dwutlenek siarki, tlenki azotu i amoniak oraz ich depozycją do podłoża. Opady są źródłem składników mineralnych pochodzących nie tylko z atmosfery, ale również spłukiwanych z powierzchni roślin i różnych obiektów. Stężenia poszczególnych substancji zależą od wielu czynników, m.in. takich jak czas trwania opadów, ich intensywność lub długość okresu bezdeszczowego poprzedzającego opad. Z powodu dużej zmienności warunków meteorologicznych w skali miesięcy, sezonów i roku, w zależności od miejsca i czasu, ilości wnoszonych przez opady zanieczyszczeń są bardzo zróżnicowane. Spośród badanych substancji, szczególnie ujemny wpływ na stan środowiska mogą mieć kwasotwórcze związki siarki i azotu, związki biogenne i metale ciężkie. Związki biogenne (azotu i fosforu) wpływają na zmiany warunków troficznych gleb i wód. Metale ciężkie stanowią zagrożenie dla produkcji roślinnej i zlewni ujęć wody. Występujące w opadach kationy zasadowe (sód, potas, wapń i magnez), są pod względem znaczenia ekologicznego przeciwieństwem substancji kwasotwórczych, biogennych i metali ciężkich. Ich oddziaływanie na środowisko jest pozytywne, ponieważ neutralizują wody opadowe. Ładunki jednostkowe (kg/ha*rok) badanych substancji wniesionych przez opady atmosferyczne w latach na tle rocznych sum opadów ze stacji monitoringowej we Włodawie przedstawia wykres 9. Monitoring chemizmu opadów atmosferycznych i oceny depozycji zanieczyszczeń do podłoża poszerza wiedzę o jakości wód opadowych i przestrzennym rozkładzie mokrej depozycji zanieczyszczeń w odniesieniu do obszaru całego kraju jak i terenów poszczególnych województw, a także dostarcza informacji o przyczynach tego stanu i daje możliwość określenia tendencji zmian. lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień

10 I II 2, 14, 2 1, 1, (mg/m 3 ) s tężenie 1, 1 8, 6, 4, wysokość opadu w (mm ),,, III IV V VI VII VIII IX X XI XII I wysokość opadu chlorki siarczany azot azotynowy azot amonowy azot ogólny azot azotanowy 1,4 14, 1,2 1, 1 1, (mg/m 3 ) s tężenie,8,6,4 8, 6, 4, wysokość opadu w (mm ) wysokość opadu sód potas wapń,2, II, III IV V VI VII VIII IX X XI XII,14 14,12 1,1 1 stężenie (mg/m 3 ),8,6 8 6 wysokość opadu w (mm) wysokość opadu magnez cynk miedź Fosfor ogólny,4 4,2 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Wykres 8. Stężenia zanieczyszczeń w uśrednionych miesięcznych próbkach opadu atmosferycznego oraz wielkości opadu na stacji we Włodawie w 17 r. (źródło: IMGW) [kg/ha] [mm] opad Siarczany Azot ogólny Fosfor ogólny [kg/ha] [mm] opad Sód Potas Wapń Magnez 13 r 14 r 1 r 16 r 17r 13 r 14 r 1 r 16 r 17r Wykres 9. Roczne ładunki jednostkowe badanych substancji wniesione przez opady atmosferyczne w latach w rejonie stacji we Włodawie (źródło: IMGW) 21

11 Stan W 17 r. w ramach systemu monitoringu jakości powietrza w województwie lubelskim funkcjonowało 11 stacji pomiarowych. Zakres pomiarowy obejmował zanieczyszczenia wymagane do rocznej oceny jakości powietrza oraz zanieczyszczenia wspomagające ocenę, określone programem państwowego monitoringu środowiska. Jakość powietrza w 17 r. określona została w szesnastej rocznej ocenie jakości powietrza w województwie lubelskim, wykonanej zgodnie z art. 89 ustawy z dnia 27 kwietnia 1 r. Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz. U. 18, poz. 799). Analizy i oceny poziomów stężeń zanieczyszczeń powietrza dokonuje się w strefach, które zdefiniowane są rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 2 sierpnia 12 r. w sprawie stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza (Dz. U. 12, poz. 914). W województwie lubelskim określone są dwie strefy: aglomeracja lubelska obejmująca miasto Lublin, strefa lubelska obejmującą pozostały obszar województwa, nie wchodzący w skład aglomeracji. Ocenie pod względem spełnienia kryteriów ochrony zdrowia podlegają obie strefy, pod względem ochrony roślin tylko strefa lubelska. Metody i zakres dokonywania oceny określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 września 12 r. w sprawie dokonywania oceny poziomów substancji w powietrzu (Dz.U.12, poz.132). Do zanieczyszczeń, które uwzględniono w ocenie ze względu na ochronę zdrowia należały: benzen, dwutlenek azotu, dwutlenek siarki, tlenek węgla, ozon, pył zawieszony PM1 i PM2,, metale ciężkie (ołów, arsen, kadm, nikiel) oraz benzo/a/piren. Ze względu na ochronę roślin uwzględniono dwutlenek siarki, tlenki azotu oraz ozon. Dla tego kryterium wykorzystywane są wyniki pomiarów ze stanowisk zlokalizowanych poza obszarami zurbanizowanymi. Kryteria klasyfikacji, tj. poziomy dopuszczalne, poziomy docelowe i poziomy celu długoterminowego, określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 12 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. 12, poz. 131). Ocenę stanu zanieczyszczenia powietrza dla stref województwa lubelskiego za 17 r. wykonano w oparciu o: 1) wyniki pomiarów automatycznych ciągłych dla SO 2, NO 2, NO x, CO, C 6 H 6, O 3, PM1, PM2,, 2) wyniki pomiarów manualnych pyłu PM1, PM2, prowadzonych codziennie w stałych punktach oraz C 6 H 6 prowadzonych w cyklach rozłożonych równomiernie w ciągu roku, 3) wyniki pomiarów manualnych prowadzonych codziennie w stałych punktach dla Pb, As, Cd, Ni, benzo/a/pirenu, oznaczanych w próbach łączonych, 4) Wyniki modelowania stężeń PM1, PM2,, SO 2, NO 2, B(a)P na potrzeby rocznej oceny jakości powietrza dla roku 17 pracę wykonaną przez AT- MOTERM S.A. na zlecenie GIOŚ, wariant II polegający na wykorzystaniu metody łączenia wyników modelowania stężeń zanieczyszczeń z wynikami pomiarów dla obszaru województwa lubelskiego, ) Wyniki modelowania stężeń ozonu troposferycznego na potrzeby rocznej oceny jakości powietrza dla roku 17, pracę wykonaną przez AT- MOTERM S.A. na zlecenie GIOŚ, 6) wyniki pomiarów 1h udostępnione przez Zakłady Azotowe Puławy S.A. w Puławach. Parametry meteorologiczne pozyskano z Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Wyniki pomiarów zgromadzone w wojewódzkiej bazie danych WIOŚ zostały zweryfikowane, a następnie zatwierdzone w bazie JPOAT2.. Do oceny wykorzystano wyniki pomiarów z 47 stanowisk, pozostałe pełniły rolę wspomagającą. Po przeprowadzeniu analizy poziomu stężeń zanieczyszczeń określono klasy stref dla danego zanieczyszczenia, oddzielnie ze względu na ochronę zdrowia ludzi i ze względu na ochronę roślin. O klasie strefy decydowały obszary o najwyższych stężeniach zanieczyszczenia na terenie strefy. Zanieczyszczenia, dla których standardy określone są dla dwu czasów uśredniania, zostały sklasyfikowane dla każdego z nich odrębnie, przy czym jako ostateczną przyjęto klasę mniej korzystną. Zaliczenie strefy do określonej klasy zależy od stężeń zanieczyszczeń występujących na jej obszarze i skutkuje potrzebą podejmowania określonych działań: utrzymania jakości powietrza na dotychczasowym poziomie bądź prowadzenia działań naprawczych. Ocena według kryteriów określonych w celu ochrony zdrowia Dwutlenek siarki Kryteria oceny jakości powietrza pod względem zanieczyszczenia dwutlenkiem siarki dotyczą stężeń 24-godz. i 1-godz. Analizę przeprowadzono w oparciu o wyniki pomiarów uzyskanych na 4 stanowiskach automatycznych i 1 manualnym w Jarczewie; wyznaczone parametry statystyczne przedstawia tabela 2. 22

12 Tabela 2. Stężenia średnie roczne, maksymalne średnie dobowe i jednogodzinne w 17 r. (źródło: WIOŚ, IMGW, RPN) Lp. Monitorowane zanieczyszczenia [µg/m 3 ] Lokalizacja stacji SO 2 SO 2 SO 2 NO 2 NO 2 benzen czas uśredniania rok 24 godz. 1 godz. rok 1 godz. rok 1. Lublin ul. Obywatelska,2 2, 4, 21,7 119,7 1,84 2. Puławy ul. Karpińskiego , 116,6-3. Biała Podlaska ul. Orzechowa,3 18,6 46, 11,6 12,7 1,76 4. Biały Słup 2,8 24,9 67,7 6,8 8,9 -. Jarczew 1,9 9,2-7, Zamość ul. Hrubieszowska 3,9 2,1 63,8 14, 97,1 1,76 Uzyskane wyniki pomiarów wykazały niewielkie zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem siarki. Stężenia utrzymywały się na niskim poziomie i od wielu już lat nie przekraczały poziomów dopuszczalnych. Stężenia średnie roczne wynosiły do,3 μg/m 3. Maksymalne stężenie 1-godz. wynosiło 67,7 μg/m 3, tj. 19,3% poziomu dopuszczalnego, 24 godzinne 2, μg/m 3, tj.,4% poziomu dopuszczalnego (wykres 1). Zmierzone wartości stężeń w ostatnich latach utrzymywały się na zbliżonym poziomie. Nieco wyższe w stosunku do 16 r. wartości średnie roczne odnotowano na stacjach w Lublinie i Białej Podlaskiej. W okresie od 1 r. do 17 r. wartości średnie roczne SO 2 na stacjach tła miejskiego zmniejszyły się z 8 μg/m 3 do μg/m 3 (wykres 11). Na stacjach pozamiejskich w ww. okresie stężenia średnie roczne były porównywalne i wynosiły poniżej 4 μg/m 3. W rocznych seriach pomiarowych występowała wyraźna zależność wartości stężeń od pór roku. Zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem siarki wokół Z.A. Puławy S.A. w Puławach było również niewielkie. Najwyższe stężenia godzinowe w punktach zlokalizowanych na [µg/m 3 ] 8 1-godz. 24-godz. Sa granicy zakładu wynosiły 13,4-78,8 μg/m 3, co stanowi maksymalnie 22,% poziomu dopuszczalnego. Rozkład stężeń dwutlenku siarki wykonany na podstawie obliczeń modelowych dla obszaru województwa lubelskiego nie wykazał również przekroczeń stężeń dopuszczalnych 1-godz. i 24-godz. Dwutlenek azotu Kryteria oceny zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem azotu dotyczą stężenia średniego dla roku i stężeń 1-godz. Podstawę oceny stanowiły wyniki pomiarów uzyskanych z stanowisk automatycznych i 1 manualnego w Jarczewie (tabela 2). Wyniki pomiarów monitoringowych wykazały niski poziom zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem azotu. Wyznaczone parametry statystyczne, zarówno w 17 r. jak w latach wcześniejszych, nie przekraczały poziomów dopuszczalnych i były na poziomie 16 r. Najwyższa wartość stężenia średniego rocznego występowała w aglomeracji lubelskiej i wynosiła 21,7 µg/m 3, co stanowi 4,3% poziomu dopuszczalnego wynoszącego 4 µg/m 3 (wykres 12). Na pozostałych stacjach tła miejskiego zlokalizowanych w strefie lubelskiej stężenia NO 2 wynosiły 11,-14, µg/m 3, co stanowi maksymalnie 36,3% wartości dopuszczalnej. Znacznie niższe Lublin ul.obywatelska Biała Podlaska ul. Orzechowa Biały Słup Jarczew Zamość ul. Hrubieszowska [μg/m 3 ] 4 Lublin Biała Podlaska Zamość Jarczew Biały Słup (tło miejskie) (tło miejskie) (tło miejskie) pozamiejska pozamiejska Wykres 1. Stężenia średnie roczne, maksymalne 24-godzinne i 1-godzinne dwutlenku siarki na stacjach monitoringowych w województwie lubelskim w 17 r. (źródło: WIOŚ, RPN, IMGW) Wykres 11. Średnie roczne stężenia dwutlenku siarki w woj. lubelskim w latach 1-17 (źródło: WIOŚ,IMGW,RPN) 23

13 [µg/m 3 ] Sa 1-godz. Da= 4 μg/m Lublin ul. Obywatelska Puławy ul. Karpińskiego Biała Podlaska ul. Orzechowa Wykres 12. Stężenia średnie roczne i maksymalne 1-godzinne dwutlenku azotu na stacjach monitoringowych w województwie lubelskim w 17 r. (źródło: WIOŚ, RPN, IMGW) wartości 6,8 µg/m 3 i 7,1 µg/m 3 (maksymalnie 17,8% dopuszczalnej) odnotowano na stacjach pozamiejskich, tj. w Jarczewie i Białym Słupie, gdzie mniejsza była presja zanieczyszczeń komunikacyjnych. Na żadnym stanowisku nie stwierdzono przekroczeń dopuszczalnego stężenia 1-godzinnego wynoszącego μg/m 3. Najwyższe wystąpiło na obszarze najbardziej zurbanizowanym, tj. w aglomeracji lubelskiej i wynosiło 119,7 μg/m 3 (9,9% dopuszczalnego). W punktach zlokalizowanych na granicy Z.A. Puławy najwyższe stężenia godzinowe zawierały się w przedziale 21,-91,6 μg/m 3, czyli maksymalnie do 4,8% poziomu dopuszczalnego. W przebiegu rocznym stężenia dwutlenku azotu nie wykazywały dużej zależności od pór roku. W latach 1-17 wartości stężeń średnich rocznych na stacjach tła miejskiego wynosiły poniżej μg/m 3, tylko w Lublinie były na poziomie -23 μg/m 3. Na stacjach pozamiejskich stężenia średnie roczne w analizowanym okresie wynosiły poniżej 12 μg/m 3, jednoznaczna tendencja malejąca widoczna jest w Jarczewie (wykres 13). Rozkład stężeń NO 2 wykonany na podstawie obliczeń modelowych również nie wykazał przekroczeń poziomów dopuszczalnych. Najwyższe wartości średnie roczne zawierające się w przedziale 1-3 μg/m 3 zidentyfikowano w Lublinie, Zamościu oraz na terenie przylegającym do Lublina od strony północno-zachodniej, natomiast na pozostałym, przeważającym obszarze województwa, wynosiły poniżej 1 μg/m 3. Stężenia 1-godzinne dwutlenku azotu, wyrażone jako percentyl 99,8, na znacznej części województwa były niższe od μg/m 3. Benzen Oceny zanieczyszczenia powietrza benzenem dokonuje się na podstawie wartości średniej rocznej. Wyniki pomiarów Biały Słup D1h= μg/m 3 Jarczew Zamość ul. Hrubieszowska [μg/m 3 ] Wykres 13. Średnie roczne stężenia dwutlenku azotu w woj. lubelskim w latach 1-17 (źródło: WIOŚ, IMGW, RPN) benzenu wykonywane na 3 stanowiskach, w tym na 2 automatycznych, nie wykazały przekroczeń poziomu dopuszczalnego wynoszącego μg/m 3 (tabela 2). Stężenia średnie roczne na wszystkich stanowiskach wynosiły 1,8 μg/m 3, tj. 36% poziomu dopuszczalnego. W rocznym przebiegu stężeń 1-godz. widoczna jest wyraźna zmienność sezonowa. W latach 1-17 zanieczyszczenie powietrza benzenem mieściło się w zgranicach dopuszczalnej normy i dla większości serii wartość średnia roczna wynosiła poniżej 2 μg/m 3 (wykres 14). [µg/m 3 ] Lublin Biała Zamość Puławy Jarczew Biały Słup Podlaska tło miejskie tło miejskie tło miejskie tło miejskie pozamiejska pozamiejska 1 r. 11 r. 12 r. 13 r. 14 r. 1 r. 16 r. 17 r. Biała Podl. ul. Orzechowa Da= µg/m3 Lublin ul. Obywatelska Zamość ul. Hrubieszowska Wykres 14. Średnie roczne stężenia benzenu na stacjach monitoringowych województwa lubelskiego w latach 1-17 r. (źródło: WIOŚ) Tlenek węgla Kryterium oceny zanieczyszczenia powietrza tlenkiem węgla stanowi maksymalna średnia ośmiogodzinna spośród średnich kroczących, liczonych ze stężeń 1-godzinnych w ciągu doby. Na terenie województwa funkcjonuje jedno stanowisko monitorujące tlenek węgla, zlokalizowane na obszarze o spodziewanych wysokich stężeniach, tj. [mg/m 3 ] Da=4 µg/m3 D a =1 mg/m 3 1 r. 11 r. 12 r. 13 r. 14 r. 1 r. 16 r. 17 r. Wykres 1. Maksymalne średnie 8-godzinne stężenie tlenku węgla w Lublinie przy ul. Obywatelskiej w latach 1-17 (źródło: WIOŚ) 24

14 w Lublinie przy ul. Obywatelskiej. W 17 r. maksymalne 8-godzinne stężenie wynosiło 3,9 mg/m 3, tj. 39,% poziomu dopuszczalnego wynoszącego 1 mg/m 3. W latach 1-17wartości te zmieniały się w przedziale od,9 do 3,9 mg/m 3 (wykres 1). Ozon Zanieczyszczenie powietrza ozonem monitorowano na stanowiskach. Wszystkie serie pomiarowe spełniały warunek kompletności. Poziom docelowy oraz poziom celu długoterminowego ozonu w powietrzu definiowany jest jako maksymalna średnia ośmiogodzinna spośród średnich kroczących obliczanych ze stężeń 1-godzinnych w ciągu doby. Poziom docelowy traktuje się jako dotrzymany, jeśli liczba dni przekraczających wartość 1 μg/m 3, uśredniona w ciągu kolejnych trzech lat, wynosi nie więcej niż 2. Warunkiem dotrzymania poziomu celu długoterminowego jest brak przekroczeń wartości 1 μg/m 3. Serie pomiarowe uzyskane z wszystkich stanowisk dotrzymywały dopuszczalną ilość przekroczeń. Liczba dni z przekroczeniami poziomu docelowego uśredniona w latach 1-17 była mniejsza od 2 i wynosiła: w Lublinie przy ul. Obywatelskiej 4, w Jarczewie 6, w Białym Słupie (teren RPN) 1, w Białej Podlaskiej 14, w Wilczopolu 7. Wyniki pomiarów potwierdzone zostały wynikami modelowania ozonu troposferycznego wykonanego na poziomie krajowym. Ilość dni z przekroczeniem wartości stężenia 1 µg/m 3 uśredniona dla trzech lat 1-17 nie przekraczała wartości docelowej, czyli dozwolonych 2 dni. Najmniej dni z wartością powyżej 1 µg/m 3 z wielolecia wystąpiło w powiatach chełmskim, hrubieszowskim i zamojskim, a także w aglomeracji lubelskiej i na części obszarów w powiatach puławskim i ryckim. W pozostałej części województwa liczba dni nie przekraczała (mapa 11). Maksymalna średnia ośmiogodzinna w 17 roku wyznaczona z pomiarów była wyższa od 1 μg/m 3, na trzech stacjach (w Lublinie, Białym Słupie i Wilczopolu) wystąpiło przekroczenie poziomu celu długoterminowego. Na obszarze prawie całego województwa liczba przekroczeń w 17 r. wyznaczona z modelowania zawierała się w przedziale 1-1, co oznacza, że w obu strefach nastąpiło przekroczenie poziomu celu długoterminowego ozonu dla kryterium ochrony zdrowia. Wyraźna malejąca tendencja liczby dni z przekroczeniami poziomu docelowego widoczna jest od 12 r. na stacji w Jarczewie (wykres 16). Mapa 11. Liczba dni z przekroczeniami poziomu docelowego w woj. lubelskim, uśredniona dla lat 1-17 na podstawie łączenia wyników modelowania z pomiarami (źródło: GIOŚ) 2

15 r. 11 r. 12 r. 13 r. 14 r. 1 r. 16 r. 17 r. D a = 2 dni Lublin Biała Podlaska Jarczew Biały Słup Wilczopole stacja miejska stacja miejska stacja pozamiejska stacja pozamiejska stacja podmiejska Wykres 16. Liczba dni z przekroczeniami poziomu docelowego ozonu w woj. lubelskim w latach 1-17 średnie 3L (źródło: WIOŚ, IMGW, RPN) Pył zawieszony PM1 Zanieczyszczenie powietrza pyłem zawieszonym o średnicy ziaren poniżej 1 µm oceniane jest na podstawie dwóch kryteriów: stężeń 24-godzinnych i średniej rocznej. W 17 r. pomiary wykonywane były na 8 stanowiskach, w tym 7 manualnych i 1 automatycznym. Kolejny już rok stężenia średnie roczne na wszystkich stanowiskach nie przekroczyły poziomu dopuszczalnego 4 μg/m 3 i stanowiły od 67,7% do 82,% tego poziomu. Na 6 stanowiskach wystąpiło natomiast przekroczenie dopuszczalnej ilości dni ze stężeniem wyższym od μg/m 3, tj.: w Lublinie przy ul. Obywatelskiej, w Białej Podlaskiej przy ul. Orzechowej, w Chełmie przy ul. Jagiellońskiej, Kraśniku przy ul. Koszarowej, Radzyniu przy ul. Sitkowskiego i w Zamościu przy ul. Hrubieszowskiej. Oznacza to, że na tych stanowiskach było więcej niż 3 dni ze stężeniami powyżej μg/m 3 (tabela 3). Najwyższe stężenie 24-godzinne wynosiło 3 μg/m 3 i wystąpiło 27 stycznia w Chełmie przy ul. Jagiellońskiej. Nie stwierdzono przekroczenia poziomu alarmowego (3 μg/m 3 ). Liczbę dni ze stwierdzonymi przekroczeniami stężeń 24-godz. na tle średnich miesięcznych zmian temperatur zilustrowano na wykresie 17. Najwyższe stężenia występowały w sezonie grzewczym, w okresie niskich temperatur, którym towarzyszyła mała prędkość wiatru. Wyniki modelowania wykonanego na poziomie krajowym dla terenu województwa lubelskiego potwierdziły występowanie przekroczeń stężeń 24-godzinnych. W 17 r. zarówno stężenia średnie roczne, jak i liczba przekroczeń stężeń dobowych, były wyższe niż w roku poprzednim. Od 1 r. wartości średnie roczne pyłu PM1 utrzymywały się na zbliżonym poziomie wynoszącym około 3 µg/m 3, z wyjątkiem stacji w Lublinie przy ul. Śliwińskiego i Puławach przy ul. Karpińskiego, gdzie w dwu ostatnich latach odnotowano stężenia na poziomie 27 μg/m 3 (wykres 18, 19). [ o C] Lublin ul. Obywatelska średnia miesięczna temperatura liczba przekroczeń w miesiącu 2 [ o C] Biała Podlaska ul. Orzechowa I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII średnia miesięczna temperatura liczba przekroczeń w miesiącu [ o C] Chełm ul. Jagiellońska I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII średnia miesięczna temperatura liczba przekroczeń w miesiącu [ o C] 2 Kraśnik ul. Koszarowa 1A I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII średnia miesięczna temperatura liczba przekroczeń w miesiącu [ o C] Radzyń Podlaski ul. Sitkowskiego 1B I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII średnia miesięczna temperatura liczba przekroczeń w miesiącu [ o C] 2 Zamość ul. Hrubieszowska 69A I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII średnia miesięczna temperatura liczba przekroczeń w miesiącu Wykres 17. Liczba przekroczeń pyłu PM1 na tle warunków termicznych w 17 r. (źródło: WIOŚ) 26

16 1 r. 11 r. 12 r. 13 r. 14 r. 1 r. 16 r. 17 r. 4 Da= 4 µg/m 3 [μg/m 3 ] 3 1 Lublin1 Lublin2 Biała Podlaska Chełm Zamość Puławy Kraśnik Radzyń Podlaski Lublin1 ul. Obywatelska Lublin2 ul. Śliwińskiego Wykres 18. Średnie roczne stężenia pyłu PM1 na stanowiskach pomiarowych w latach 1-17 w woj. lubelskim (źródło: WIOŚ) 1 r. 11 r. 12 r. 13 r. 14 r. 1 r. 16 r. 17 r Da = 3 dni Lublin1 Lublin2 Biała Podlaska Chełm Zamość Puławy Kraśnik Radzyń Podlaski Lublin1 ul. Obywatelska, Lublin2 ul. Śliwińskiego Wykres 19. Liczba przekroczeń dopuszczalnego stężenia 24h pyłu PM1 na stanowiskach pomiarowych w latach 1-17 w woj. lubelskim (źródło: WIOŚ) Pył zawieszony PM2, Pomiary zanieczyszczenia powietrza pyłem o średnicy ziaren poniżej 2, µm prowadzone były na stanowiskach. Oceny dokonuje się na podstawie stężenia uśrednionego dla roku. Zestawienie wyznaczonych średnich rocznych przedstawia tabela 3. Stężenia średnie dla roku na wszystkich stanowiskach nie przekraczały poziomu dopuszczalnego, zawierały się w przedziale od,7 do 2 μg/m 3, tj. do 1% poziomu dopuszczalnego wynoszącego 2 μg/m 3. Najwyższe wartości odnotowano w Chełmie przy ul. Jagiellońskiej i Bia- [µg/m 3 ] r. 14 r. Da= 2 µg/m 3 11 r. 1 r. Lublin1 Lublin2 Biała Podlaska 12 r. 16 r. Chełm Lublin1-ul. Obywatelska, Lublin2- ul. Śliwińskiego 13 r. 17 r. Zamość Wykres. Średnie roczne stężenia pyłu PM2, na stacjach monitoringowych woj. lubelskiego w latach 1-17 (źródło: WIOŚ) łej Podlaskiej przy ul. Orzechowej. W 17 r. na 4 stanowiskach nastąpił niewielki wzrost stężeń w stosunku do roku poprzedniego. Na przestrzeni lat 1-17 widoczna jest tendencja spadkowa poziomu stężeń pyłu PM2, w Lublinie przy ul. Śliwińskiego (wykres ). Tabela 3. Zestawienie parametrów kryterialnych pyłu PM1 i PM2, oraz benzo/a/pirenu za 17 r. (źródło: WIOŚ) Lokalizacja stacji Liczba przekroczeń stężeń 24h pyłu PM1 Stężenie średnie roczne pyłu PM1 [μg/m 3 ] pyłu PM2, [μg/m 3 ] b/a/p [ng/m 3 ] Lublin ul. Obywatelska 47 32, 22, - Lublin ul. Śliwińskiego 3 27,,7 2,1 Puławy ul. Karpińskiego 26 26, - - Biała Podlaska ul. Orzechowa 4 31,3 24,6 3,82 Radzyń Podl. ul. Sitkowskiego 3 31,7 - - Zamość ul. Hrubieszowska 4 3,6 23,1 3,1 Kraśnik ul. Koszarowa 49 3, - 3,3 Chełm ul. Jagiellońska 46 32,4 2,2 3,17 27

17 Benzo/a/piren Badania zawartości benzo/a/pirenu w pyle PM1 prowadzone były na stanowiskach. Poziom docelowy dla benzo/a/pirenu wynosi 1 ng/m 3 i wyrażony jest jako wartość średnia roczna. Wyznaczone dla poszczególnych serii pomiarowych wartości średnie roczne wynosiły od 2,1 ng/m 3 do 3,82 ng/m 3 i na wszystkich stanowiskach przekraczały poziom docelowy (tabela 3). W porównaniu do poprzedniego roku wartości stężeń zwiększyły się, szczególnie niekorzystnym okresem był I kwartał 17 r., kiedy to odnotowano wartości dobowe sięgające ng/m 3. W miesiącach letnich od maja do września zanieczyszczenie powietrza benzo/a/pirenem było niewielkie, znacznie poniżej 1 ng/m 3 (wykres 21). Wynika to z faktu, że głównym źródłem emisji benzo(a)pirenu jest niepełne spalanie paliw i najwyższe wartości tego zanieczyszczenia występują w sezonie grzewczym na obszarach wyposażonych w indywidualne kotły opalane węglem lub drewnem. Wyniki modelowania wykonane na poziomie krajowym potwierdziły występowanie obszarów przekroczeń na terenie całego województwa. Stężenia benzo/a/pirenu, jako wskaźnika poziomu zanieczyszczenia powietrza związkami z grupy WWA, w latach 1-17 były zróżnicowane (wykres 22). Na wszystkich stanowiskach wartości średnie roczne były wyższe od poziomu docelowego. Celem określenia udziału benzo/a/pirenu w WWA na stacji w Lublinie przy ul. Śliwińskiego równolegle prowadzone były pomiary benzo(a)antracenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(j)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, indeno(1,2,3- -cd)pirenu i dibenzo(a,h)antracenu w pyle PM1. Wartości średnie roczne przedstawia tabela 4. W 17 r., w stosunku do roku poprzedniego, pomimo wzrostu stężeń średnich rocznych benzo/a/pirenu, wartości stężeń ww. WWA uległy zmniejszeniu. Udział benzo/a/pirenu w monitorowanych WWA wynosił: w 17 r. 2,8%, w 16 r. 13,2%, w 14 r. 24,2%. Tabela 4. Zestawienie wyników pomiarów stężeń WWA monitorowanych w Lublinie przy ul. Śliwińskiego (źródło: WIOŚ) Lp. Wyszczególnienie Stężenie średnie roczne [ng/m 3 ] 14 r. 1 r. 16 r. 17 r. 1. benzo(a)antracen 2,24 2,6 2,7 1,77 2. benzo(b)fluoranten 1,88 3,14 2,7 1,68 3. benzo(j)fluoranten,29-1,,42 4. benzo(k)fluoranten 1,29 1, 3,34,98. indeno(1,2,3-cd)piren,37,91 1,4 1,11 [ng/m 3 ] Biała Podlaska ul. Orzechowa Chełm ul. Jagiellońska Kraśnik ul. Koszarowa Lublin ul. Śliwińskiego Zamość ul. Hrubieszowska Wykres 21. Przebieg 24-godzinnych stężeń benzo/a/pirenu na stacjach monitoringowych woj. lubelskiego w 17 r. (źródło: WIOŚ) [ng/m 3 ] Da=1 ng/m 3 14 r. 1 r. 16 r. 17 r. Lublin Biała Podlaska Chełm Zamość Kraśnik Wykres 22. Średnie roczne stężenia benzo/a/pirenu na stacjach monitoringowych woj. lubelskiego w latach (źródło: WIOŚ) Metale Stężenia ołowiu, arsenu, kadmu i niklu w pyle zawieszonym PM1 oznaczano w Lublinie i Zamościu. Standardy jakości powietrza pod względem zanieczyszczenia metalami określone są dla stężeń średnich rocznych. Poziomy tych stężeń charakteryzowały się bardzo niskimi wartościami (tabela ). Stężenie średnie roczne ołowiu wynosiło,7 µg/m 3, co stanowi 1,4% poziomu dopuszczalnego. Bardzo niskie wartości odnotowano również w zakresie stężeń arsenu, kadmu i niklu. Stężenie średnie roczne arsenu wynosiło,1 i,2 ng/m 3, co stanowi maksymalnie 8,7% poziomu docelowego, kadmu,26 i,27 ng/m 3, tj. do,4% poziomu Tabela. Stężenia średnie roczne metali w pyle zawieszonym PM1 w 17 r. (źródło: WIOŚ) Lp. Substancja Stężenie średnie roczne Lublin ul. Śliwińskiego Zamość ul. Hrubieszowska Poziom dopuszczalny/ docelowy 1. ołów [µg/m 3 ],7,7, 2. arsen [ng/m 3 ],1, kadm [ng/m 3 ],26,27 4. nikiel [ng/m 3 ] 2,71 2,74 6. dibenzo(a,h)antracen,37,42,34,24 28

18 Tabela 6. Klasy stref uzyskane w ocenie rocznej za 17 r. według kryteriów ochrony zdrowia (źródło: WIOŚ) Nazwa strefy Kod strefy Symbol klasy wynikowej dla poszczególnych zanieczyszczeń dla obszaru całej strefy SO 2 NO 2 PM1 C 6 H 6 CO O 3 1) O 3 2) Pb As Cd Ni BaP PM2, aglomeracja lubelska PL61 A A C A A A D 2 A A A A C A strefa lubelska PL62 A A C A A A D 2 A A A A C A klasa A klasa strefy dla zanieczyszczenia o stężeniach poniżej poziomu dopuszczalnego bądź docelowego, klasa C klasa strefy dla zanieczyszczenia o stężeniach powyżej poziomu dopuszczalnego bądź docelowego, klasa D 2 klasa strefy o stężeniach ozonu przekraczających poziom celu długoterminowego, 1) wg poziomu docelowego, 2) wg poziomu celu długoterminowego. docelowego, niklu 2,71 i 2,74 ng/m 3, tj. do 13,7% poziomu docelowego. W latach wcześniejszych stężenia metali w powietrzu również były niskie i bardzo niskie. Wyniki klasyfikacji stref według kryteriów określonych w celu ochrony zdrowia Analiza wyników pomiarów oraz rozkładów przestrzennych były podstawą dokonania, w ramach rocznej oceny jakości powietrza, klasyfikacji stref dla każdego zanieczyszczenia za 17 r. Do klasy C, o poziomach stężeń powyżej poziomu dopuszczalnego bądź docelowego, zaliczono aglomerację lubelską oraz strefę lubelską ze względu na przekroczenia 24-godzinnych stężeń pyłu PM1 i benzo/a/ pirenu (tabela 6). Na terenie stref, którym przypisana została klasa C, wyodrębnione zostały obszary o ponadnormatywnych wartościach stężeń zanieczyszczeń, nazywane obszarami przekroczeń. Szacunkową powierzchnię obszarów przekroczeń oraz liczbę ludności narażonej na ponadnormatywne stężenia w woj. lubelskim w 17 r. przedstawia tabela 7. Lokalizację obszarów przekroczeń zaprezentowano na mapie 12. W analizowanym roku zidentyfikowano nieco większą powierzchnię obszarów przekroczeń pyłu PM1 w stosunku do roku poprzedniego, natomiast oszacowana została mniejsza liczba mieszkańców narażonych na ponadnormatywne stężenia. W przypadku benzo/a/pirenu zmniejszeniu uległa zarówno powierzchnia obszarów przekroczeń, jak również liczba mieszkańców narażona na ponadnormatywne wartości stężeń. Z bilansu emisji wynika, że największy udział w emisji pyłów i benzo/a/pirenu ma emisja powierzchniowa, stanowi ona zatem główną przyczynę ponadnormatywnego zanieczyszczenia powietrza. Wysokie wartości stężeń pyłów i benzo/a/pirenu odnotowano prawie wyłącznie w sezonie grzewczym, najwyższe w I kwartale 17 r., kiedy to występowały szczególnie niekorzystne warunki meteorologiczne (m.in. duże spadki temperatur, małe prędkości wiatru). Utrzymuje się więc obowiązek monitorowania stężeń na obszarach przekroczeń, a także konieczność realizowania zadań nakreślonych w Programach Ochrony Powietrza dla aglomeracji lubelskiej i strefy lubelskiej. Stężenia dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, benzenu, tlenku węgla, pyłu PM2,, ołowiu, arsenu, kadmu i niklu dotrzymywały obowiązujących standardów i obie strefy dla tych zanieczyszczeń zostały zaliczone do klasy A. Pod względem zanieczyszczenia powietrza ozonem aglomerację lubelską i strefę lubelską, zaliczono do klasy A, ze względu na brak przekroczeń poziomu docelowego oraz do klasy D 2 z powodu przekroczenia poziomu celu długoterminowego. Ocena według kryteriów określonych w celu ochrony roślin Dwutlenek siarki Podstawą oceny zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki były wyniki pomiarów manualnych prowadzonych w Jarczewie i automatycznych wykonywanych w Białym Słupie na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego. Kryteria oceny dotyczą roku kalendarzowego i pory zimowej. Wyniki pomiarów nie wykazały przekroczeń wartości dopuszczalnych. Stężenie średnie roczne w Jarczewie wynosiło 1,94 µg/m 3, tj. 9,7% poziomu dopuszczalnego, stężenie średnie dla pory zimowej 2,78 µg/m 3, tj. 13,9 % tego poziomu wynoszącego µg/m 3 dla obu okresów. Stężenie średnie roczne w Białym Słupie wynosiło 2,8 µg/m 3, tj. 14,% poziomu dopuszczalnego, stężenie średnie dla pory zimowej 4,32 µg/m 3, tj. 21,6% poziomu dopuszczalnego dla tego okresu. W ostatnich latach na ww. 29

19 Tabela 7. Powierzchnia i liczba ludności narażonej na ponadnormatywne stężenia w 17 r. na podstawie wyników modelowania wykonanego na poziomie krajowym (źródło: ATMOTERM S.A.) Wyszczególnienie PM1(24h) B(a)P Liczba mieszkańców województwa narażonych na ponadnormatywne stężenia zanieczyszczeń [tys.] Odsetek mieszkańców województwa narażonych na ponadnormatywne stężenia zanieczyszczeń [%] 392,6 972, 2 18,4 4,6 Obszar przekroczeń wartości dopuszczalnych [km 2 ] 92,4 1 46,7 Udział powierzchni z przekroczeniami w powierzchni całkowitej województwa [%],37,8 Mapa 12. Obszary przekroczeń pyłu PM1 i benzo/a/pirenu w woj. lubelskim w 17 r. (źródło: ATMOTERM S.A.) 3

20 [µg/m3 ] 3 1 D a =3 µg/m 3 11 r. 12 r. 13 r. 14 r. 1 r. 16 r. 17 r. Wykres 23. Stężenia średnie roczne tlenków azotu monitorowane na stacji w Białym Słupie w latach (źródło: RPN) stacjach wartości stężeń SO 2, zarówno średnich rocznych oraz średnich dla pory zimowej, utrzymywały się na bardzo niskim poziomie. Tlenki azotu Ocenę zanieczyszczenia powietrza tlenkami azotu wykonuje się w oparciu o stężenie uśrednione dla roku. Podstawą klasyfikacji były wyniki pomiarów automatycznych prowadzonych w Białym Słupie. Stężenie średnie roczne wynosiło 8,11 µg/m 3, tj. 27% poziomu dopuszczalnego wynoszącego 3 µg/m 3. W latach wcześniejszych dotrzymane było również kryterium dopuszczalne (wykres 23). Wartości stężeń NO x uzyskane na stanowiskach tła miejskiego (LbBiaPodOrze, LbPulaKarpin, LbZamoHrubie) nie spełniających kryteriów ochrony roślin w zakresie lokalizacji wynosiły 1-21 μg/m 3, co stanowi maksymalnie 7% poziomu dopuszczalnego. Ozon Oceny jakości powietrza dla ozonu w celu ochrony roślin dokonuje się w oparciu o parametr AOT4, obliczany dla okresu wegetacyjnego. Wartość tę, wynoszącą 18 μg/m 3 h, traktuje się jako dotrzymaną, jeżeli nie przekracza jej średnia obliczona z pięciu kolejnych lat. Uśredniona z kolejnych lat wartość parametru AOT4 dla 3 stanowisk pozamiejskich zlokalizowanych w Białym Słupie, Jarczewie i w Wilczopolu nie przekroczyła poziomu docelowego i wynosiła: w Białym Słupie μg/m 3 h dla lat 13, 1-17, w Jarczewie 8 39 μg/m 3 h dla lat 13-17, w Wilczopolu 8 36 μg/m 3 h dla lat Prezentowane dane zostały potwierdzone wynikami modelowania. Rozkład stężeń ozonu troposferycznego wykonany na poziomie krajowym z zastosowaniem łączenia wyników modelowania z pomiarami wykazał, że wskaźnik AOT4 odniesiony do poziomu docelowego w latach nie wykazał przekroczenia wartości normowanej równej 18 µg/m 3 h. Na przeważającym obszarze województwa przyjmował wartości poniżej 12 µg/m 3 h. Wartości wyższe, z przedziału µg/m 3 h, występowały na obszarze południowo-zachodnich powiatów (biłgorajskiego, kraśnickiego, opolskiego i janowskiego) (mapa 13). Wartość parametru AOT4 dla 17 r. na dwu stacjach była wyższa od 6 μg/m 3 h, najwyższa wynosiła μg/m 3 h. Wyniki modelowania wykazały również przekroczenie poziomu celu długoterminowego. W ostatnich latach parametr był na zbliżonym poziomie wynoszącym Mapa 13. Parametr AOT4 w województwie lubelskim uśredniony dla lat wyznaczony metodą łączenia wyników modelowania z pomiarami (źródło: GIOŚ) 31

21 [µg/m 3 h] 1 D a = 18 µg/m 3. h [mln zł] ,1 161, 18, r. 13 r. 14 r. 1 r. 16 r. 17 r ,3 39,1 1,9 21, Jarczew Biały Słup Wilczopole Wykres 24. Parametr AOT4 (L) monitorowany na stacjach pozamiejskich woj. lubelskiego w latach (źródło: IMGW, RPN, WIOŚ) 1 μg/m 3 h z wyjątkiem Białego Słupa, gdzie w latach 1-16 jego wartość wynosiła ok. 1 μg/m 3 h (wykres 24). Wyniki klasyfikacji stref według kryteriów określonych w celu ochrony roślin W wyniku analizy poziomu stężeń za 17 r. ze względu na kryteria ochrony roślin, strefę lubelską dla wszystkich zanieczyszczeń zaliczono do klasy A (tabela 8), natomiast z powodu stwierdzonych kolejny już rok przekroczeń poziomu celu długoterminowego ozonu do klasy D 2. Tabela 8. Klasy stref uzyskane w ocenie rocznej za 17 r. według kryteriów ochrony roślin (źródło: WIOŚ) Nazwa strefy Kod strefy Klasa strefy dla zanieczyszczeń SO 2 1) NO x 1) O 3 2) O 3 3) strefa lubelska PL62 A A A D 2 klasa A klasa strefy dla zanieczyszczenia o stężeniach poniżej poziomu dopuszczalnego bądź docelowego, klasa D 2 klasa strefy dla ozonu o stężeniach powyżej poziomu celu długoterminowego, 1) wg poziomu dopuszczalnego, 2) wg poziomu docelowego, 3) wg poziomu celu długoterminowego Reakcje Utrzymujące się na terenie woj. lubelskiego przekroczenia dopuszczalnego 24-godzinnego poziomu pyłu zawieszonego PM1, a od 14 r. również benzo/a/pirenu, skutkują potrzebą prowadzenia działań zmierzających do poprawy jakości powietrza. Realizacji tego celu powinno towarzyszyć zwiększanie nakładów finansowych wydatkowanych w tym obszarze i priorytetowym traktowaniu działań służących ochronie powietrza. Wykres 2. Nakłady na środki trwałe służące ochronie powietrza i klimatu w woj. lubelskim w latach 1-16 (źródło: US w Lublinie) Według danych US w Lublinie nakłady na środki trwałe służące ochronie powietrza i klimatu w województwie w 16 r. wyniosły 21 8,7 tys. zł i znacznie zmniejszyły się w stosunku do ostatnich kilku lat wykres 2. Instrumentem administracyjnym służącym do zarządzania jakością powietrza są programy naprawcze. Poza wdrażonymi już dla obu stref województwa aglomeracji lubelskiej i strefy lubelskiej programami ochrony powietrza w zakresie pyłu PM1 i BaP, w 17 r. uchwałami Sejmiku Województwa Lubelskiego z dnia listopada 17 r., Nr XXXV/483/17 i Nr XXXV/482/17, przyjęto do realizacji odpowiednio dla strefy aglomeracja lubelska i strefy lubelskiej Aktualizacje Programu ochrony powietrza ze względu na przekroczenie poziomu dopuszczalnego pyłu zawieszonego PM1 z uwzględnieniem pyłu PM2,. Konieczność wykonania aktualizacji programów wynikała z art. 91, ust. 9 c ustawy Poś oraz z bieżącej oceny jakości powietrza w województwie lubelskim za 1 r. Zgodnie z wynikami oceny obie strefy zostały zakwalifikowane do klasy C pod względem zanieczyszczenia pyłem zawieszonym PM1 i PM2, oraz benzo/a/pirenem (programy dostępne są na stronie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego Podejmowane przez zakłady działania zmierzają do poprawy efektywności energetycznej, zmniejszenia zapotrzebowania na ciepło i energię elektryczną, instalowania i skuteczniejszego działania urządzeń oczyszczających, wdrażania odnawialnych źródeł energii. Na tle rosnącego produktu krajowego brutto obserwowana tendencja zmian w wielkości emisji z zakładów szczególnie uciążliwych jest korzystna. Na przełomie ostatnich kilkunastu lat znaczny spadek emisji nastąpił w zakresie dwutlenku siarki i pyłu, mniejszy tlenków azotu i dwutlenku węgla. Przykłady działań na rzecz poprawy jakości powietrza przeprowadzonych w 17 r. w zakładach województwa lubelskiego (wg danych Wydziału Inspekcji WIOŚ): 32

22 1. Spółdzielnia Mleczarska MLEKOWITA Zakład w Łaszczowie Za kotłem OR- nr 1 dokonano wymiany dotychczasowego urządzenia odpylającego baterii czterocyklonowej o teoretycznej skuteczności odpylania 8%, na nową dwustopniową instalację odpylania o skuteczności 98%. Instalację stanowi multicyklon (I stopień odpylania) oraz cyklofiltr (II stopień odpylania). W 18 r. planowana jest wymiana instalacji odpylania za drugim kotłem. Realizacja tego przedsięwzięcia zapewnia dotrzymanie dopuszczalnej emisji pyłu ze spalania węgla określonej w pozwoleniu. Aktualne wyniki pomiarów automonitoringowych wskazują na znaczną redukcję pyłu emitowanego do powietrza z kotła posiadającego nową instalację odpylającą. Obecnie emisja pyłu z tego kotła kształtuje się na poziomie,38 mg/m 3 9,8 mg/m 3, przy dopuszczalnej wartości mg/m FORTACO JL Spółka z o.o. w Janowie Lubelskim Wyłączono z eksploatacji kotłownię węglową, w której zainstalowane były 2 kotły WR o mocy,8 MW każdy o niskiej sprawności cieplnej (ok. 6%). Uruchomiono natomiast na terenie zakładu 3 kotłownie opalane gazem ziemnym, w których zainstalowano 4 kotły typu De Dietrich o łącznej mocy cieplnej 2, MW. Zrealizowana inwestycja pozwoli na znaczne ograniczenie emisji pyłów i dwutlenku siarki do powietrza. 3. Chłodnia MORS Sp. z o.o. w Zamościu Wybudowano nową kotłownię technologiczną o mocy 1,76 MW opalaną gazem ziemnym. Eksploatowana dotychczas kotłownia o mocy 3 MW, opalana węglem kamiennym, wyposażona w mechaniczne urządzenia odpylające, została wyłączona i przeznaczona do likwidacji. Zrealizowana inwestycja spowodowała całkowitą redukcję zanieczyszczeń emitowanych do powietrza. Kotłownia węglowa emitowała w ciągu roku 1,7 Mg pyłu; 1,6 Mg dwutlenku siarki; 3,9 Mg tlenku węgla oraz 47,4 Mg dwutlenku węgla, przy zużyciu ok. Mg miału węglowego. Na potrzeby grzewcze i ciepłej wody użytkowej eksploatowane są 3 mniejsze instalacje spalania gazu ziemnego włączone do eksploatacji w 16 roku. 4. SCO-PAK S.A w Chełmie Zainstalowano nowy palnik olejowy firmy Weishaupt z automatyczną regulacją ciśnienia pary oraz analizator stężenia tlenu w spalinach. Spowodowało to zmniejszenie do 29 mg/nm u 3 (standard emisyjny 4 mg/nm u3 ) stężenia NO 2 w emitowanych gazach.. NATURA Sp. jawna w Bełżcu W 17 r. rozpoczęto szeroko zakrojoną modernizację eksploatowanej instalacji spalania poprodukcyjnych odpadów drewna. Emisja zanieczyszczeń z instalacji powodowała zadymianie terenów zabudowy mieszkaniowej sąsiadujących z zakładem i była przyczyną licznych skarg wnoszonych przez mieszkańców od wielu lat. Doraźne działania zakładu w zakresie poprawy procesu spalania nie przynosiły oczekiwanego efektu. Realizowane przedsięwzięcie polega na włączeniu do eksploatacji nowego, przystosowanego do spalania odpadów drzewnych, kotła o dużej mocy i wysokiej sprawności, który będzie głównym źródłem spalania. Kocioł zostanie wyposażony w urządzenia odpylające, a spaliny będą odprowadzane do powietrza oddzielnym emitorem. Niektóre z dotychczas eksploatowanych kotłów zostaną wyłączone, w tym kocioł z ręcznym narzutem odpadów drewna. Włączenie tego kotła do eksploatacji i jego praca w dłuższym przedziale czasowym pozwoli na ocenę efektywności tego przedsięwzięcia w zakresie ograniczenia niekorzystnej emisji zanieczyszczeń do powietrza. Dzięki wyżej wymienionym i wcześniej realizowanym inwestycjom, stopień redukcji zanieczyszczeń w zakładach województwa lubelskiego był stosunkowo wysoki. Według danych US w Lublinie ilość zanieczyszczeń zatrzymanych lub zneutralizowanych w urządzeniach ochronnych w 16 r. (w % zanieczyszczeń wytworzonych) wynosiła: pyłów 97,8% (Polska 99,8%), gazów 89,4% (Polska 62,8%). Liczne inwestycje oraz modernizacje prowadzone w zakładach przyczyniły się do znacznego zmniejszenia udziału zanieczyszczeń przemysłowych w emisji całkowitej województwa. Za występowanie na terenie naszego województwa przekroczeń standardów pyłu zawieszonego PM1 oraz benzo(a)pirenu odpowiedzialna jest głównie emisja niska powstająca ze spalania paliw stałych w budynkach sektora komunalno-bytowego, a na terenie Lublina również emisja liniowa. Do sukcesywnie prowadzonych działań naprawczych należały: likwidacja lokalnych źródeł ciepła, tj. indywidualnych kotłowni, palenisk węglowych oraz kotłowni osiedlowych poprzez podłączenie do miejskiej sieci cieplnej, wymiana starych wysokoemisyjnych urządzeń grzewczych opalanych węglem kamiennym na niskoemisyjne piece ekologiczne, w tym olejowe, gazowe oraz wysokosprawne piece na biomasę, termomodernizacja i termorenowacja budynków w celu zmniejszenia zapotrzebowania na ciepło, 33

23 budowa, modernizacja i rozbudowa sieci cieplnej i gazowej, wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, edukacja i informowanie społeczeństwa poprzez prasę, ulotki informacyjne, programy telewizyjne, pogadanki, pikniki ekologiczne itp., rozbudowa ścieżek rowerowych, rozbudowa sieci bezobsługowych wypożyczalni rowerów (istniejącej na terenie Lublina i Świdnika), rozwój i unowocześnianie transportu zbiorowego. W 17 r. realizowano m.in. budowę przyłączy do miejskiej sieci ciepłowniczej oraz budowę sieci gazowej na terenie miasta Zamość. Na obszarach wielu gmin zakończono budowę energooszczędnego oświetlenia ulicznego dróg. Wykonano również termomodernizacje i termorenowacje budynków. Były to głównie budynki będące własnością samorządów, stowarzyszeń, spółdzielni mieszkaniowych, obiekty kościelne oraz państwowych jednostek budżetowych, takich jak komisariaty policji i inne. Wykonano termomodernizację budynku świetlicy wiejskiej w Gminie Wysokie, sześciu budynków Spółdzielni Mieszkaniowej Medyk w Lublinie, Posterunków Policji w Lubyczy Królewskiej i Nałęczowie, kilku budynków OSP oraz zakończono realizację zadania polegającego na dociepleniu budynków Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego nr 4 w Lublinie. Wykonano również modernizacje kotłowni, m.in.: w budynku Aeroklubu Lubelskiego, w budynku Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Parczewie, w budynku parafialnym w Nasutowie oraz w 1 budynkach osób fizycznych w ramach realizowanego od 16 r. przez WFOŚiGW w Lublinie projektu pn. EKODOM. Projekt skierowany jest do osób fizycznych posiadających tytuł prawny do nieruchomości, które są zainteresowane modernizacją kotłowni lub budową odnawialnych źródeł energii. Ma na celu ograniczenie emisji do atmosfery szkodliwych gazów i pyłów, zwiększenie udziału energii pochodzącej z OZE oraz upowszechnienie nowoczesnych technologii służących ograniczeniu niskiej emisji na terenie województwa lubelskiego. Udział OZE w produkcji energii elektrycznej sukcesywnie wzrasta, w 16 r. wynosił 18,7% i wzrósł o 13,4% w stosunku do 1 r (wykres 26). Województwo lubelskie jako jedno z pierwszych opracowało i opublikowało program dotyczący rozwoju odnawialnych źródeł energii. Już 117 gmin na Lubelszczyźnie otrzymało wsparcie finansowe na inwestycje OZE, które będą realizowane do roku. Do tego czasu blisko 1% gospodarstw domowych będzie wykorzystywać rozwiązania, takie jak kolektory słoneczne, kotły na biomasę, pompy ciepła. Obecnie gospodarstw domowych w naszym regionie wytwarza energię z odnawialnych źródeł energii. [%] ,8,9 1, 3,8 4,4,3 18, Wykres 26. Udział energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej ogółem w latach 1-16 w woj. lubelskim (źródło: US w Lublinie) Realizowana w województwie rozbudowa ścieżek rowerowych zachęca do rezygnacji z samochodu i w większym stopniu korzystania z roweru. Na terenie Lubelszczyzny jest 7 tras i szlaków rowerowych, poprzez różnego rodzaju tereny: lasy, łąki czy wąwozy lessowe. Korzystając z nich można poznać wiele ciekawych miejsc i zabytków. Nie bez znaczenia jest poszukiwanie alternatywnych środków komunikacji. Ciągle rozbudowywana jest bezobsługowa sieć stacji rowerowych. W sezonie wiosennym 18 r. przybyło nowych stacji i rowerów. Aktualnie w skład systemu Lubelskiego Roweru Miejskiego wchodzi 96 stacji wypożyczeń i 91 rowerów, z których można korzystać w Lub linie i Świdniku. 34