Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rezerwatu leśnego Jodły Oleśnickie (województwo łódzkie)

Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody National Parks and Nature Reserves (Parki nar. Rez. Przyr.) 32 3 3 23 2013 GRZEGORZ J. WOLSKI, EWA FUDALI Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rezerwatu leśnego Jodły Oleśnickie (województwo łódzkie) WOLSKI G.J., FUDALI E. 2013. Contribution to the bryoflora of Central Poland. Mosses and liverworts of the Jodły Oleśnickie nature reserve (Łódź voivodeship). Parki nar. Rez. Przyr. 32(3): 3 23. ABSTRACT: This article presents the results of the bryological research carried out in the Jodły Oleśnickie nature reserve in 2011. The reserve, protects the vegetation of Tilio Carpinetum TRACZ. 1962, as well as the Abies alba natural stands. It is located in the Łódź voivodeship, near the villages: Oleśnica, Mianów, Wola Puszniewska and Franciszków. All together, 35 bryophytes species were recorded 31 mosses and four liverworts. The most species (24) occurred in habitats associated with wood, in this group most bryophytes grow on stumps (20) and logs (16). The full list of bryophytes reported from the reserve, both contemporary and in the past, is provided. This data comparison demonstrated visible changes in the forest floor species composition during the last 50 years disappearance of 4 bryophytes typical for coniferous forests and appearance of 2 new taxa, growing in deciduous forests. KEY WORDS: bryophytes of oak-hornbeam forests, substrata preferences, changes in forest bryoflora, Central Poland. Grzegorz J. Wolski: Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Łódzki, ul. St. Banacha 12/16, 90 237 Łódź, tel. 0 42 635 43 83, e-mail: gjwolski@biol.uni.lodz.pl; Ewa Fudali: Katedra Botaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, pl. Grunwaldzki 24a, 50 363 Wrocław, tel. 0 71 320 16 01, e-mail: ewa.fudali@gmail.com WSTĘP Brioflora Polski jest nierównomiernie zbadana, jednym z najsłabiej poznanych pod tym względem regionów jest region łódzki (SZWEYKOWSKI 1958, ŻARNOWIEC 2003). Kontrastuje to z dobrym rozpoznaniem flory naczyniowej oraz szaty roślinnej regionu (JAKUBOWSKA-GABARA i in. 2009; KUCHARSKI 2009; KUROWSKI 2009; SICIŃSKI, WARCHOLIŃSKA 2009 i literatura tam cytowana). W celu uzupełnienia wiedzy o bioróżnorodności Polski Środkowej podjęto badania briologiczne w 10 wybranych rezerwatach leśnych regionu łódzkiego (WOLSKI 2013), których celem było rozpoznanie różnorodności gatunkowej mchów i wątrobowców oraz przeanalizowanie zależności składu gatunkowego brioflory od typu fitocenozy leśnej, jak i rodzaju zajmowanego podłoża. Poniższy artykuł prezentuje część zebranych wyników, odnoszących się do jednego z badanych rezerwatów. [3]

4 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali Ryc. 1. Lokalizacja rezerwatu Jodły Oleśnickie. 1 lasy, 2 wsie, 3 drogi. Fig. 1. Location of the Jodły Oleśnickie nature reserve. 1 forests, 2 villages, 3 roads. TEREN BADAŃ Rezerwat Jodły Oleśnickie jest jednym z 89 rezerwatów przyrody położonych na terenie województwa łódzkiego (KUROWSKI i in. 2009). Został on utworzony na podstawie Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 31.01.1962 roku, w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentu naturalnego lasu jodłowego na północnej granicy zasięgu jodły w regionie łódzkim (MONITOR... 1962). Rezerwat powołano na obszarze 11,70 ha (PLAN 1997). Pod względem administracyjnym obiekt ten leży na terenie województwa łódzkiego, w gminie Lutomiersk, w powiecie pabianickim. Zlokalizowany jest pomiędzy wsiami: Oleśnica, Mianów, Wola Puczniewska oraz Franciszków (Ryc. 1). Rezerwat wchodzi w skład Nadleśnictwa Poddębice, a jego współrzędne geograficzne to 19 04 E oraz 51 49 N. Na całym obszarze rezerwatu występuje jeden zespół roślinny Tilio Carpinetum TRACZ. 1962 należący do związku Carpinion betuli ISSL. 1931 em. OBERD. 1953 (PLAN 1997). Pierwsze dane florystyczne oraz fitosocjologiczne z terenu rezerwatu pochodzą z badań prowadzonych w latach sześćdziesiątych przez RUTOWICZ oraz SOWĘ (1971). Odnajdujemy w nich dane briologiczne dotyczące gatunków epigeicznych (naziemnych) oraz innych grup ekologicznych epiksyli (zasiedlających drewno) oraz epifitów (gatunków nadrzewnych) (Tab. 1). Dodatkowe informacje na temat siedliska, flory oraz roślinności tego terenu można odnaleźć w pracach m.in.: OLACZKA (1971), OLACZKA i SOWY (1980), SOWY i OLACZKA (1980) oraz SOWY i in. (1982)

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśn. Jodły Oleśnickie 5 Tab. 1. Gatunki podane z terenu rezerwatu oraz ich status ochrony. Gatunek: ** chroniony częściowo; H wątrobowiec. Table 1. Bryophyte species found in the reserve studied and their protection status. Species: ** partially protected; H liverwort. Gatunek Species Status ochrony Protection status 1 2 3 4 5 Plagiomnium affine + + + Plagiothecium curvifolium + + + Pohlia nutans + + + Polytrichastrum formosum + + + Pleurozium schreberi ** + + + Pseudoscleropodium purum ** + + + Thuidium tamariscifolium ** + + + Lophocolea bidentata H + + Orthodicranum montanum + + Atrichum undulatum + + Brachythecium salebrosum + + Dicranella heteromalla + + Dicranum scoparium ** + + Hypnum cupressiforme + + Plagiothecium denticulatum + + Radula complanata H + + Rosulabryum moravicum + + Plagiothecium laetum + + Brachythecium rutabulum + + Lophocolea heterophylla H + + Plagiomnium cuspidatum + Plagiomnium undulatum + Ceratodon purpureus + Hylocomium splendens ** + Leucobryum glaucum + Plagiomnium rostratum + Polytrichum juniperinum + Ptilidium pulcherrimum H + Ptilium crista-castrensis ** + Rhytidiadelphus squarrosus ** + cd. na str. 6 RUTOWICZ, SOWA 1971 PLAN 1997 WOLSKI 2013

6 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali cd. ze str. 5 1 2 3 4 5 Aulacomnium androgynum + Brachytheciastrum velutinum + Buxbaumia aphylla + Didymodon fallax + Eurhynchium angustirete ** + Oxyrrhynchium hians + Herzogiella seligeri + Hypnum cupressiforme var. filiforme + Hypnum pallescens + Isothecium alopecuroides + Kindbergia praelonga + Lepidozia reptans H + Mnium hornum + Platygyrium repens + Tetraphis pellucida + Razem Total 25 12 35 (za PLAN 1997). Najnowsze informacje o florze i szacie roślinnej wnosi Plan ochrony rezerwatu Jodły Oleśnickie z roku 1997. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono w 2011 roku metodą topograficzną (marszrutową) oraz kartogramu (FALIŃSKI 1990). Objęto nimi zarówno fitocenozę leśną (zbiorowisko ze związku Carpinion betuli), jak i nieleśną (dukt) rezerwatu. Na potrzeby prowadzonych badań na podstawie kartogramu ogólnopolskiej siatki ATPOL (ZAJĄC A., ZAJĄC M. 2003), w oparciu o jej współrzędne geograficzne wyrysowano wielkoskalowy kartogram rezerwatu Jodły Oleśnickie. W jego obrębie wyznaczono siatkę kwadratów o boku 250 metrów, ustalając dla każdego z nich współrzędne geograficzne. W pracach terenowych każdy taki kwadrat traktowany był jako podstawowa powierzchnia badana, której nadano symbol literowy (Ryc. 2). W obrębie każdego z wyznaczonych kwadratów notowano wszystkie gatunki mszaków na wszystkich typach podłoża w danej fitocenozie, notując ten fakt na specjalnie przygotowanych formularzach terenowych. Na badanym terenie do siedliska epigeicznego zaliczono takie podłoża jak: gleba mineralna, humus, ściółka iglasta oraz mieszana. Do grupy siedlisk epifitycznych zaliczono korę ośmiu gatunków drzew: Abies alba, Pinus sylvestris, Quercus petraea, Q. robur, Carpinus betulus, Betula pendula, Fagus sylvatica oraz Populus tremula. W grupie siedlisk epiksylicznych wyróżniono: kłody, pieńki oraz drobne

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśn. Jodły Oleśnickie 7 Ryc. 2. Kartogram rezerwatu Jodły Oleśnickie. 1 granica rezerwatu, 2 dukt leśny, 3 podstawowa powierzchnia badana, 4 powierzchnia rezerwatu. Fig. 2. Cartogram of the Jodły Oleśnickie nature reserve. 1 reserve border, 2 midforest road, 3 studied square, 4 area of the reserve. fragmenty drewna, które porastane były przez mszaki. Natomiast do siedlisk naskalnych zaliczono nielicznie występujące na badanym terenie kamienie, zazwyczaj pokryte warstwą humusu. Notowano wystąpienie każdego z gatunków, przyjmując za oddzielny rekord zespół taksonów na poszczególnym podłożu. W przypadku gatunków naziemnych za notowanie przyjmowano wystąpienie danego gatunku, jeśli darnie były rozdzielone a odległość między nimi wynosiła przynajmniej jeden metr. W odniesieniu do taksonów zajmujących siedliska epiksyliczne, epilityczne oraz rejestrowano wystąpienie gatunków na wszystkich pniakach, kłodach, drobnych fragmentach drewna, pniach drzew oraz kamieniach, które były porastane przez mech. Miara ta (liczba notowań) posłużyła m.in. do ustalenia stopnia przywiązania poszczególnych gatunków do zajmowanych podłoży. Częstość występowania poszczególnych gatunków na terenie rezerwatu określono na podstawie liczby wszystkich przebadanych kwadratów, w których gatunek wystąpił. W pracy przyjęto następujące klasy częstości: i. Gatunek rzadki obecny w 25% badanych powierzchni.

8 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali ii. Gatunek częsty obecny od 25.1% do 50% badanych powierzchni. iii. Gatunek pospolity obecny w ponad 50% badanych powierzchni. W celu określenia podobieństwa brioflorystycznego między podłożami dokonano klasyfikacji ich zgrupowań, wykonanej na podstawie porównania składu gatunkowego porastającego poszczególne podłoża. Analiza podobieństw obliczona została przy pomocy formuły JACCARD A. Dla zilustrowania zgrupowań zastosowano hierarchiczną analizę skupień (dendrogram), którą wykonano przy pomocy programu MVSP (Multi-Variate Statistical Package). Status ochrony gatunków ustalono zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 w sprawie ochrony gatunkowej roślin (ROZPORZĄDZENIE 2012). Nomenklaturę dla mchów podano za OCHYRĄ i in. (2003), z wyjątkiem Rosulabryum moravicum (Podp.) OCHYRA et STEBEL (STEBEL 2006), natomiast nazewnictwo dla wątrobowców przyjęto za SZWEYKOWSKIM (2006). Materiały zielnikowe zdeponowane zostały w Herbarium Universitatis Lodziensis (LOD) Bryophyta Katedry Geobotaniki i Ekologii Roślin Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego. W pracy dodatkowo zaprezentowano kartogramy wybranych gatunków, które na badanym terenie uznano za rzadkie. Wszystkie analizy zamieszczone w artykule oparto na materiale zgromadzonym podczas badań prowadzonych w 2011 roku. Szczegółowe dane ilościowe są do wglądu u pierwszego autora. WYNIKI Bogactwo gatunkowe oraz analiza częstości gatunków Analiza dostępnej literatury wykazała, że z terenu rezerwatu podano dotychczas 30 mszaków cztery wątrobowce oraz 26 mchów. Natomiast w trakcie prowadzonych badań w 2011 odnotowano 35 gatunków mszaków cztery wątrobowce oraz 31 mchów (Tab. 1). Zestawiając wszystkie gatunki notowane do tej pory z tego obszaru ustalono, że brioflora rezerwatu Jodły Oleśnickie obejmuje 45 gatunków mszaków 40 mchów oraz pięć wątrobowców (Tab. 1). Podczas badań potwierdzono występowanie 20 gatunków podanych wcześniej, zaś obecności 10 nie udało się ponownie stwierdzić. Odnotowano natomiast 15 nowych taksonów, nie podawanych z tego terenu. Wśród wszystkich wykazanych gatunków osiem podlega częściowej ochronie prawnej, przy czym trzech z nich nie odnaleziono w trakcie omawianych badań (Tab. 1). Na badanym terenie poszczególne gatunki cechowały się różną liczbą notowań. Najwięcej zebrano ich dla wątrobowca Lophocolea heterophylla (897) oraz mchów: Herzogiella seligeri (322), Plagiomnium affine (328), Polytrichastrum

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśn. Jodły Oleśnickie 9 Ryc. 3. Lokalizacja Buxbaumia aphylla na terenie rezerwatu Jodły Oleśnickie. 1 dukt leśny, 2 podstawowa powierzchnia badana, 3 powierzchnia rezerwatu, 4 lokalizacja gatunku w badanym kwadracie. Ryc. 3. Location of Buxbaumia aphylla in the Jodły Oleśnickie reserve. 1 midforest road, 2 studied square, 3 area of the reserve, 4 location of species in the studied square. formosum (330), Hypnum cupressiforme (768) oraz Plagiothecium curvifolium (911 wystąpień). Najmniej ich natomiast notowano dla mchów: Buxbaumia aphylla (Ryc. 3) i Platygyrium repens (Ryc. 4) jedno wystąpienie, Kindbergia praelonga (Ryc. 5) trzy, Tetraphis pellucida (Ryc. 6) cztery, Hypnum pallescens (Ryc. 7) pieć, Didymodon fallax, Mnium hornum oraz Rosulabryum moravicum siedem wystąpień. Na badanym terenie mszaki najczęściej porastały: korę grabu Carpinus betulus (1222 notowania), korę sosny Pinus sylvestris (477), pniaki (653), humus (664), glebę mineralną (689) oraz drobne fragmenty drewna (487). Najrzadziej natomiast notowano je na: korze osiki Populus tremula (2), ściółce iglastej (4) oraz kamieniach (24). Analiza częstości poszczególnych gatunków wykazała, że w bioflorze rezerwatu większośc stanowią gatunki rzadkie (14 gatunków 40% ogółu wykazanej brioflory), najmniej natomiast zanotowano gatunków częstych (8 23%) (Tab. 2).

10 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali Ryc. 4. Lokalizacja Platygyrium repens na terenie rezerwatu Jodły Oleśnickie. Oznaczenia jak na Ryc. 3. Fig. 4. Location of Platygyrium repens in the Jodły Oleśnickie reserve. Symbols as on Fig. 3. Ryc. 5. Lokalizacja Kindbergia praelonga na terenie rezerwatu Jodły Oleśnickie. Oznaczenia jak na Ryc. 3. Fig. 5. Location of Kindbergia praelonga in the Jodły Oleśnickie reserve. Symbols as on Fig. 3.

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśn. Jodły Oleśnickie 11 Ryc. 6. Lokalizacja Tetraphis pellucida na terenie rezerwatu Jodły Oleśnickie. Oznaczenia jak na Ryc. 3. Fig. 6. Location of Tetraphis pellucida in the Jodły Oleśnickie reserve. Symbols as on Fig. 3. Ryc. 7. Lokalizacja Hypnum pallescens na terenie rezerwatu Jodły Oleśnickie. Oznaczenia jak na Ryc. 3. Fig. 7. Location of Hypnum pallescens in the Jodły Oleśnickie reserve. Symbols as on Fig. 3.

Częstość Freuency Dukty road Midforest mineralna Gleba soli Minerali Humus iglasta Ściółka litter Coniferous mieszana Ściółka litter Mixed Kłody Logs Pniaki Stumps fragmenty drewna Drobne pieces of wood Small Abies alba Pinus sylvestris 12 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali Tab. 2. Mchy i wątrobowce rezerwatu Jodły Oleśnickie stwierdzone w 2011 r. i charakterystyka ich występowania (frekwencja oraz typy zasiedlanych podłoży). Gatunek: + obecny na danym typie podłoża, rzadki, częsty, pospolity. Table 2. Mosses and liverworts recorded in the Jodły Oleśnickie reserve in 2011 and details of their occurrence (frequency and substratum preferences). Species: + present on this type of the substrate, rare, frequent, common. Siedlisko Habitat Epigeiczne Epigeic Epiksyliczne Epixylic Epifityczne Epiphytic Epilityczne Epilithic Gatunek Species Quercus petraea Carpinus betulus Populus tremula Quercus robur Betula pendula Fagus sylvatica Kamienie Stones 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Wątrobowce Liverworts Lepidozia reptans + Lophocolea bidentata + + + + + + L. heterophylla + + + + + + + + + + + Radula complanata + + Mchy Mosses Atrichum undulatum + + Aulacomnium androgynum + + + Brachythecium rutabulum + + + + + + + + + + + B. salebrosum + cd. na str. 13

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśn. Jodły Oleśnickie 13 cd. ze str. 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Brachytheciastrum velutinum + + Buxbaumia aphylla + + Dicranella heteromalla + + Dicranum scoparium + + + + + + + Didymodon fallax + + Eurhynchium angustirete + + + + Oxyrrhynchium hians + + Herzogiella seligeri + + + + + + + + + Hypnum cupressiforme + + + + + + + + + + + + + H. cupressiforme var. filiforme + + H. pallescens + Isothecium alopecuroides + + Kindbergia praelonga + + Mnium hornum + + Orthodicranum montanum + + + + + + + Plagiomnium affine + + + + + + + + + + + Plagiothecium curvifolium + + + + + + + + + + + + P. denticulatum + + + + + + + + + P. laetum + + + + + + + + Platygyrium repens + Pleurozium schreberi + + + + + Pohlia nutans + + + + + + + Polytrichastrum formosum + + + + + + + Pseudoscleropodium purum + + + + + Rosulabryum moravicum + + Tetraphis pellucida + + Thuidium tamariscinum + + + +

14 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali Ryc. 8. Dendrogram przedstawiający grupowanie wykazanych podłoży pod względem podobieństwa brioflory. Fig. 8. Dendrogram presenting bryofloristical similarity of the substratum types. Spektrum ekologiczne Na terenie rezerwatu Jodły Oleśnickie mszaki porastały cztery typy siedlisk: epigeiczne (naziemne), epifityczne (nadrzewne), epiksyliczne (związane z drewnem) oraz epilityczne (naskalne) (Tab. 2). W trakcie prowadzonych badań zaobserwowano wyraźne preferencje w liczbie oraz składzie gatunkowym mszaków notowanych na duktach oraz na terenie fitocenoz leśnych. Na duktach notowano 12 gatunków mszaków, w tym dwa gatunki wyłączne dla tego siedliska Buxbaumia aphylla oraz Didymodon fallax. W fitocenozach leśnych odnotowano łącznie 33 gatunki mszaków, w tym 23 notowane wyłącznie w zbiorowiskach leśnych. Na terenie badanych duktów mszaki porastały głównie glebę mineralną, rzadziej humus czy ściółkę (mieszaną). Na tym siedlisku najczęściej notowano takie mchy jak: Pseudoscleropodium purum (38 stanowisk), Plagiomnium affine (35), Oxyrrhynchium hians (28) oraz Brachythecium rutabulum (27 wystąpień). Natomiast wewnątrz fitocenozy leśnej najwięcej gatunków notowano na siedliskach epiksylicznych (24), nieco mniej na siedliskach epifitycznych (22) i epigeicznych (20), najmniej natomiast na siedliskach epilitycznych (7). W grupie siedlisk epiksylicznych najwięcej mszaków notowano na pniakach (20 gatunków), mniej na kłodach (16), najmniej natomiast na drobnych fragmentach drewna (11). Na tych podłożach w fitocenozach leśnych najczęściej notowano

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśn. Jodły Oleśnickie 15 Ryc. 9. Liczba gatunków w poszczególnych badanych kwadratach. 1 dukt, 2 podstawowa powierzchnia badana, 3 powierzchnia rezerwatu, 4 liczba gatunków w poszczególnych kwadratach w przedziale 17 33 gatunki. Fig. 9. The number of species in each square. 1 glades, 2 research square, 3 area of the reserve, 4 the number of species in each square in the range of 17 33 species. wątrobowca Lophocolea heterophylla (281) oraz mchy: Hypnum cupressiforme (239) oraz Herzogiella seligeri (235 wystąpień). Najrzadziej: wątrobowca Lepidozia reptans i mchy Mnium hornum oraz Platygyrium repens po jednym wystąpieniu. W grupie siedlisk epifitycznych mszaki najczęściej porastały pnie: Carpinus betulus (15 gatunków), Pinus sylvestris (12), Abies alba (11). Najrzadziej natomiast notowano je na korze: Quercus robur (8), Populus tremula oraz Fagus sylvatica (po 2 gatunki). Na korze drzew najczęściej notowano wątrobowca Lophocolea heterophylla (587) oraz mchy: Plagiothecium curvifolium (603) i Hypnum cupressiforme (467). Najrzadziej notowano: Dicranella heteromalla, Polytrichastrum formosum (po jednym wystąpieniu). W grupie siedlisk epigeicznych najwięcej mszaków notowano na glebie mineralnej (17 gatunków), mniej na humusie (12), najmniej natomiast na ściółce mieszanej (7) oraz iglastej (2). Na siedliskach naziemnych najczęściej notowano takie mchy jak: Polytrichastrum formosum (325), Plagiomnium affine (245) oraz Atrichum

16 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali undulatum (176). Najrzadziej: Kindbergia praelonga (3), Mnium hornum (6) oraz Brachythecium salebrosum (9 wystąpień). Siedliska epilityczne, którymi były nielicznie spotykane na badanym terenie kamienie, zazwyczaj pokryte warstwą humusu, porastane były przez siedem gatunków mchów. Na tym podłożu najczęściej notowano Hypnum cupressiforme (17 wystąpień). Na podstawie analizy podobieństwa brioflorystycznego porastanych przez mszaki podłoży zauważyć można, że badane podłoża rozdzielają się na trzy główne grupy. Pierwsza obejmuje siedliska epigeiczne (gleba mineralna, humus, ściółka mieszana), druga siedliska epiksyliczne (kłody, pniaki, drobne fragmenty drewna), część epifitycznych (kora: Pinus silvestris, Abies alba, Betula pendula, Quercus robur i Carpinus betulus) i epilityczne (kamienie) a trzecia pnie trzech gatunków drzew (Quercus petraea, Populus tremula i Fagus silvatica) oraz ściółkę iglastą. Analiza ta wykazała, że najbardziej podobnymi do siebie pod względem zasiedlającej je brioflory są drobne fragmenty drewna i kora Abies alba a także kłody i pniaki. Natomiast najbardziej odmienne od pozostałych pod względem składu gatunkowego porastających je mszaków są takie podłoża jak: ściółka iglasta oraz kora Fagus sylvatica (Ryc. 8). Zróżnicowanie przestrzenne brioflory Na całym terenie rezerwatu (w poszczególnych kwadratach) liczba gatunków utrzymuje się na podobnym poziomie, w przedziale od 17 do 29 gatunków (Ryc. 9), co niewątpliwie wynika z niewielkiego obszaru badanego rezerwatu oraz jego jednorodności fitosocjologicznej. Najwięcej gatunków notowano w kwadratach charakteryzujących się największą powierzchnią podlegająca badaniom. DYSKUSJA W wyniku badań na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie 35 gatunków mszaków, co stanowi około 10% wszystkich mszaków wykazanych do tej pory z regionu łódzkiego (STANIASZEK-KIK, WOLSKI 2009; WOLSKI 2013). Porównując liczbę stwierdzonych gatunków z innymi danymi pochodzącymi z obiektów powołanych dla ochrony fitocenoz grądowych z jodłą pospolitą w drzewostanie na północnej granicy jej geograficznego zasięgu (WOLSKI, JAKUBOWSKA-GABARA 2010; WOLSKI 2013 i literatura tam cytowana) zauważamy, że badany rezerwat jest dość ubogi w gatunki. Jednakże należy pamiętać, że jak to podkreśla wielu autorów (m.in. BERDOWSKI, KOŁA 1971; MAMCZARZ 1972; BERDOWSKI 1973, 1976, 1990; WILCZYŃSKA, KOŁA 1974 1975; STEBEL 1997 a, b, 2004 b; KLAMA i in. 1999) na liczbę notowanych gatunków wpływa wiele czynników, w tym: powierzchnia badanego obszaru, obecność różnorodnych siedlisk dostępnych dla mszaków do zasiedlania czy stan zachowania szaty roślinnej.

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśn. Jodły Oleśnickie 17 Podczas prowadzonych badań nie potwierdzono występowania stanowisk tzw. borowych mszaków naziemnych, które były stąd podawane w latach 70. jak: Hylocomium splendens, Leucobryum glaucum, Ptilidium pulcherrimum, Ptilium crista-castrensis oraz gatunków związanych z otwartymi siedliskami: Rhytidiadelphus squarrosus, Ceratodon purpureus czy Polytrichum juniperinum. Odnotowano natomiast inne taksony nie podawane wcześniej, związane z lasami liściastymi, m.in.: Eurhynchium angustirete i Mnium hornum. Mszaki bardzo silnie reagują na zmiany zachodzące w przyrodzie. Niekorzystne zmiany warunków siedliskowych powodują ustępowanie niektórych gatunków, a co za tym idzie przemiany składu gatunkowego brioflory danej fitocenozy (URBANEK 1969; KLAMA i in. 1999; ŁUCZAK, FILIPIAK 2001; KLAMA 2003; ŻARNOWIEC 2003). Badania prowadzone w Polsce Środkowej nad dynamiką zastępczych zbiorowisk powstałych na siedlisku grądu wykazały, że zbiorowiska leśne objęte ochroną rezerwatową podlegają procesom regeneracji (JAKUBOWSKA-GABARA 1991; SOWA i in. 1993; KOPEĆ, SIERADZKI 2006). W toku zachodzących przemian, w warstwie runa tych obiektów ustępują bądź całkowicie zanikają tzw. gatunki borowe, a pojawiają się inne związane z lasami liściastymi (JAKUBOWSKA-GABARA 1991, 1992; SOWA i in. 1993; OLACZEK, KURZAC 1995). Proces zanikania acydofilnych gatunków i pojawianie się mezofilnych oraz znoszących zacienienie taksonów tłumaczony jest jako efekt regeneracji tych fitocenoz i przemian siedliska będących odpowiedzią flory na zmiany dokonujące się w drzewostanie badanych rezerwatów (JAKUBOWSKA-GABARA 1991; KOPEĆ, SIERADZKI 2006; SOWA i in. 1993; WOZIWODA 2008). Podczas badań prowadzonych w 1964 i 1968 roku RUTOWICZ i SOWA (1971) na terenie rezerwatu wyróżnili zbiorowisko Pino Quercetum KOZŁOWSKA 1925 abietetosum (prov.), w którego drzewostanie wyraźnie dominowała około 80 letnia sosna zwyczajna (Pinus sylvestris). W wyniku badań prowadzonych w latach 90. fitocenozę rezerwatu zaklasyfikowano jako Tilio Carpinetum TRACZ. 1962, przy czym autorzy zaznaczyli, że jest to grąd spinetyzowany (PLAN 1997). W wyniku ochrony rezerwatowej nastąpiła regeneracja spinetyzowanego grądu, która wyraża się zmianami we florze oraz szacie roślinnej badanego obiektu (RUTOWICZ, SOWA 1971; PLAN 1997; WOLSKI 2013). Zmiany te znalazły swoje potwierdzenie w przemianach składu gatunkowego warstwy naziemnej mszystej. Analiza częstości poszczególnych gatunków wykazała, że w bioflorze rezerwatu większość stanowią gatunki rzadkie, co jest dość typowe dla flor lokalnych (m.in.: RUSIŃSKA 1981; FILIPIAK 1986; KUC 1964; FOJCIK 2011; BERDOWSKI 1990; KLAMA, ŻARNOWIEC 1996; STEBEL 1997 a, b, c, 1998, 1999, 2000, 2003, 2004 a, b). Niepokojąca jest jednak wysoka liczba gatunków pospolitych przy niezbyt dużym, jak na ten typ lasu, bogactwie gatunkowym (37% ogółu brioflory). Może to wskazywać na degenerację badanej fitocenozy opisywaną w planie ochrony rezerwatu (PLAN 1997).

18 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali Na terenie fitocenoz leśnych najwięcej gatunków odnotowano na siedliskach epiksylicznych (24 gatunki, co stanowi około 68% ogółu brioflory). Jest to wyjątkowo dużo, szczególnie zestawiając te dane z badaniami briologicznymi prowadzonymi do tej pory na terenie regionu łódzkiego, które wskazywały na 17% udział gatunków siedlisk epiksylicznych (URBANEK 1959, 1960, 1961, 1964, 1966 a, b, c, d, 1969; CHMIELEWSKI, URBANEK 1960; RUTOWICZ i in. 1981). Jednakże, większość gatunków porastających to siedlisko to gatunki wielosiedliskowe. Z występujących na badanym terenie gatunków tylko: Herzogiella seligeri i Tetraphis pellucida uznawane są za obligatoryjne epiksyle (STEBEL 2006; ANDERSSON, HYTTEBORN 1991). Należy jednak zaznaczyć, że pierwszy z gatunków notowany był także na humusie oraz pniach drzew (Tab. 2). Na badanym terenie wykazano 22 gatunki epifityczne (62% wykazanej brioflory). Porównując to z danymi z regionu łódzkiego (URBANEK 1959, 1960, 1961, 1964, 1966 a, b, c, d, 1969; CHMIELEWSKI, URBANEK 1960; RUTOWICZ i in. 1981; ŁUCZAK, FILIPIAK 2001), jak i badaniami briologicznymi z innych części kraju można dojść do wniosku, że jest to bardzo liczna grupa. Na obszarze Wigierskiego Parku Narodowego brioflora na siedliskach epifitycznych stanowiła 22% ogółu gatunków (WIERZCHOLSKA i in. 2010), na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej 32% (FOJCIK 2011), natomiast na Pojezierzu Kartuskim 35% ogółu brioflory (RUSIŃSKA 1981). Te różnice wynikają najprawdopodobniej z faktu, że cytowane badania obejmowały także nieleśne biocenozy, jak również faktu notowania na siedliskach epifitycznych badanego rezerwatu wielu gatunków wielosiedliskowych. Mimo tak dużej liczby gatunków porastających te podłoża tylko dwa z nich: Radula complanata i Isothecium alopecuroides uznawane są za epifity obligatoryjne (DIERβEN 2001), a cztery inne: Lepidozia reptans, Rosulabryum moravicum, Hypnum pallescens i Platygyrium repens za epifity fakultatywne, zasiedlające zarówno pnie drzew jak i drewno. Pozostałe to gatunki wielosiedliskowe notowano zazwyczaj na większości dostępnych siedlisk. Gatunek Isothecium alopecuroides został odnotowany po raz pierwszy podczas prezentowanych badań. Podobnie jak rozprzestrzeniające się w ostatnim czasie na terenie kraju i Europy (STEBEL 2006; STEBEL, PLÁŠEK 2001; STEBEL i in. 2012; FUDALI 2012) gatunki z grupy tzw. acydofilnych epifitów: Hypnum pallescens i Platygyrium repens. Ich rozprzestrzenianie się tłumaczone jest zmianami wywoływanymi kwaśnymi deszczami. Na badanym terenie porastały one głównie korę dębów i grabów. Wykonana analiza podobieństwa wykazała, że najbardziej podobne do siebie pod względem porastających je gatunków są siedliska epiksyliczne oraz epifityczne (Ryc. 8). To dość typowa sytuacja, gdy gatunki obligatoryjne, specyficzne dla poszczególnych podłoży, są nieliczne. Porównanie zebranych danych z dostępną wiedzą na temat taksonów występujących na terenie tego obiektu ukazało zmiany w sposobie występowania części gatunków. Notowane przez RUTOWICZ i SOWĘ (1971) na pniach sosen: Radula

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśn. Jodły Oleśnickie 19 complanata oraz Rosulabryum moravicum obecnie znajdowane były na pniach grabów i dębów. Sytuacja ta może być tłumaczona przez wypadanie z drzewostanu rezerwatu sosen zwyczajnych i zaniku tego podłoża, jako potencjalnego do zasiedlenia (PLAN 1997). Natomiast Lophocolea bidentata notowana przez tych autorów na pniach drzew, wystąpiła w 2011 przede wszystkim na siedliskach epiksylicznych (kłodach, pniakach oraz drobnych fragmentach drewna). Niektóre gatunki rozszerzyły zakres zajmowanych podłoży: Orthodicranum montanum porastający w przeszłości pnie sosen, notowany jest obecnie na pniach większości gatunków drzew oraz na kłodach i pniakach. Natomiast Hypnum cupressiforme, znajdowany wówczas na korze drzew oraz pniakach, obecnie występuje na wszystkich dostępnych do zasiedlenia podłożach. Cześć gatunków zwiększyły częstość swojego występowania, m.in.: Plagiothecium curvifolium w latach 70. notowany był sporadycznie, a obecnie należy do gatunków pospolicie występujących na terenie rezerwatu. Nie potwierdzono występowania dwóch gatunków związanych z lasami liściastymi: Plagiomnium cuspidatum oraz P. undulatum (PLAN 1997). Występowanie tego ostatniego na terenie badanego rezerwatu może wydawać się wątpliwe ekologicznie, gdyż jest to mech higrofilny nie występujący na terenie spinetyzowanych siedlisk grądowych (DIERβEN 2001). Niezróżnicowanie przestrzennego rozmieszczenia bogactwa brioflory rezerwatu Jodły Oleśnickie odzwierciedla charakter badanego obiektu. Jego niewielki obszar oraz jednorodność fitosocjologiczna wpływają na liczbę dostępnych dla mszaków do zasiedlenia siedlisk i podłoży, co powoduje notowanie w poszczególnych badanych kwadratach podobnej liczby gatunków mszaków. PODSUMOWANIE 1. Współcześnie na terenie rezerwatu Jodły Oleśnickie odnotowano 35 gatunków mszaków cztery wątrobowce oraz 31 mchów. Łącznie, od początku badań prowadzonych na tym terenie, wykazano 45 gatunków mszaków 40 mchów oraz pięć wątrobowców. 2. Podczas badań nie potwierdzono obecności dziesięciu gatunków podanych w przeszłości, odnotowano natomiast 15 nowych taksonów, nie podawanych z tego terenu. 3. Analiza częstości poszczególnych gatunków wykazała w brioflorze rezerwatu większość stanowią gatunki rzadkie (14 gatunków 40% ogółu wykazanej brioflory). 4. Na badanym terenie najczęściej notowano wątrobowca Lophocolea heterophylla (897) oraz mchy: Hypnum cupressiforme (768), Plagiothecium curvifolium (911 wystąpień). Mszaki najchętniej porastały korę Carpinus betulus (1222 notowań), glebę mineralną (689) i humus (664).

20 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali 5. Na terenie rezerwatu Jodły Oleśnickie mszaki porastały cztery typy siedlisk, przy czym najwięcej gatunków notowano na siedliskach epiksylicznych. 6. Analiza podobieństwa podłoży wykazała, że najbardziej podobne do siebie, pod względem porastających je gatunków są siedliska epiksyliczne oraz epifityczne. PODZIĘKOWANIA Badania współfinansowane z dotacji celowej na działalność związaną z prowadzeniem badań naukowych oraz zadań z nimi związanych służących rozwojowi uczestników studiów doktoranckich (Umowa 545/232 oraz 545/259) oraz współfinansowana ze środków Unii Europejskiej z Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budżetu państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (Umowa nr 55/S-UŁ/2009). Autorzy pragną podziękować Recenzentom za cenne uwagi, które przyczyniły się do powstania tej pracy. PIŚMIENNICTWO ANDERSSON L.I., HYTTEBORN H. 1991. Bryophytes and decaying wood a comparison between managed and natural forest. Holoarctic Ecology, Copenhagen, 14: 121 130. BERDOWSKI W. 1973. Brioflora rezerwatu Łężczak na Opolszczyźnie oraz jej udział w zbiorowiskach roślin naczyniowych. Acta Universitatis Wratislaviensis, Prace Bot. 198: 3 23. BERDOWSKI W. 1976. Mchy rezerwatu Przyłęk na Opolszczyźnie. Acta Univ. Wratislav., Prace Bot. 303: 63 67. BERDOWSKI W. 1990. Flora mchów rezerwatu Puszcza Śnieżnej Białki na tle zbiorowisk roślin naczyniowych. Acta Univ. Wratislav., Prace Bot. 1151: 7 38. BERDOWSKI W., KOŁA W. 1971. Mszaki rezerwatów Blok, Jeleni Dwór i Przysiecz na Opolszczyźnie. Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauki, Zesz. Przyr. 11: 57 69. CHMIELEWSKI T., URBANEK H. 1960. Mchy okolic Łodzi. Łódzkie Tow. Nauk. Soc. Scient. Łodz. Sprawozd. Czynn. i Posiedz. Nauk. 17(4): 1 16. DIERβEN K. 2001. Distribution, ecological amplitude and phytosociological characterization of European bryophytes. Bryophytorum Bibliotheca, Stuttgart, 56: 1 289. FALIŃSKI J.B. 1990. Kartografia geobotaniczna. PPWK, Warszawa Wrocław, t. I: 1 284, t. II: 1 283, t. III: 1 353. FILIPIAK E. 1986. Mchy Załęczańskiego Parku Krajobrazowego (Wyżyna Wieluńska). Acta Univ. Lodz. Folia Sozol. 2: 343 363. FOJCIK B. 2011. Mchy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej w obliczu antropogenicznych przemian szaty roślinnej. Wyd. Uniw. Śląsk., Katowice, 1 231. FUDALI E. 2012. Recent tendencies in distribution of epiphytic bryophytes in urban areas: a Wrocław case study (south-west Poland). Pol. Bot. Journ. 57(1): 231 241. JAKUBOWSKA-GABARA J. 1991. Regeneracja grądu a los modrzewia polskiego w rezerwacie Trębaczew. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 8: 3 17. JAKUBOWSKA-GABARA J. 1992. Wpływ gospodarki zrębowej na zbiorowiska leśne rezerwatu Puszcza Mariańska. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 9: 3 22. JAKUBOWSKA-GABARA J., WITOSŁAWSKI P., ZIELIŃSKA K. 2009. Flora naczyniowa różnorodność, zmiany, zagrożenia. [W:] Szata roślinna Polski środkowej, J.K. KUROWSKI (red.). EKO-GRAF, Łódź, 57 80.

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśn. Jodły Oleśnickie 21 KLAMA H. 2003. Różnorodność gatunkowa wątrobowce i glewiki. [W:] Różnorodność biologiczna Polski, R. ANDRZEJEWSKI, A. WEIGLE (red.). NFOŚ, Warszawa, 49 58. KLAMA H., ŻARNOWIEC J. 1996. Mszaki (Bryophyta) rezerwatu przyrody Żaki (Kotlina Oświęcimska). Zeszyty Naukowe PŁ Inżynieria Włókiennicza i Ochrona Środowiska 40(12): 115 119. KLAMA H., ŻARNOWIEC J., JĘDRZEJKO K. 1999. Mszaki naziemne w strukturze zbiorowisk roślinnych rezerwatów przyrody Makroregionu Południowego Polski. Politechnika Łódzka w Bielsku- -Białej, Bielsko-Biała, 1-236. KOPEĆ D., SIERADZKI J. 2006. Zmiany florystyczne w rezerwacie Murowaniec po 40 latach ochrony. Parki nar. Rez. Przyr. 25(3): 87 101. KUC M. 1964. Briogeografia wyżyn południowych Polski. Monogr. Bot. 17: 1 222. KUCHARSKI L. 2009. Naturalna i półnaturalna roślinność nieleśna. [W:] Szata roślinna Polski środkowej, K.J. KUROWSKI (red.). EKO-GRAF, Łódź, 81 102. KUROWSKI J.K. 2009. Roślinność leśna. [W:] Szata roślinna Polski środkowej, J.K. KUROWSKI (red.). EKO-GRAF, Łódź, 103 123. KUROWSKI J.K., ANDRZEJEWSKI H., KIEDRZYŃSKI M. 2009. Ochrona szaty roślinnej i krajobrazu. [W:] Szata roślinna Polski środkowej, J.K. KUROWSKI (red.). EKO-GRAF, Łódź, 139 163. ŁUCZAK A., FILIPIAK E. 2001. Materiały do brioflory lasów Bełchatowskiego Okręgu przemysłowego (Polska Centralna). Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 8: 219 230. MAMCZARZ H. 1972. Mszaki rezerwatu lesnego Jata. Ann. Univ. M.C. Skłodowska Lublin, C, Vol. XXVII, 13: 141 150. MONITOR Polski 1962 nr 15 poz. 63. OCHYRA R., ŻARNOWIEC J., BEDNAREK-OCHYRA H. 2003. Census Catalogue of Polish Mosses. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków, 1 372. OLACZEK R. 1971. Roślinność rezerwatu brzozy czarnej (Betula obscura A. Kotula) w Bujnach k. Piotrkowa Trybunalskiego. Zesz. Nauk. Uniw. Łódz. Ser. 2, 41: 101 115. OLACZEK R., SOWA R. 1980. Charakterystyka zbiorowisk roślinnych. [W:] Województwo sieradzkie. Zarys dziejów, obraz współczesny, perspektywy rozwoju. Łódź Sieradz. OLACZEK R., KURZAC M. 1995. Zmiany we florze i roślinności rezerwatu lipwego Babsk po trzydziestu latach ochrony. Acta Univ. Lodz., Folia sozol. 4: 123 144. PLAN ochrony rezerwatu przyrody Jodły Oleśnickie. 1997, Poznań, 1 26. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin, Dz. U. 2012, nr 0 poz. 81. RUSIŃSKA A. 1981. Mchy Pojezierza Kartuskiego. Poznańskie Towarzystwo Pzyjaciół Nauki, Wydz. Mat.-Przyr. Pr. Kom. Biol., Warszawa Poznań, LIX: 1 153. RUTOWICZ H., FILIPIAK E., OLENDAREK J. 1981. Brioflora kompleksów leśnych Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego, cz. I. Acta Univ. Lodz. Folia Bot. 1: 9 26. RUTOWICZ H., SOWA R. 1971. Stosunki florystyczno-fitosocjologiczne rezerwatu leśnego Jodły Oleśnickie. Zesz. Nauk. Uniw. Łódz., Nauki Mat.-Przyr. S. II, 41: 63 81. SICIŃSKIN J.T., WARCHOLIŃSKA A.U. 2009. Roślinność synantropijna. [W:] Szata roślinna Polski środkowej, J.K. KUROWSKI (red.). EKO-GRAF, Łódź, 124 138. SOWA R., FILIPIAK E., ANDRZEJEWSKI H. 1982. Studium geobotaniczne rezerwatu Jodły Oleśnickie, Łódź (maszyn.). SOWA R., FILIPIAK E., ANDRZEJEWSKI H. 1993. Regenracja grądu jodłowego w rezerwacie Jamno. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Bot. 10: 3 21. SOWA R., OLACZEK R. 1980. Stan środowiska przyrodniczego i jego ochrona [W:] Województwo sieradzkie. Zarys dziejów, obraz współczesny, perspektywy rozwoju. Łódź Sieradz. STANIASZEK-KIK M., WOLSKI G.J. 2009. Mszaki zróżnicowanie, zmiany, zagrożenia. [W:] Szata roślinna Polski środkowej, J.K. KUROWSKI (red.). EKO-GRAF, Łódź, 48 56.

22 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali STEBEL A. 1997 a. Mszaki rezerwatu przyrody Łężczak w Kotlinie Raciborskiej. Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauki, Zesz. Przyr. 32: 11 29. STEBEL A. 1997 b. Mszaki rezerwatu przyrody Ochojec w Katowicach (Wyżyna Śląska). Natura Siles. Super. 1: 5 12. STEBEL A. 1997 c. Mszaki rezerwatu przyrody Hubert na Wyżynie Śląskiej. Ochr. Przyr. 54: 103 110. STEBEL A. 1998. Mszaki rezerwatu przyrody Las Murckowski w Katowicach (Wyżyna Śląska). Arch. Ochr. Środ. 24(1): 141 149. STEBEL A. 1999. Mszaki projektowanego rezerwatu przyrody Głębokie Doły w Wyżynie Śląskiej. Natura Siles. Super. 3: 27 35. STEBEL A. 2000. Mszaki projektowanego rezerwatu przyrody Las Dąbrowa na Wyżynie Śląskiej. Natura Siles. Super. 4: 57 66. STEBEL A. 2003. Mchy rezerwatu Stok Szyndelni W Beskidzie Śląskim (Karpaty Zachodnie). Natura Siles. Super. 3: 27 35. STEBEL A. 2004 a. Mchy rezerwatu przyrody Kuźnie w Beskidzie Śląskim (Karpaty Zachodnie). Arch. Ochr. Przyr. 30(1): 133 142. STEBEL A. 2004 b. Mosses of the Czantoria nature reserved in the Beskid Śląski range (Western Carpatians). [In:] Bryological Studies in the Western Carpatians, A. STEBEL, R. OCHYRA (eds.). Sorus, Poznań, 119 126. STEBEL A. 2006. The mosses of the Beskidy Zachodnie as a paradigm of biological and environmental changes in the flora of the Polish Western Carpatians. Habilitation thesis, No. 17/2006, Sorus, Katowice Poznań, 1 348. STEBEL A., PLÁŠEK V. 2001. Dicranoweisia cirrata and Orthodicranum tauricum (Musci) in the Polish and Czech part of Upper Silesia distribution and ecology. Natura Siles. Super. 5: 21 31. STEBEL A., ROSADZIŃSKI S., WOLSKI G.J., STANIASZEK-KIK M., FUDALI E., ARMATA L., SZCZEPAŃSKI M. 2012. Furter spreding of Orthodicranum tauricum (Bryophyta, Dicranaceae) in Poland. Rocz. Ak. Roln. w Poznaniu, Botanica Steciana 16: 75 79. SZWEYKOWSKI J. 1958. Prodromus Florae Hepaticarum Poloniae. Prace Komisji Biologicznej 20 (Plantae cryptogamae). PWN, Poznań, 1 596. SZWEYKOWSKI J. 2006. An annotated checklist of Polish Liverworts and Hornworts. W Szafer Institute of Botany, Pol. Ac. of Sci., Kraków, 1 114. URBANEK H. 1959. Rezerwat leśny Lubiaszów. Zesz. Nauk. UŁ, Nauki Mat.-Przyr., S. II, 5: 91 111. URBANEK H. 1960. Rezerwat cisowy Jasień. Zesz. Nauk. UŁ. S. 2(8): 105 122. URBANEK H. 1961. Rezerwat lipowy Babsk. Zesz. Nauk. UŁ, Nauki Mat.-Przyr., Ser. II, 10: 151 156. URBANEK H. 1964. Materiały do szaty briologicznej Wyżyny Łódzkiej. Zesz. Nauk. UŁ, Nauki Mat.-Przyr., S. II, 16: 163 171. URBANEK H. 1966 a. Zespoły leśne województwa łódzkiego ze szczególnym uwzględnieniem mszaków. Cz. I. Zespoły olchowe i łęgowe. Acta Soc. Bot. Pol. 35(1): 79 110. URBANEK H. 1966 b. Zespoły borowe województwa łódzkiego ze szczególnym uwzględnieniem mszaków. Cz. III. Bór mieszany. Zesz. Nauk. UŁ, Nauki Mat.-Przyr., S. II, 22: 91 103. URBANEK H. 1966 c. Zespoły leśne województwa łódzkiego ze szczególnym uwzględnieniem mszaków. Cz. II. Zespoły grądowe. Acta Soc. Bot. Pol. 35(4): 511 527. URBANEK H. 1966 d. Zespoły leśne województwa łódzkiego ze szczególnym uwzględnieniem mszaków. Cz. IV. Przegląd mszaków w wyróżnionych zespołach leśnych. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 12(2): 151 178.

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśn. Jodły Oleśnickie 23 URBANEK H. 1969. Udział i rola diagnostyczna mszaków oraz stosunki florystyczno-fitosocjologiczne w przewodnich zespołach roślinnych regionu łódzkiego i jego pobrzeży. Wyd. UŁ, Łódź, 1 253. WIERZCHOLSKA S., PLÁŠEK V., KRZYSZTOFIAK A. 2010. Mszaki Bryophyta. [W:] Śluzowce Myxomycetes, grzyby Fungi i mszaki Bryophyta Wigierskiego Parku Narodowego. Przyroda Wigierskiego Parku Narodowego, Suwałki, 229 298. WILCZYŃSKA W., KOŁA W. 1974 1975. Mszaki rezerwatów jodłowych Wzgórz Trzebnicko- -Ostrzeszowskich. Opolskie Towarzystwo Nauk, Zesz. Przyr. 14-15: 87 107. WOLSKI G.J. 2013. Siedliskowe uwarunkowania występowania mszaków w rezerwatach przyrody chroniących jodłę pospolitą w Polsce Środkowej. Praca doktorska wykonana w Katedrze Geobotaniki i Ekologii Roślin UŁ (maszyn.). WOZIWODA B. 2008. Rezerwatowa ochrona jodły pospolitej Abies alba Mill. na granicy zasięgu w Polsce Środkowej w aspekcie przemian roślinności. Studia Naturae, cz. II, 54: 199 212. ZAJĄC A., ZAJĄC M. (eds.). 2003. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków, 1 716. ŻARNOWIEC J. 2003. Różnorodność gatunkowa mchy. [W:] Różnorodność biologiczna Polski. Drugi polski raport 10 lat po Rio, R. ANDRZEJEWSKI, A. WEIGLE (red.). Nar. Fund. Ochr. Środ.: 59 65. SUMMARY This paper presents the results of the research conducted in 2011 in the Jodły Oleśnickie nature reserve. This reserve is located in the Łódź voivodeship, between the villages: Oleśnica, Mianów, Wola Puczniewska and Franciszków (19 04 E oraz 51 49 N) (Fig. 1). Its whole area is covered with only one forest plant community Tilio Carpinetum abietetosum, belonging to the Carpinion betuli, but the vegetation is degenerated by Pinus sylvestris stands. Thirty-five bryophyte species were recorded during the research 31 mosses and four liverworts. Analysis of the species frequency showed that rare species dominated (14 species 40% of bryophytes) (Tab. 2). There were four types of habitat colonized by bryophytes: epigeic, epixylic, epiphytic and epilitic. The highest number of species was found in the epixylic habitat (24). In this group most bryophytes grew on stumps (20) and logs (16). All bryological data reported from the nature reserve Jodły Oleśnickie in the past, were compiled and compared with the data collected contemporarily. Four species typical for coniferous forests disappeared and two new species, characteristic for deciduous forests, appeared for the first time. It could indicate the processes of the Tilio Carpinetum community regeneration. Another change concerns epiphytes three new epiphytic species, including two acidophilic epiphytes, were recorded. Nadesłano do redakcji: lipiec 2013 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: październik 2013 r. Przyjęto do druku: październik 2013 r.