Łódź, 08 lipca 2014 r. Prof. dr hab. inż. Jacek Tyczkowski Wydział Inżynierii Procesowej i Ochrony Środowiska Katedra Inżynierii Molekularnej Politechnika Łódzka ul. Wólczańska 213 90-924 Łódź OCENA dorobku i osiągnięcia naukowego dr Zbigniewa Ziembika w związku z postępowaniem w sprawie nadania stopnia doktora habilitowanego w dziedzinie nauk technicznych w dyscyplinie inżynieria środowiska Podstawa formalna W dniu 27 maja 2014 r. zostałem powołany, zgodnie z decyzją Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów, w skład komisji habilitacyjnej w charakterze recenzenta, której celem ma być przeprowadzenie postępowania habilitacyjnego Pana dr Zbigniewa Ziembika w dziedzinie nauk technicznych, w dyscyplinie inżynieria środowiska. Oświadczam, że nie są mi znane powody, dla których może wystąpić konflikt interesów uniemożliwiający sporządzenie oceny dorobku i osiągnięcia naukowego Habilitanta. Ocenę przygotowałem na podstawie Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki ( Dz. U. z 2003 r., Nr 65, poz. 595 wraz z późniejszymi zmianami ogłoszonymi w Dz. U. z 2005 r., Nr 164, poz. 1365, Dz. U. z 2010 r., Nr 96, poz. 620 i Nr 182, poz. 1228 oraz Dz. U. z 2011 r., Nr 84, poz. 455), jak również zgodnie z wytycznymi zawartymi w Komunikacie nr 2/2012 Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów, dotyczącym toku postępowania habilitacyjnego, oraz w Rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 01.09.2011 r. (Dz. U. Nr 196, poz. 1165).
2 Charakterystyka działalności zawodowej Dr Zbigniew Ziembik ukończył studia magisterskie na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu (obecnie Uniwersytet Opolski), uzyskując w 1986 roku stopień magistra chemii. W tym samym roku został On zatrudniony na rodzimym Wydziale. W 1996 roku na Wydziale Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej Politechniki Warszawskiej obronił pracę doktorską pt. "Właściwości elektryczne układów przewodnik matryca nieprzewodząca", otrzymując stopień naukowy doktora nauk fizycznych. Rok później został zatrudniony na stanowisku adiunkta, najpierw w Instytucie Chemii, następnie w Katedrze Technologii, a od 2006 roku, gdzie pracuje do dzisiaj, w Katedrze Biotechnologii i Biologii Molekularnej Uniwersytetu Opolskiego. Od 2012 roku zatrudniony jest na stanowisku starszego wykładowcy. Przez cały okres zatrudnienia (a nawet poczynając od pracy dyplomowej) działalność zawodowa Habilitanta oparta jest na współpracy i opiece ze strony Profesora Witolda Wacławka oraz Profesor Marii Ząbkowskiej-Wacławek, wysokiej klasy badaczy zajmujących się już od ponad 10 lat zagadnieniami ochrony środowiska, wcześniej natomiast specjalizujących się w badaniach organicznych półprzewodników. Habilitant dokonał identycznej transformacji swoich zainteresowań naukowych, zajmując się początkowo badaniami właściwości elektrycznych, fotoelektrycznych i termoelektrycznych kompozytów materiałów organicznych, a następnie, już od wielu lat, biorąc udział w pracach dotyczących monitoringu i biomonitoringu środowiska. Jak widać, cała działalność zawodowa dr Zbigniewa Ziembika związana jest z jedną grupą badawczą i jedną jednostką naukową, jaką jest Uniwersytet Opolski. Z jednej strony fakt ten należy ocenić pozytywnie, świadczy bowiem o możliwości długotrwałego zaangażowania i dogłębnego włączenia się Habilitanta w realizowane prace w jednym zespole, z drugiej jednak strony może też budzić obawy co do zbyt ograniczonego spojrzenia na uprawiane tematyki badawcze oraz podporządkowania się wzorcom i metodom badawczym charakterystycznym tylko dla tego miejsca. Tak też postrzegam brak staży zagranicznych Habilitanta, czy to długoterminowego stażu postdoktorskiego, czy chociażby kilkumiesięcznych wyjazdów do innych renomowanych ośrodków na świecie. W informacjach przedstawionych przez Habilitanta znalazłem jedynie notatkę o tygodniowym wyjeździe studyjnym do Mannheim w 2012 roku. Przegląd literatury światowej, czy nawet wymiana poglądów na konferencjach, nie zastąpią stałego, dłuższego pobytu w innym ośrodku naukowym, co na ogół owocuje nieocenionym poszerzeniem doświadczeń zawodowych.
3 Ocena osiągnięcia naukowego Jako główne swoje osiągnięcie naukowe, stanowiące podstawę postępowania habilitacyjnego, dr Zbigniew Ziembik przedstawił monografię pt. "Wykorzystanie metod statystycznych do opisu akumulacji 137 Cs w glebach leśnych" wydaną nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Opolskiego w 2013 roku. Monografia liczy 154 strony, zawiera 13 rozdziałów (w tym Wnioski i Podsumowanie) oraz Bibliografię złożoną z 309 pozycji literaturowych. Napisana jest bardzo dobrym językiem, a jej konstrukcja pozwala czytelnikowi bez trudu śledzić tok rozumowania Autora. Monografia oparta jest na opublikowanych już w większości wynikach badań, prowadzonych przez Habilitanta od 2006 r. Wyniki te przedstawiono w 5 publikacjach (zał. 3, poz. 15, 16, 18, 20, 26), wszystkie w czasopismach znajdujących się w bazie JCR (o łącznym IF = 4.353). Jedna z nich jest monoautorska (opublikowana w 2014 r. w Journal of Radionalytical and Nuclear Chemistry (IF= 1.467)), w dwóch kolejnych dr Zbigniew Ziembik jest pierwszym autorem, a w dwóch pozostałych Jego udział oceniony jest na 50% w każdej. Przedmiotem monografii jest opis akumulacji 137 Cs w profilach glebowych gleb leśnych z wykorzystaniem różnych metod statystycznych oraz weryfikacja otrzymanych zależności i modeli. Habilitant nakreślił dwa główne cele w tej pracy. Pierwszym z nich było znalezienie korelacji pomiędzy zawartością 137 Cs w poziomach genetycznych gleby a ich podstawowymi właściwościami fizykochemicznymi, takimi jak skład granulometryczny, ph w roztworze wodnym, ph KCl (w 1M roztworze KCl), kwasowość hydrolityczna (Hh), suma kationów zasadowych (S), przewodnictwo elektryczne (σ), czy zawartość węgla organicznego (C org ). Z kolei drugim celem było znalezienie i opisanie związków pomiędzy zawartością 137 Cs w różnych poziomach genetycznych gleby. Obydwa cele realizowane były jedynie za pomocą metod statystycznych, poczynając od zastosowania prostej regresji liniowej, poprzez wieloraką regresję liniową, a kończąc na wykorzystaniu analizy skupień i analizy głównych składowych. Nie ukrywam, że powyższe podejście budzi u mnie pewne wątpliwości. Zazwyczaj metody statystyczne są narzędziem stosowanym do potwierdzenia lub zaprzeczenia (przy założonym poziomie ufności) istnienia korelacji pomiędzy wynikami eksperymentalnymi dla dwóch lub większej liczby zmiennych, którą to korelację przewidujemy na podstawie rozważań opartych na ugruntowanej wiedzy, w omawianym przypadku głównie w obszarze chemii i fizykochemii. Habilitant zastosował tu procedurę odwrotną użył metod statystycznych do analizy zależności pomiędzy aktywnością 137 Cs oraz wybranymi
4 właściwościami gleby i jeśli któraś z takich zależności okazywała się być statystycznie istotna, próbował znaleźć wyjaśnienie dla niej proponując odpowiednie procesy chemiczne lub fizykochemiczne. Wyjaśnienia te mają jednak, niestety, charakter bardzo powierzchowny. Habilitant nie tłumaczy, nie uzasadnia i nie zagłębia się bardziej w istotę procesów, których można by spodziewać się w omawianych przypadkach. Nie ma więc pewności czy uzyskana istotna statystycznie korelacja znajduje rzeczywiście uzasadnienie w zachodzących procesach. Kilkakrotnie spotkałem się już z podobnym problemem, kiedy silna, statystycznie istotna korelacja nie znajdowała żadnego sensownego wyjaśnienia opartego na znanych procesach fizykochemicznych. Niebezpieczeństwo istnieje również i w drugą stronę. Jeden z nieżyjących już profesorów mawiał: "powiedz mi, jaką zależność chcesz udowodnić, a znajdę ci odpowiedni test statystyczny". Tak więc, szczególnie w obszarze chemii i chemii fizycznej, metody statystyczne należy stosować z rozwagą, opierając się zawsze na głębokiej analizie zachodzących procesów i opisujących je modeli. Tej głębokiej analizy zabrakło mi w dyskutowanej monografii. Nie oznacza to jednak, że powyższą monografię uważam za pozycję mało wartościową. Przeciwnie, sądzę, że próba wykorzystania rozwiniętych metod statystycznych do opisu akumulacji 137 Cs w profilach glebowych jest dobrym przeglądem możliwości i ograniczeń chemometrii dyscypliny, która mimo swojej ponad 40-letniej historii jest ciągle traktowana jako nowość w obszarze inżynierii środowiska. Szkoda, że ten chyba najważniejszy element głównego osiągnięcia naukowego nie został odpowiednio wyeksponowany przez Habilitanta, bo według mnie on właśnie stanowi istotny wkład w rozwój dyscypliny, jaką jest inżynieria środowiska. Wracając do przedmiotu monografii, należy podkreślić, że tematyka związana z akumulacją i migracją 137 Cs w glebie jest ważna i aktualna. Izotop cezu 137 jest izotopem sztucznym, który powstaje w wyniku rozszczepienia jądrowego. Jego źródłem są więc wybuchy jądrowe, których wiele prób przeprowadzono w latach 50. i 60. ubiegłego wieku. W środowisku rozprzestrzeniać się może również w wyniku awarii reaktorów jądrowych. Ważną, z punktu widzenia terytorium Polski, była katastrofa w Czarnobylu, w wyniku której uwolniony został 137 Cs o łącznej aktywności rzędu 8.5 10 16 Bq. Szczególnie narażone na opad radioaktywny okazało się województwo opolskie (rejon badań Habilitanta), gdzie średnia aktywność 137 Cs wynosiła około 17 Bq/m 2, a w niektórych miejscach osiągała nawet 100 Bq/m 2. Okres połowicznego rozpadu 137 Cs wynosi ponad 30 lat, zagrożenie związane z tym radionuklidem może więc trwać w środowisku przez bardzo długi okres czasu. Mając na uwadze coraz bardziej powiększające się zasoby broni jądrowej, rozwój energetyki
5 jądrowej oraz coraz większą masę odpadów promieniotwórczych na składowiskach, należy stale liczyć się z niebezpieczeństwem wystąpienia rozmaitych awarii i w ich wyniku skażenia powierzchni Ziemi. Umiejętność przewidywania stopnia skażenia, migracji i akumulacji izotopów promieniotwórczych w środowisku oraz metod zminimalizowania ich rozprzestrzeniania się i przenikania do łańcuchów pokarmowych jest problemem wprost kluczowym. Włączenie się więc dr Zbigniewa Ziembika w tę tematykę jest w pełni uzasadnione. Co prawda, uzyskane przez Niego wyniki stanowią dopiero skromny początek drogi w poszukiwaniu modeli opisujących, w tym konkretnym przypadku, procesy kumulacji i migracji 137 Cs w kolejnych warstwach gleby, ale należy uznać, że praca ta stanowi właściwą bazę do dalszych badań. Ocena istotnej aktywności naukowej Działalność naukowo-badawczą dr Zbigniewa Ziembika podzielić można na dwa okresy. W pierwszym okresie działalność ta koncentrowała się na badaniach właściwości elektrycznych, termoelektrycznych i fotoelektrycznych półprzewodników organicznych oraz ich kompozytów. Główną uwagę zwrócono na ftalocyjaniny metali (miedzi, magnezu, prazeodymu) i ich kompozyty z sadzami technicznymi czy kserożelami krzemionkowymi. Badania te przypadają w czasie bardzo dużego zainteresowania i intensywnego rozwoju elektroniki organicznej, co w pełni uzasadnia włączenie się Habilitanta w tę tematykę. Ten okres działalności naukowo-badawczej dr Zbigniewa Ziembika, zapoczątkowany już w momencie przygotowywania pracy dyplomowej, i obejmujący następnie pracę doktorską, trwał mniej więcej do roku 2005. Zaowocował on w sumie 9 publikacjami, w tym 6 z "listy filadelfijskiej" (po doktoracie odpowiednio 4 publikacje, w tym 3 z "listy filadelfijskiej"). Za rozpoczęcie drugiego okresu działalności naukowo-badawczej Habilitanta można przyjąć rok 2003, kiedy to ukazała się pierwsza publikacja z Jego współautorstwem dotycząca zupełnie nowego obszaru badawczego, jakim było występowanie izotopów promieniotwórczych w środowisku (zał. 3, poz. 29). W ramach tej problematyki, oprócz zagadnień związanych z akumulacją i migracją 137 Cs w profilach glebowych gleb leśnych, które wchodzą w zakres głównego osiągnięcia naukowego omówionego wcześniej, dr Zbigniew Ziembik zajmował się wieloma innymi aspektami dotyczącymi obecności sztucznych i naturalnych izotopów promieniotwórczych w środowisku. Prace te obejmowały zagadnienia biomonitoringu cezu 137 w takich składnikach środowiska, jak mchy, porosty
6 i rośliny naczyniowe. Rozszerzone były one również na inne radioizotopy, jak 40 K, 214 Bi, 210 Pb, 235 U, 231 Th. Habilitant prowadził także badania nad aktywnością radonu 222 w pomieszczeniach mieszkalnych, kumulacją izotopów 137 Cs i 40 K w grzybach jadalnych oraz geograficznym rozkładem 137 Cs na terenie Anomalii Opolskiej. W wyniku tej działalności powstały 22 prace ( w tym 7 z "listy filadelfijskiej"), których dr Zbigniew Ziembik jest współautorem o znaczącym udziale w ich przygotowaniu. Podsumowując, można stwierdzić, że Habilitant w swojej działalności naukowej zaangażowany był w dwóch obszarach badawczych: obszarze badań właściwości elektronowych półprzewodników organicznych i ich kompozytów (zapewne szkoda, że tematyka ta została zarzucona) oraz obszarze badań nad obecnością izotopów promieniotwórczych w środowisku. Ta druga tematyka realizowana jest aktywnie przez Habilitanta do dnia dzisiejszego, czego dowodem są publikacje ukazujące się systematycznie w ostatnich latach w renomowanych czasopismach, takich jak np. Journal of Radioanalytical and Nuclear Chemistry, 2014 (IF=1.437), Journal of Environmental Radioactivity, 2013 (IF=2.119), czy Water, Air and Soil Pollution, 2011 (IF=1.765). Cały dotychczasowy dorobek naukowy dr Zbigniewa Ziembika (po 28 latach pracy) składa się z 40 publikacji (30 prac po uzyskaniu stopnia naukowego doktora w 1996 roku), w tym 18 opublikowanych w czasopismach z "listy filadelfijskiej" (15 po doktoracie). Po uzyskaniu stopnia naukowego doktora wygłosił też 11 referatów, w tym 3 na konferencjach międzynarodowych. Indeks Hirscha dla prac Habilitanta, których jest autorem lub współautorem, ma wartość 4, całkowita liczba cytowań wynosi 41 a sumaryczny indeks IF dla dorobku po doktoracie równy jest 12.281. Jest to dobry wynik, szczególnie biorąc pod uwagę specyfikę dyscypliny, jaką jest inżynieria środowiska. Doszukując się mankamentów w aktywności naukowej Habilitanta muszę zwrócić uwagę, o czym już wspomniałem w części poświęconej "Charakterystyce działalności zawodowej", na praktycznie brak czynnej współpracy z innymi ośrodkami na świecie. Współpraca międzynarodowa ograniczona została do udziału w kilku konferencjach międzynarodowych i tygodniowego wyjazdu do Mannheim. Brak jest jakichkolwiek dłuższych staży w innych ośrodkach naukowych. Drugie zastrzeżenie dotyczy braku kierowania międzynarodowymi lub krajowymi projektami badawczymi. W 7 takich projektach pełnił On jedynie rolę głównego wykonawcy. Trudno na tej podstawie ocenić umiejętności Habilitanta w przygotowywaniu z sukcesem wniosków grantowych oraz w pozyskiwaniu środków finansowych na prowadzenie badań. Należy mieć tylko nadzieję, że dr Zbigniew Ziembik po uzyskaniu stopnia naukowego doktora habilitowanego rozwinie
7 współpracę międzynarodową i podejmie starania w uzyskiwaniu własnych grantów badawczych. Ocena dorobku dydaktycznego i popularyzatorskiego Praca na Uczelni w charakterze nauczyciela akademickiego wiąże się nierozerwalnie z prowadzeniem działalności dydaktycznej. Habilitant pełniący tę rolę od lat, nie powinien więc mieć problemu z wykazaniem licznych osiągnięć dydaktycznych. Informacje dotyczące osiągnięć dydaktycznych, zawarte w pkt. 20 "Wykazu Osiągnięć" (zał. 2) są jednak bardzo skąpe i ograniczają się jedynie do zasygnalizowania tematyki materiałów dydaktycznych przygotowanych przez Habilitanta, bez podania ich formy, stopnia studiów, dla którego są przeznaczone (S1, S2?), liczby godzin dydaktycznych itd. Przedstawiony materiał wskazuje raczej na standardową pracę nauczyciela akademickiego, bez szczególnego wyróżnienia się (dla przykładu, opracowaniem programu dla nowego kierunku studiów, zorganizowaniem i uruchomieniem nowego laboratorium itd.), chociaż niewątpliwie do osiągnięć należy zaliczyć udział w przygotowaniu skryptu wydanego przez Wyd. Uniwersytetu Opolskiego w 2007 roku oraz udział w opracowaniu materiałów do zajęć wyrównawczych z fizyki w ramach projektu finansowanego z funduszy UE (2009 r.). Do działalności dydaktycznej Habilitanta należy zaliczyć również prowadzenie przez Niego 10 prac magisterskich i 10 prac licencjackich oraz wykonanie recenzji dla 16 kolejnych prac dyplomowych. W przedstawionych przez dr Zbigniewa Ziembika materiałach brak jest w zasadzie informacji o Jego działalności popularyzatorskiej. W obszarze szeroko rozumianej inżynierii środowiska taka działalność ma szczególne znaczenie i niewątpliwie powinna stanowić ważny element w pracy osób zajmujących się tą dyscypliną. Poszukując choćby drobnych sygnałów takiej działalności w dorobku Habilitanta, można ewentualnie doszukać się ich w Jego udziale w organizacji konferencji ekologicznej dla uczniów szkół ponadpodstawowych w 2009 roku oraz we współautorstwie pracy pt. "Edukacja ekologiczna w zreformowanej szkole" (zał. 3, poz. 27), której zasięg jest jednak bardzo ograniczony. Te drobne epizody są jednak dość dalekie od oczekiwań w tym zakresie.
8 Wniosek końcowy Po przeanalizowaniu dostarczonych mi dokumentów i materiałów mogę stwierdzić, że osiągnięcia naukowo-badawcze dr Zbigniewa Ziembika spełniają w zadawalającym stopniu wymogi stawiane osobom ubiegającym się o stopień doktora habilitowanego. Gorzej oceniam dorobek w zakresie dydaktycznym, popularyzatorskim i współpracy międzynarodowej, choć można uznać, że mieści się on w granicach minimalnych kryteriów wymaganych w tym zakresie. Dr Zbigniew Ziembik w swojej pracy naukowej wykazał się dużą samodzielnością i inicjatywą, o czym może świadczyć Jego znaczący udział procentowy w przygotowywaniu najważniejszych publikacji. Na 15 publikacji z "listy filadelfijskiej" opublikowanych po obronie doktoratu, 1 jest monoautorska, a w 6 innych jest On pierwszym autorem. Należy podkreślić, że dr Zbigniew Ziembik ma oryginalny własny wkład naukowy w rozwój problematyki dotyczącej zastosowania chemometrii w szeroko rozumianym monitoringu środowiska, a więc tym samym wkład w rozwój dyscypliny, jaką jest inżynieria środowiska. Na tej podstawie wnioskuję, zgodnie z Ustawą z dnia 14 marca 2003 o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. Nr 65, poz.595, z późn. zm.) oraz z dnia 27 lipca 2005 Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 164, poz.1365, z późn. zm.), o nadanie dr Zbigniewowi Ziembikowi stopnia naukowego doktora habilitowanego w dziedzinie nauk chemicznych w dyscyplinie inżynieria środowiska. Jacek Tyczkowski