FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 258 (49), 221 228 Liliana ZAREMBA-PECHMANN STATYSTYCZNA ANALIZA PORÓWNAWCZA ZACHOROWAŃ NA WIRUSOWE ZAPALENIE WĄTROBY W POLSCE, W MIASTACH I NA OBSZARACH WIEJSKICH, W LATACH 1999 2005 STATISTICAL COMPARISON ANALYSIS OF THE INCIDENCE ON VIRAL HEPATITIS IN POLAND IN TOWNS AND COUNTRIES IN 1999 2005 Katedra Zastosowań Matematyki, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70-466 Szczecin Abstract. In the article the analysis of the incidence of viral hepatitis and hepatitis C in Poland, in regions and according to the place of living. The results of the research showed the changes occurred in the sphere of the analyzed disease diagnosis. There was also the dynamics analysis of viral hepatitis and hepatitis C incidence presented in the article. Moreover it comprises the analysis of the incidence of hepatitis C in towns and countries. Słowa kluczowe: statystyczna analiza porównawcza, wirusowe zapalenie wątroby. Key words: statistical comparison analysis, viral hepatitis. WSTĘP Zapalenie wątroby typu C to choroba wątroby powodowana przez wirus HCV. Ponieważ obraz kliniczny zapalenia wątroby może wykazywać symptomy podobne do grypowych, często jest fałszywie diagnozowany, co powoduje zignorowanie choroby. W formie ostrej wirusowe zapalenie wątroby typu C przebiega znacznie łagodniej niż w przypadku innych wirusowych infekcji wątroby. Bardzo rzadko zdarzają się przypadki gwałtownego przebiegu choroby z towarzyszącą niewydolnością wątroby. Dlatego chorzy często nie zdają sobie sprawy z tego, iż są zakażeni wirusem HCV. W około 75% przypadków wirusowe zapalenie wątroby przebiega bezobjawowo. Marskość wątroby rozwija się w około 20% przypadków. Chorzy ci są obciążeni ryzykiem zachorowania na chorobę nowotworową tego organu. Trudności w prawidłowym, odpowiednio wczesnym zdiagnozowaniu wirusowego zapalenia wątroby typu C, sugerują, że zostaje ona rozpoznana w zbyt późnym stadium, co uniemożliwia jej wyleczenie. Dodatkowym problemem jest brak szczepionki przeciw WZW C. Szacuje się, że wirusem HCV zakażonych jest około 3% ludności. W Polsce liczba ta wynosi około 730 tysięcy, z czego świadomych swej choroby jest tylko około 2 tysięcy. Grupą najbardziej narażoną na zakażenie wirusem HCV są osoby stosujące dożylne środki odurzające. W Europie odsetek zakażonych w tej zbiorowości wynosi od 67 do 92%. W przypadku chorych z krańcową niewydolnością nerek, którzy poddawani są hemodializom, udział zakażonych wirusem typu C wynosi od 10 do 30%. Ryzyko zakażenia poprzez kontakty seksualne szacuje się na poziomie ok. 15%. Przeniesienie natomiast infekcji HCV z matki na dziecko obciążone jest ryzykiem wynoszącym w przybliżeniu 5%. Względnie często dochodzi również do zakażeń w szpitalach. W przedziale od 10 do 30 procent przypadków źródło zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby typu C jest nieznane.
222 L. Zaremba-Pechmann W przypadku prawidłowego zdiagnozowania choroby należy rozpocząć leczenie pacjenta. Roczna kuracja może kosztować nawet 26 tysięcy dolarów (leki oraz pobyt w szpitalu). W Polsce, w zależności od możliwości finansowych, kontraktowanych jest od 100 do 200 kuracji rocznie. W artykule tym przeprowadzono statystyczną analizę struktury zachorowań w ujęciu przestrzennym, ze szczególnym uwzględnieniem województwa zachodniopomorskiego, a także z podziałem na miasto i wieś. W celu oceny zachodzących zmian w zakresie zachorowalności wirusowego zapalenia wątroby typu C przeprowadzono także analizę dynamiki. Dane statystyczne zostały zaczerpnięte z Meldunków rocznych o chorobach zakaźnych w Polsce publikowanych przez Państwowy Zakład Higieny. ZACHOROWANIA NA WIRUSOWE ZAPALENIE WĄTROBY W POLSCE Do badań został przyjęty okres 1999 2005 ze względu na możliwość porównywania danych zagregowanych i szczegółowych. Tabela 1 zawiera wyniki analizy dynamiki zapadalności 1 na wirusowe zapalenie wątroby ogółem oraz typu C w Polsce w latach 1999 2005. Tabela 1. Wirusowe zapalenie wątroby w Polsce dynamika zapadalności w latach 1999 2005 Zapadalność na wirusowe zapalenie wątroby Lata ogółem typu C na 100 tys. osób indeks na 100 tys. osób indeks 1999 17,41 1,000 5,14 1,000 2000 13,90 0,798 5,40 1,051 2001 13,40 0,770 5,05 0,982 2002 11,60 0,666 5,17 1,006 2003 11,10 0,638 5,90 1,148 2004 10,10 0,580 5,65 1,099 2005 12,50 0,718 7,85 1,527 Źródło: obliczenia własne na podstawie Meldunków rocznych o zachorowaniach... (1999 2005). W procesie analizy posłużono się indeksem jednopodstawowym. Za rok bazowy przyjęto pierwszy rok objęty badaniem, czyli 1998. Wyznaczono indeksy zarówno dla zapadalności wirusowego zapalenia wątroby ogółem, jak i dla typu C. Wśród zachorowalności WZW ogółem znalazły się nowe zakażenia wirusami: A, B, C oraz B i C łącznie. Na podstawie wyników analizy zaobserwowano, iż w przypadku wirusowego zapalenia wątroby ogółem od roku 1999 następował coraz większy spadek zachorowalności w stosunku do roku 1998. Zapadalność na WZW w roku 2004 spadła o 52% 2 w porównaniu z rokiem bazowym. W ostatnim roku badania spadek ten był nieznacznie mniejszy niż w roku poprzedzającym i wyniósł zaledwie 40%. W przypadku zapadalności na wirusowe zapalenie wątroby typu C każdego roku obserwowano wzrost w stosunku do roku bazowego. W roku 2005 zachoro- 1 Zapadalność, inaczej: zachorowalność liczba nowo zarejestrowanych przypadków choroby na 100 tysięcy osób. 2 Interpretacja indeksu: (indeks 1) 100% procent, w jakim badane zjawisko wzrosło lub zmalało w odniesieniu do roku bazowego.
Statystyczna analiza porównawcza zachorowań... 223 walność zwiększyła się aż o 89% w stosunku do roku 1998. Był to jednocześnie największy wzrost analizowanego zjawiska w badanym okresie. Przeprowadzono także analizę dynamiki zapadalności na wirusowe zapalenie wątroby typu C, z uwzględnieniem miejsca zamieszkania chorych. W tym celu posłużono się indeksem jednopodstawowym. Jako rok bazowy przyjęto rok 1999. Otrzymane wyniki zestawiono w tab. 2. Tabela 2. Dynamika zapadalności na wirusowe zapalenie wątroby typu C w Polsce w latach 1999 2005 Lata Ogółem Miasto Wieś zapadalność indeks zapadalność indeks zapadalność indeks 1999 5,14 1,00 6,91 1,00 2,27 1,00 2000 5,40 1,05 7,16 1,04 2,54 1,12 2001 5,05 0,98 6,49 0,94 2,74 1,21 2002 5,17 1,01 6,75 0,98 2,63 1,16 2003 5,90 1,15 7,65 1,11 3,10 1,37 2004 5,65 1,10 7,19 1,04 3,19 1,41 2005 7,85 1,53 10,03 1,45 4,39 1,93 Źródło: opracowanie własne na podstawie Meldunków rocznych o zachorowaniach (1999 2005), Choroby zakaźne i zatrucia (2000 2006). Zarówno wśród ludności miejskiej, jak i wiejskiej obserwowano coraz większą zachorowalność wirusowego zapalenia wątroby w stosunku do roku 1999. Jedynie w latach 2002 i 2003 nastąpił niewielki spadek zapadalności mieszkańców miast WZW typu C w porównaniu z rokiem bazowym. Należy podkreślić, iż w skali całego kraju znacznie szybciej wzrastała liczba nowo wykrytych zakażeń wirusem, przypadających na 100 tysięcy mieszkańców wsi, niż miało to miejsce w przypadku ludności zamieszkującej tereny miejskie. Liczba nowo wykrytych zakażeń wirusem HCV, przypadająca na 100 tysięcy mieszkańców miast, wzrosła w roku 2005 o 45%. W przypadku ludności wiejskiej zapadalność w roku 2005 była aż o 93% większa niż w roku bazowym. Wyniki analizy struktury zachorowalności wirusowego zapalenia wątroby typu C w roku 1999 oraz 2005 ze względu na miejsce zamieszkania przedstawiono w tab. 3. Tabela 3. Wirusowe zapalenie wątroby typu C w Polsce w 1999 i 2005 roku, z uwzględnieniem miejsca zamieszkania Miejsce zamieszkania Liczba zachorowań na WZW C Udział w ogólnej liczbie zachorowań na WZW C 1999 r. 2005 r. 1999 r. 2005 r. Miasto 1653 2351 83 78 Wieś 335 646 17 22 Ogółem 1988 2997 100 100 Źródło: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2005 roku (2006). Badanie wykazało, iż wśród mieszkańców miast zarówno w 1999, jak i w 2005 roku wykryto znacznie więcej zakażeń wirusem HCV niż wśród osób mieszkających na wsiach. Pierwsza grupa stanowiła 83% chorych na wirusowe zapalenie wątroby typu C w roku
224 L. Zaremba-Pechmann 1999; po sześciu latach udział ten zmalał do 78%. Mieszkańcy wsi to zaledwie 17% ogółu przypadków zakażeń wirusem HCV w pierwszym roku przeprowadzonej analizy. W roku 2005 udział ten przekroczył jednak 20% ogółu chorych. W ciągu sześciu lat objętych badaniem nastąpił zatem wzrost udziału mieszkańców wsi w ogólnej liczbie wykrywanych zakażeń wirusem HCV. Tak mały udział mieszkańców wsi w ogólnej liczbie wykrytych zakażeń wirusem HCV może być spowodowany bezobjawowym przebiegiem choroby. Większość osób nie podejrzewa nawet, że może być zakażona. Brak widocznych i uciążliwych symptomów choroby sprawia, iż wizyta u lekarza nie jest uznawana za konieczną. Częste uczucie zmęczenia, obniżona sprawność fizyczna, bóle brzucha lub bóle mięśniowo-krzyżowe są bagatelizowane. Tłumaczy się to trudnym okresem w życiu, porą roku, pogodą itp. Wykrycie zakażenia utrudnia dodatkowo niełatwy dostęp do ośrodków medycznych. Nie należy zatem wysnuwać wniosków, iż mieszkańcy wsi rzadziej chorują na wirusowe zapalenie wątroby typu C, niż osoby mieszkające w miastach. ZACHOROWALNOŚĆ NA WIRUSOWE ZAPALENIE WĄTROBY W POLSCE W LATACH 1999 2005 WEDŁUG WOJEWÓDZTW Analogicznemu badaniu poddano zapadalność na wirusowe zapalenie wątroby w województwach. W tabeli 4 zestawiono wyniki analizy dynamiki zachorowalności na WZW ogółem oraz typu C w roku 2005, w stosunku do roku 1999. Tabela 4. Wirusowe zapalenie wątroby w województwach dynamika zapadalności w latach 1999 2005 Ogółem Typu C Województwo zapadalność dynamika zapadalność dynamika rok 1999 rok 2005 1999=1,000 rok 1999 rok 2005 1999=1,000 Dolnośląskie 19,80 19,70 0,995 8,36 12,56 1,502 Kujawsko-Pomorskie 18,20 16,40 0,901 5,38 10,69 1,987 Lubelskie 11,40 15,40 1,351 3,35 10,59 3,161 Lubuskie 14,80 14,60 0,986 8,02 11,20 1,397 Łódzkie 28,00 17,90 0,639 10,99 10,53 0,958 Małopolskie 21,30 5,30 0,249 3,67 2,54 0,692 Mazowieckie 17,30 11,30 0,653 6,73 7,55 1,122 Opolskie 10,70 7,60 0,710 2,57 2,86 1,113 Podkarpackie 8,90 5,40 0,607 1,04 3,38 3,250 Podlaskie 10,60 6,20 0,585 1,55 2,33 1,503 Pomorskie 18,60 19,80 1,065 5,94 13,88 2,337 Śląskie 19,40 11,40 0,588 3,16 6,43 2,035 Świętokrzyskie 23,30 23,60 1,013 10,42 15,70 1,507 Warmińsko-Mazurskie 10,40 6,00 0,577 3,00 3,57 1,190 Wielkopolskie 10,40 11,50 1,106 3,16 7,45 2,358 Zachodniopomorskie 25,60 8,00 0,313 4,45 5,02 1,128 Źródło: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 1999 roku (2000), Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2005 roku (2006).
Statystyczna analiza porównawcza zachorowań... 225 W większości województw zaobserwowano spadek zachorowalności na wirusowe zapalenie wątroby ogółem. Jedynie w województwach: lubelskim, pomorskim, świętokrzyskim oraz wielkopolskim nastąpił wzrost liczby nowych zachorowań na WZW przypadających na 100 tysięcy osób. W przypadku wirusowego zapalenia wątroby typu C odnotowano wzrost zapadalności w roku 2005, w stosunku do roku 1999, w większości województw. Największy przyrost nowo wykrytych zachorowań, w porównaniu ze stanem sprzed sześciu lat (powyżej 100%), zaobserwowano w województwach: lubelskim, podkarpackim, pomorskim, śląskim oraz wielkopolskim. Jedynie w województwach łódzkim i małopolskim odnotowano spadek zapadalności na wirusowe zapalenie wątroby typu C w roku 2005, w stosunku do roku 1999. Sytuację zilustrowano na rys. 1. 3,5 3,0 2,5 Indeks 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Dolnośląskie Kujawsko- Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie ogółem Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie wzw typu C Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko- Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Rys. 1. Dynamika zapadalności na wirusowe zapalenie wątroby w województwach w roku 2005 (1999=1) Źródło: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 1999 r. (2000), Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2005 r. (2006). Szczegółowe dane dotyczące liczby nowo wykrytych zakażeń wirusem HCV z wyszczególnieniem poszczególnych województw zostały zebrane po raz pierwszy w 2002 roku. Z tego powodu analiza dynamiki zachorowalności na wirusowe zapalenie wątroby typu C ze względu na miejsce zamieszkania chorych dotyczy lat 2002 2005. W tabeli 5 zestawiono wyniki przeprowadzonego badania. W porównaniu z rokiem 2002 w większości województw odnotowano więcej nowo wykrytych zachorowań na wirusowe zapalenie wątroby typu C zarówno wśród mieszkańców miast, jak i wsi. Spadek liczby zachorowań, przypadających na 100 tysięcy mieszkańców miast, nastąpił jedynie w województwach: kujawsko-pomorskim, małopolskim oraz wielkopolskim. W przypadku ludności miejskiej mniejszą zapadalność wirusowego zapalenia wątroby typu C w roku 2005, w stosunku do roku 2002, zaobserwowano wyłącznie w województwie podlaskim. Wyniki badania przedstawiono na rys. 2.
226 L. Zaremba-Pechmann Tabela 5. Dynamika zapadalności na wirusowe zapalenie wątroby typu C w województwach w latach 2002 2005 Zapadalność na WZW typu C Dynamika Województwo 2002 2005 2002=1,000 miasto wieś miasto wieś miasto wieś Dolnośląskie 10,45 4,09 15,08 6,35 1,443 1,553 Kujawsko-Pomorskie 14,28 6,14 12,63 7,57 0,884 1,233 Lubelskie 8,97 2,05 16,50 5,41 1,839 2,639 Lubuskie 11,67 5,86 13,44 7,19 1,152 1,227 Łódzkie 10,55 3,17 12,75 6,47 1,209 2,041 Małopolskie 3,57 0,93 3,45 1,64 0,966 1,763 Mazowieckie 5,92 1,32 10,26 2,59 1,733 1,962 Opolskie 3,57 1,58 3,98 1,61 1,115 1,019 Podkarpackie 2,7 0,64 5,31 2,08 1,967 3,250 Podlaskie 2,11 1,61 2,96 1,43 1,403 0,888 Pomorskie 3,43 1,58 16,87 7,69 4,918 4,867 Śląskie 3,15 2,12 7,07 4,10 2,244 1,934 Świętokrzyskie 18,81 9,83 21,54 10,84 1,145 1,103 Warmińsko-Mazurskie 3,37 1,58 3,85 3,16 1,142 2,000 Wielkopolskie 9,51 3,53 9,29 4,99 0,977 1,414 Zachodniopomorskie 3,39 0,97 6,57 1,53 1,938 1,577 Źródło: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2002 roku (2003), Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2005 roku (2006). 6,0 5,0 4,0 3,0 Indeks 2,0 1,0 0,0 Dolnośląskie Kujawsko- Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie miasto Opolskie Podkarpackie Podlaskie wieś Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko- Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Rys. 2. Dynamika zapadalności na wirusowe zapalenie wątroby typu C w roku 2005 (2002=1) według miejsca zamieszkania Źródło: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2002 roku (2003), Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w 2005 roku (2006).
Statystyczna analiza porównawcza zachorowań... 227 Końcowym etapem badania zachorowalności na wirusowe zapalenie wątroby typu C w Polsce była analiza struktury według województw. Uwzględniono również podział na miasto i wieś. Wyniki zestawiono w tab. 6. Tabela 6. Zapadalność na wirusowe zapalenie wątroby typu C* w Polsce w roku 2005 według województw Wyszczególnienie Miasto Wieś Ogółem liczba % liczba % liczba % POLSKA 2351 78,45 646 21,55 2997 100 Dolnośląskie 310 85,40 53 14,60 363 100 Kujawsko-Pomorskie 161 72,85 60 27,15 221 100 Lubelskie 168 72,73 63 27,27 231 100 Lubuskie 87 76,99 26 23,01 113 100 Łódzkie 213 78,31 59 21,69 272 100 Małopolskie 56 67,47 27 32,53 83 100 Mazowieckie 342 87,92 47 12,08 389 100 Opolskie 22 73,33 8 26,67 30 100 Podkarpackie 45 63,38 26 36,62 71 100 Podlaskie 21 75,00 7 25,00 28 100 Pomorskie 250 81,97 55 18,03 305 100 Śląskie 261 86,42 41 13,58 302 100 Świętokrzyskie 126 62,38 76 37,62 202 100 Warmińsko-Mazurskie 33 64,71 18 35,29 51 100 Wielkopolskie 179 71,31 72 28,69 251 100 Zachodniopomorskie 77 90,59 8 9,41 85 100 *Łącznie z zakażeniami mieszanymi HBV i HCV. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w roku 2005 (2006). Z informacji zawartych w tab. 6 wynika, iż udział zakażeń wirusem HCV w miastach znacznie przekraczał zapadalność wirusowego zapalenia wątroby typu C na wsiach. Prawidłowość tę obserwuje się w każdym województwie. Największy stosunek zachorowań na WZW C w miastach, w stosunku do ogólnej liczby zachorowań, odnotowano w województwach: zachodniopomorskim (90,59%), mazowieckim (87,92%) oraz dolnośląskim (85,4). Największy udział mieszkańców wsi w ogólnej liczbie zakażonych wirusem HCV zaobserwowano w Świętokrzyskiem (37,62%), Podkarpackiem (36,62%) oraz Warmińsko-Mazurskiem (35,29%). Z przeprowadzonych badań wynika, iż w Polsce w latach 1999 2005 coraz mniej osób zgłaszało się z nowo wykrytym wirusowym zapaleniem wątroby ogółem, w stosunku do roku 1999. W tym samym okresie zaobserwowano zwiększoną zachorowalność na jeden z rodzajów choroby powodowany przez wirus typu C. Podobna sytuacja miała miejsce w województwie zachodniopomorskim. W całym okresie badań zapadalność na wirusowe zapalenie wątroby ogółem, obejmujące wszystkie odmiany wirusa (A, B, B+C, C oraz niezidentyfikowane), widocznie spadała w porównaniu ze stanem z roku 1999. W przypadku wirusa typu C zachorowalność spadła w stosunku do roku bazowego jedynie w latach 2001 2002. W pozostałych latach widoczny był wzrost badanego zjawiska.
228 L. Zaremba-Pechmann Należy podkreślić, iż w przypadku wirusowego zapalenia wątroby typu C zapadalność nie oznacza liczby nowo zakażonych przypadających na 100 tysięcy mieszkańców. Stosunek ten stanowią osoby, u których zdiagnozowano w danym roku WZW typu C. Ze względu na bezobjawowy przebieg choroby, możliwe jest wykrycie obecności wirusa HCV wiele lat po zakażeniu. Zapadalność jest tu więc stosunkiem liczby osób z nowo zdiagnozowanym zapaleniem wątroby typu C na 100 tysięcy osób. PODSUMOWANIE Zapadalność na wirusowe zapalenie wątroby typu C na 100 tysięcy osób nie jest liczbą sugerującą występowanie epidemii spowodowanej wirusem HCV. Przedstawione w pracy wyniki nie oddają jednak rzeczywistej liczby chorych na wzw C. Większość przypadków zakażenia wykryto przypadkowo przy okazji przeprowadzania innych badań. Ogromny procent osób zarażonych wirusem HCV nadal nie jest świadomych swej choroby. Kiedy zostanie ona zdiagnozowana, może być już za późno na ratunek. Często pacjenci, u których wykrywa się wirusowe zapalenie wątroby typu C, są już obciążeni marskością wątroby. Przypadki takie nierzadko kończą się zgonem. Ponieważ objawy choroby nie są jednoznaczne (żółtaczka towarzyszy zakażeniu wirusem HCV niezwykle rzadko) i często są błędnie diagnozowane, wiele osób nie jest objętych prawidłowym leczeniem. Przedstawiona w pracy analiza wskazuje jednak na wzrost liczby zdiagnozowanych przypadków zakażenia wirusem C. Oznacza to, iż coraz większa liczba osób jest poddawana właściwym testom i że choroba jest poprawnie diagnozowana. Umożliwia to właściwe leczenie osób zakażonych oraz pozwala uniknąć rozpowszechniania się wirusa. PIŚMIENNICTWO Bąk I., Markowicz I., Mojsiewicz M., Wawrzyniak K. 1997. Wzory i tablice statystyczne. US, Szczecin. Choroby zakaźne i zatrucia w Polsce w latach 1999 2005. 2000 2006. PZH, Warszawa. Juszczyk J. 2003. Hepatitis C. Vademecum diagnostyki i leczenia przeciwwirusowego. Termedia, Poznań. Meldunki roczne o zachorowaniach na choroby zakaźne, zatruciach i zakażeniach szpitalnych zgłoszonych w latach 1998 2004. 1999 2005. PZH, Warszawa. Statystyka. Opis statystyczny. 1998. Red. J. Hozer. US, Szczecin.