PROGRAM WSPIERANIA RODZINY DLA RADLINA NA LATA 2016-2018 Radlin, listopad 2015
Spis treści WSTĘP...3 I. DIAGNOZA ŚRODOWISKA I PROBLEMU...5 II. ADRESACI PROGRAMU...9 III. REALIZATORZY PROGRAMU...10 IV. CELE PROGRAMU I TERMIN REALIZACJI...10 V. MONITORING I EWALUACJA PROGRAMU...14 VI. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA...14 VII. ZAKOŃCZENIE...14-2 -
WSTĘP Rodzina jest podstawową i odgrywającą najważniejszą rolę w życiu każdego człowieka komórką społeczną. Jej prawidłowe funkcjonowanie gwarantuje właściwy rozwój dzieci, ich socjalizację i funkcjonowanie w życiu dorosłym. Kiedy a zaczyna przejawiać trudności w funkcjonowaniu, istnieje realne zagrożenie niewłaściwego oddziaływania na dzieci, tym samym ich prawidłowego rozwoju. Niekorzystne zjawiska, jakie mogą pojawić się w życiu y takie jak np. przewlekła choroba, alkoholizm, uzależnienie od środków psychoaktywnych, choroba psychiczna, ubóstwo, długotrwałe bezrobocie, przemoc wymagają wsparcia ze strony y, środowiska sąsiedzkiego, jak również instytucji w tym celu powołanych. Jest to konieczne, by nie dochodziło do sytuacji, w której zagrożone jest życie i zdrowie dzieci i młodzieży. Nadrzędnym celem wszystkich podejmowanych działań jest dążenie, aby a jak najlepiej wykonywała powierzone jej funkcje społeczne i przekazywała dobre wzorce następnym pokoleniom. Program Wspierania Rodziny ma na celu ograniczenie deficytów oraz wzrost jakości wypełnianych funkcji opiekuńczo-wychowawczych przez y. Planowane działania mają na celu zapewnienie dziecku podstawowych warunków potrzebnych do jego rozwoju i nauki, a jego opiekunom wzmocnienie ich kompetencji opiekuńczo-wychowawczych. Poza Ośrodkiem Pomocy Społecznej (OPS) działania wynikające z ustawy o wspieraniu y i systemie pieczy zastępczej na terenie Miasta Radlin realizuje również Urząd Miasta, Świetlica Środowiskowa Koliba, Miejski Zespół Obsługi Placówek Oświatowych (MZOPO), placówki oświatowe oraz inne instytucje, jednostki organizacyjne i organizacje pozarządowe. Jednym z ich zadań jest pomoc om, w tym udzielanie ie przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczowychowawczych pomocy w opiece i wychowaniu dziecka. Zgodnie z powyższą ustawą samorząd gminy powinien realizować następujące zadania: I. Opracowanie i realizacja 3-letnich gminnych programów wspierania y. II. Tworzenie możliwości podnoszenia kwalifikacji przez asystentów y. III. Tworzenie oraz rozwój systemu opieki nad dzieckiem, w tym placówek wsparcia dziennego, oraz praca z ą przeżywającą trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych przez: 1. Zapewnienie ie przeżywającej trudności wsparcia i pomocy asystenta y oraz dostępu do specjalistycznego poradnictwa. 2. Organizowanie szkoleń i tworzenie warunków do działania wspierających. 3. Prowadzenie placówek wsparcia dziennego oraz zapewnienie w nich miejsc dla dzieci. IV. Finansowanie: 1. Podnoszenia kwalifikacji przez asystentów y. 2. Kosztów związanych z udzielaniem pomocy, ponoszonych przez y wspierające. 3. Współfinansowanie pobytu dziecka w ie zastępczej, nym domu dziecka, placówce opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej lub - 3 -
interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym. V. Sporządzanie sprawozdań rzeczowo-finansowych z zakresu wspierania y oraz przekazywanie właściwemu wojewodzie, w wersji elektronicznej, z zastosowaniem systemu teleinformatycznego. VI. Prowadzenie monitoringu sytuacji dziecka z y zagrożonej kryzysem i przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczej, zamieszkałego na terenie gminy. Zgodnie z ustawą o wspieraniu y i systemie pieczy zastępczej, wspieranie y jest prowadzone w formie: 1. Pracy z ą, która jest prowadzona w szczególności w formie: 1.1. Konsultacji i poradnictwa specjalistycznego. 1.2. Terapii i mediacji. 1.3. Usług dla z dziećmi, w tym usług opiekuńczych i specjalistycznych. 1.4. Pomocy prawnej, szczególnie w zakresie prawa nego 1.5. Organizowania grup wsparcia lub grup samopomocowych. Podstawową formą wsparcia jest pomoc asystenta y, który jest do niej kierowany na wniosek pracownika socjalnego lub decyzją Sądu Rodzinnego. W stosunku do y, do której kierowane jest wsparcie asystenta, sporządza się plan pracy. W zależności od indywidualnej sytuacji y plan pracy obejmuje udzielanie przez asystenta wsparcia w następujących obszarach: - w poprawie sytuacji życiowej, w tym w zdobywaniu umiejętności prawidłowego prowadzenia gospodarstwa domowego, - pomocy w rozwiązywaniu problemów socjalnych, - pomocy w rozwiązywaniu problemów psychologicznych, - pomocy w rozwiązywaniu problemów wychowawczych z dziećmi, - wspieraniu aktywności społecznej, - motywowaniu członków do podnoszenia kwalifikacji zawodowych i pomocy w poszukiwaniu, podejmowaniu i utrzymywaniu pracy zarobkowej, - motywowaniu do udziału w zajęciach grupowych dla rodziców, mających na celu kształtowanie prawidłowych wzorców rodzicielskich i umiejętności psychospołecznych, - udzielaniu wsparcia dzieciom, w szczególności poprzez udział w zajęciach psychoedukacyjnych, - prowadzeniu indywidualnych konsultacji wychowawczych dla rodziców i dzieci. Do zadań asystenta y należy również: a) prowadzenie dokumentacji dotyczącej pracy z ą, b) sporządzanie okresowej oceny sytuacji y, c) monitorowanie sytuacji y po zakończeniu pracy z ą, - 4 -
d) sporządzanie na wniosek sądu opinii o ie i jej członkach, e) współpraca z jednostkami administracji rządowej i samorządowej, właściwymi organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami specjalizującymi się w działaniach na rzecz dziecka i y, f) współpraca z zespołem interdyscyplinarnym i grupą roboczą, g) podejmowanie działań interwencyjnych w sytuacji zagrożenia życia lub bezpieczeństwa dziecka i y. 2. Pomocy w opiece i wychowaniu dziecka, która może odbywać się w formie: 2.1. Rodziny wspierającej, która przy współpracy asystenta y, pomaga ie przeżywającej trudności w: - opiece i wychowaniu dziecka, - prowadzeniu gospodarstwa domowego, - kształtowaniu i wypełnianiu podstawowych ról społecznych. 2.2. Placówki wsparcia dziennego np. świetlic, kół zainteresowań, ognisk wychowawczych, zajęć terapeutycznych, pracy podwórkowej. 2.3. Działań instytucji i podmiotów działających na rzecz dziecka i y. I. DIAGNOZA ŚRODOWISKA I PROBLEMU Z danych posiadanych przez Ośrodek Pomocy Społecznej wynika, że ok. 5% mieszkających w Radlinie objętych jest wsparciem w formie świadczeń z pomocy społecznej i pracy socjalnej. Dodatkowo są y objęte wsparciem asystentów y, wobec których prowadzone jest postępowanie w ramach procedury Niebieska Karta, korzystają ze wsparcia w formie świadczeń nych i funduszu alimentacyjnego. Poniższa tabela wskazuje, jakie problemy występują w ach otrzymujących świadczenia z pomocy społecznej. Tabela nr 1. Powody udzielenia wsparcia w ramach pomocy społecznej w latach 2012-2014. Powód trudnej sytuacji życiowej osób w ach osób w ach 2012 2013 2014 osób w ach Ubóstwo 137 283 159 365 186 467 Sieroctwo 0 0 0 0 0 0 Bezdomność 7 8 6 7 10 10 Potrzeba ochrony macierzyństwa 42 218 38 208 58 286 w tym : 32 181 38 208 42 232-5 -
wielodzietność Bezrobocie 142 389 136 375 155 467 Niepełnosprawność 76 154 103 239 105 240 Długotrwała lub ciężka choroba Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego ogółem 91 193 130 304 128 305 76 325 66 239 67 253 w tym: y niepełne 36 129 43 136 41 133 y wielodzietne 29 161 19 100 26 138 Przemoc w ie 14 61 32 117 38 152 Potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi 0 0 0 0 0 0 Alkoholizm 34 100 38 116 49 152 Narkomania 0 0 1 1 3 14 Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego Trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą 8 11 10 26 13 33 0 0 0 0 0 0 Zdarzenie losowe 7 23 0 0 0 0 Sytuacja kryzysowa 4 10 0 0 0 0 Klęska żywiołowa lub ekologiczna środowisk objętych pomocą z pracą socjalną ogółem: 6 25 0 0 0 0 279 752 291 771 278 741 źródło: opracowanie własne OPS. Dane statystyczne z lat 2012-2014 wskazują, że najczęstszymi powodami ubiegania się o pomoc z Ośrodka Pomocy Społecznej w Radlinie były: ubóstwo, bezrobocie, długotrwała choroba, niepełnosprawność, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych oraz w prowadzeniu gospodarstwa domowego. Z podanej liczby objętych pomocą społeczną średnio 52% stanowiły y z dziećmi. Struktura z dziećmi korzystających z pomocy społecznej w latach 2012-2014, według liczby posiadanych dzieci przedstawia się następująco: - 6 -
Tabela nr 2. Typy objętych pomocą społeczną w latach 2012 2014. 2012 2013 2014 Rodziny z dziećmi ogółem o liczbie dzieci: 1 osób w ach osób w ach osób w ach 144 594 152 601 151 594 36 95 42 106 41 104 2 59 233 60 228 57 209 3 29 135 33 156 31 145 4 12 70 12 71 17 99 5 3 20 1 6 2 12 6 3 23 4 34 2 16 7 i więcej 2 18 0 0 1 9 Rodziny niepełne ogółem o liczbie dzieci: 1 47 157 64 200 64 206 16 35 23 48 20 41 2 19 61 27 92 28 88 3 6 24 12 49 10 40 4 i więcej 6 37 2 11 6 37 źródło: Opracowanie własne OPS. Na podstawie danych statystycznych przedstawionych w obu tabelach należy stwierdzić, że na przestrzeni lat 2012-2014 zauważa się wzrost liczby korzystających ze wsparcia, w tym świadczeń pomocy społecznej, a co z tym jest nierozerwalnie związane wzrost liczby z dziećmi objętych wsparciem Ośrodka. Rodziny w celu poprawy swojej sytuacji finansowej mogą korzystać z różnych form wsparcia: świadczeń z pomocy społecznej udzielanych w formie pieniężnej, w naturze i usługach, świadczeń nych, pomocy udzielanej osobom uprawnionym do alimentów, stypendiów szkolnych, dodatków mieszkaniowych i energetycznych, pomocy w zakupie podręczników. Najbardziej wymierną formą wsparcia, a w tym samych dzieci jest zapewnienie im ciepłego posiłku. Wszystkie dzieci objęte edukacją od przedszkola do szkoły ponadgimnazjalnej z, których dochód w ie nie przekracza 150% kryterium dochodowego określonego ustawą o pomocy społecznej, mają możliwość korzystania z ciepłych posiłków w ramach Programu wieloletniego wspierania - 7 -
finansowego gmin w zakresie dożywiania Pomoc państwa w zakresie dożywiania na lata 2014-2020. Tabela nr 3. osób korzystających z posiłku w ramach Programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania w latach 2012-2014. Dzieci Osoby dorosłe Ogółem 2012 242 46 288 2013 237 49 286 2014 228 46 274 źródło: Opracowanie własne OPS. Rodziny z dziećmi, w których występują problemy opiekuńczo-wychowawcze objęte zostają wsparciem w ramach ustawy o wspieraniu y i systemie pieczy zastępczej. Działania nakierowane są na ę, aby poprawić jej funkcjonowanie pod kątem wypełniania ról opiekuńczych, wychowawczych w stosunku do dzieci w nich przebywających. Wsparcie tych ma na celu uniknięcie sytuacji, w której z powodu zagrożenia zdrowia lub życia dziecka trzeba je odizolować od dotychczasowych opiekunów poprzez umieszczenie w pieczy zastępczej. Takie rozwiązanie nakazują zarówno przepisy kodeksu nego i opiekuńczego, jak i ustawa o wspieraniu y i systemie pieczy zastępczej oraz ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w ie. Wsparciem objęte są również te y, których dzieci przebywają w pieczy zastępczej, a wykazują chęć odzyskania władzy rodzicielskiej nad tymi dziećmi. Świetlica Środowiskowa Koliba funkcjonuje w 2 miejscach i obejmuje pomocą dzieci, które wymagają wsparcia ze strony placówki wsparcia dziennego. Korzysta z niej przeciętnie 60 dzieci. Liczbę dzieci umieszczonych w nej i instytucjonalnej pieczy zastępczej, na przestrzeni 3 ostatnich lat obrazują poniższe tabele. Tabela nr 4. dzieci umieszczonych w ach zastępczych w Radlinie w latach 2012-2014. Rok dzieci umieszczonych w ie zastępczej zastępczych w Radlinie 2012 36 26 2013 39 26 2014 32 21 źródło: dane PCPR w Wodzisławiu Śl. - 8 -
Tabela nr 5. dzieci pochodzących z Radlina umieszczonych w placówkach opiekuńczo wychowawczych w latach 2012-2014. Rok Łączna liczba dzieci z Radlina w placówkach opiekuńczo-wychowawczych 2012 11 2013 12 2014 7 źródło: dane PCPR w Wodzisławiu Śl. W 2012 r. wsparciem asystenta y objętych było 30, w 2013 r. 38, w 2014 r. 42 y. Asystenturą ną w pierwszej kolejności objęto y, przejawiające największe trudności w prawidłowej opiece i wychowaniu dzieci, a tym samym zagrożone umieszczeniem dzieci w pieczy zastępczej. Praca asystenta z ą ma na celu wskazywanie tym om deficytów, które należałoby zniwelować, aby zapewnić prawidłowe warunki życia i umiejętności sprawowania właściwej opieki. Asystenci uczą ekonomicznego gospodarowania budżetem domowym, wypełniania codziennych obowiązków związanych z prowadzeniem domu, utrzymywania czystości również osobistej, załatwiania spraw urzędowych, wyrabiają nawyki kontaktu z placówkami opieki zdrowotnej, placówkami oświatowymi i innymi instytucjami, motywują do podejmowania terapii uzależnień, poszukiwania pracy lub uzyskania i podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Pomagają w sporządzaniu pism, wniosków, podań. Zachęcają i uświadamiają om korzyści z uzyskania wsparcia w placówkach i instytucjach działających na rzecz dzieci i. W działania mające na celu wsparcie włączane są również inne jednostki i podmioty działające na rzecz dzieci zarówno na terenie Radlina, jak i poza nim Zespół Interdyscyplinarny, placówki służby zdrowia, Miejska Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (MKRPA), MZOPO, Sąd wraz z jego organami pomocniczymi, Policja, kościół, związki wyznaniowe, organizacje pozarządowe, środowisko lokalne, Poradnia Psychologiczna-Pedagogiczna, Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie (PCPR) i inne. Działania na rzecz powinny obejmować spotkania przedstawicieli ww. instytucji i organizacji w celu ustalenia wspólnych działań podejmowanych przez poszczególne podmioty na rzecz pomocy konkretnej ie. II. ADRESACI PROGRAMU Odbiorcami programu są y przejawiające problemy opiekuńczo-wychowawcze, zagrożone umieszczeniem dzieci w pieczy zastępczej oraz te, które chcą współpracować na rzecz odzyskania opieki nad dziećmi. - 9 -
III. REALIZATORZY PROGRAMU Urząd Miasta Radlin, Ośrodek Pomocy Społecznej, Świetlica Środowiskowa Koliba, placówki oświatowe działające na terenie Radlina lub do których uczęszczają dzieci z terenu Radlina, organizacje pozarządowe, Miejski Zespół Obsługi Placówek Oświatowych, Miejska Komisja rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Miejski Ośrodek Kultury, Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, placówki służby zdrowia, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Sąd z organami pomocniczymi, Policja, kościół, związki wyznaniowe, Zespół Interdyscyplinarny, środowisko lokalne, w zakresie swojego działania. Podmioty realizujące program powinny kierować się w swoich działaniach na rzecz dziecka i jego y dobrem y, a niesienie jej pomocy traktować jako priorytet w podejmowanych działaniach. IV. CELE PROGRAMU I TERMIN REALIZACJI Zadania wynikające z programu realizowane będą w latach 2016-2018. 1. CEL GŁÓWNY Utrzymanie dziecka w ie naturalnej bądź jego powrót do y biologicznej. 2. CELE SZCZEGÓŁOWE 2.1. Zabezpieczenie podstawowych potrzeb socjalno-bytowych dziecka i jego y. L.p. Planowane działania Wskaźniki ewaluacji Przewidywane efekty 1. Udzielanie pomocy finansowej, rzeczowej, usługowej om - Udzielanie pomocy dla znajdujących się w trudnej sytuacji objętych pomocą Poprawa sytuacji socjalnobytowej socjalno-bytowej, w tym: - Pomoc udzielona dzieciom i młodzieży w formie posiłku dzieci, którym przyznano posiłek Poprawa sytuacji socjalnobytowej - Pomoc om w formie świadczeń nych, którym przyznano świadczenia Poprawa sytuacji socjalnobytowej ne - Pomoc om w formie świadczeń alimentacyjnych, którym przyznano fundusz Poprawa sytuacji socjalnobytowej alimentacyjny - Pomoc udzielona dzieciom w formie wyprawki szkolnej przyznanych wyprawek Wyrównywanie szans dzieci i młodzieży - 10 -
- Pomoc udzielona dzieciom w formie stypendiów 2. Poprawa warunków mieszkaniowych - Udzielanie pomocy w formie dodatków mieszkaniowych - Udzielanie pomocy w formie dodatku energetycznego - Przydzielanie mieszkań socjalnych i komunalnych 3. Poprawa sytuacji zdrowotnej - Kształtowanie właściwych zachowań żywieniowych, profilaktyka i ochrona zdrowia przyznanych stypendiów szkolnych przyznanych dodatków mieszkaniowych przyznanych dodatków energetycznych przydzielonych mieszkań spotkań Wyrównywanie szans dzieci i młodzieży Poprawa sytuacji socjalnobytowej Poprawa sytuacji socjalnobytowej Poprawa sytuacji socjalnobytowej Wspieranie zdrowego stylu życia, wzrost świadomości zdrowotnej w ach 2.2. Podniesienie kompetencji opiekuńczo-wychowawczych rodziców, opiekunów. Lp. Planowane działania Wskaźniki ewaluacji Przewidywane efekty 1. Podnoszenie kompetencji opiekuńczowychowawczych a Organizowanie spotkań edukacyjnoinformacyjnych - Organizowanie spotkań edukacyjnych, informacyjnych, służących wymianie doświadczeń spotkań Wzrost wiedzy u opiekunów prawnych w zakresie prawidłowych wzorców wychowawczych - Udzielanie poradnictwa i konsultacji dla rodziców, w tym ze specjalistami porad / liczba osób Wzrost wiedzy u opiekunów prawnych w zakresie prawidłowych wzorców wychowawczych 2. Zatrudnienie asystentów y - Zatrudnienie asystentów, praca z ami, w których występuje problem opiekuńczo-wychowawczy asystentów Zwiększenie skuteczności pomocy w zakresie nabywania umiejętności opiekuńczo- - 11 -
wychowawczych 3. Zapewnienie poradnictwa - Udzielanie wsparcia przez psychologa osób Poprawa funkcjonowania, wzrost poczucia własnej wartości 4. Monitorowanie sytuacji z problemami opiekuńczo-wychowawczymi - Diagnozowanie i monitorowanie warunków życia, w których prowadzona jest praca socjalna/monitoring Zapobieganie powstaniu sytuacji kryzysowych, utrzymanie właściwych wzorców asystenta 5. Współpraca z podmiotami działającymi na rzecz dziecka i y Ustalenie wspólnego modelu pracy, kierunków działań z ami - Współdziałanie podmiotów działających na rzecz dziecka i y celem przepływu informacji i podjęcia stosowanych działań spotkań Ustalenie wspólnych kierunków pracy na rzecz dziecka i y 6. Podnoszenie kwalifikacji kadry udzielającej wsparcia na rzecz dziecka i y - Udział w konferencjach szkoleniach itp. osób zawodowo zajmujących się pomocą ie osób Wzrost kompetencji osób zajmujących się pomaganiem 7. Udzielenie wsparcia dla dzieci niepełnosprawnych - Usługi dla z dziećmi, w tym usługi opiekuńcze i specjalistyczne osób Poprawa funkcjonowania w życiu codziennym - Wsparcie w zakresie edukacji osób Wyrównywanie szans dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, poprawa wyników w nauce - 12 -
2.3. Wdrożenie procesu socjalizacji dzieci z zagrożonych wykluczeniem społecznym. Lp. Planowane działania Wskaźniki ewaluacji Przewidywane efekty 1. Udzielanie pomocy w nauce dzieciom i młodzieży - Udzielanie pomocy w nauce przez wolontariuszy dzieci objętych wsparciem Wyrównywanie szans dzieci i młodzieży - Organizowanie dodatkowych zajęć dzieci Wyrównywanie szans dzieci dydaktyczno-wychowawczych, profilaktyki uzależnień w placówkach oświatowych uczestniczących/ odbytych zajęć i młodzieży - Prowadzenie świetlic szkolnych, dzieci Wyrównywanie szans dzieci udzielanie pomocy w nauce uczęszczających i młodzieży - Wzbogacenie oferty edukacyjnej dla uczniów uzdolnionych dzieci Poszerzenie zainteresowań dzieci i młodzieży 2. Udzielanie pomocy w organizacji czasu wolnego - Pomoc w organizacji wypoczynku letniego i zimowego dzieci objętych wypoczynkiem Umiejętność organizowania czasu wolnego - Organizacja form spędzania czasu wolnego w ramach aktywności ruchowej i kulturalnej przez gminne jednostki organizacyjne Umiejętność organizowania czasu wolnego - Organizacja dodatkowych zajęć Umiejętność organizowania kulturalno sportowych w placówkach czasu wolnego oświatowych 3. Funkcjonowanie placówek wsparcia dziennego - Prowadzenie i rozwój placówek wsparcia dziennego wychowanków Poprawa wyników w nauce umiejętność organizowania czasu wolnego - Zapewnienie miejsc w przedszkolach Ilość miejsc Zapewnienie prawidłowego rozwoju dzieciom w placówkach - 13 -
V. MONITORING I EWALUACJA PROGRAMU Realizacja programu odbywać się będzie w ciągu trzech najbliższych lat, a jego efekty zależeć będą od ścisłej współpracy podmiotów mających działać na rzecz dziecka i jego y, sytuacji w gminie oraz środków finansowych, które zostaną przeznaczone na jego urzeczywistnienie. W terminie do dnia 31 marca każdego roku Burmistrz Miasta Radlin przedstawi Radzie Miasta roczne sprawozdanie z realizacji zadań z zakresu wspierania y oraz przedstawi potrzeby związane z realizacją zadań. VI. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA a) budżet Miasta Radlin, b) dotacje programowe, c) inne źródła finansowania. VII. ZAKOŃCZENIE Praca z ami jest procesem złożonym i długotrwałym. Efekty podejmowanych działań zależą od jakości i ilości świadczonej pomocy, ale przede wszystkim od uświadomienia tym om problemów, które u nich występują, wskazania konieczności podjęcia dalszych kroków do zmiany swojej sytuacji, aktywności w tym zakresie i przyjęcia otrzymywanego wsparcia. - 14 -