Konstancja Poradowska * Mirosław Wójciak ** Stymulatory i bariery rozwoju gospodarki zeroemisyjnej w opinii społeczeństwa Wstęp Według danych EIA (Energy Information Administration), udział paliw kopalnych na światowym rynku energii w 2003 r. wynosił ok. 87 % [Scenariusze rozwoju pod. red. K. Czaplickiej-Kolorz, 2007]. Spalanie tych paliw prowadzi do skażenia powietrza, powoduje kwaśne deszcze, powstawanie CO2, a w efekcie globalne ocieplanie klimatu i pogorszenie się zdrowia ludzi. Wymienione przyczyny, a także fakt, że paliwa kopalne stanowią ograniczone i nieodnawialne zasoby, wymuszają poszukiwania alternatywnych źródeł energii. Obecnie znanych jest kilka alternatywnych źródeł wytwarzania energii (m.in. woda, wiatr, promieniowanie słoneczne, biomasa, grawitacja). Do ich zalet można zaliczyć, że nie ulegną one wyczerpaniu, zapewniają niezależność od importu, zmniejszenie ilości emisji zanieczyszczeń, lepszą jakość życia i poprawę zdrowia. Zasadniczą wadą natomiast jest ich koszt znacznie przekraczający wytwarzanie energii z paliw kopalnych. Zmniejszenie emisji CO2 zależy jednak nie tylko od zwiększenia wykorzystania technologii wytwarzania energii na bazie odnawialnych źródeł i w elektrowniach jądrowych, ale przede wszystkim od poprawy efektywności wykorzystania energii finalnej. Szczególnie istotne okazują tu się technologie dotyczące oszczędności energii w przemyśle, budownictwie, transporcie i w życiu codziennym. Wdrażanie tych technologii skutkuje relatywnie dużymi redukcjami emisji CO2 i okazuje się być tańsze niż w przypadku zeroemisyjnego wytwarzania energii. Jedną z koncepcji rozwiązania dylematów związanych z optymalnym wykorzystaniem czystych źródeł energii jest tzw. zrównoważony rozwój, który zakłada rozwój gospodarczy przy zachowaniu dobrego stanu środowiska przyrodniczego i akceptacji społecznej podejmowanych działań. Problematyka zrównoważonego rozwoju i gospodarki zeroemisyjnej znajduje się obecnie w centrum zainteresowania polityków, naukowców oraz organizacji gospodarczych. Jednak realne wdrażanie gospodarki zeroemisyjnej w Polsce wymaga zaangażowania całego społeczeństwa bez ograniczenia do wybranych grup społecznych. Podjęcie realizacji projektu Zeroemisyjna gospodarka energią w warunkach zrównoważonego rozwoju Polski do 2050 roku przez Główny Instytu * Dr, Katedra Prognoz i Analiz Gospodarczych Wydziału Nauk Ekonomicznych UE we Wrocławiu, konstancja.poradowska@ue.wroc.pl. ** Dr, Katedra Ekonometrii Wydziału Zarządzania UE w Katowicach, miroslaw.wojciak@ue.katowice.pl.
130 Konstancja Poradowska, Mirosław Wójciak Górnictwa 1 finansowanego ze środków Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka miał być jednym z kroków milowych w rozwiązaniu tego problemu. Projekt miał na celu dostarczenie odpowiedzi na pytanie: ile gotowi jesteśmy płacić za energię, jeżeli będzie to energia wytwarzana bez emisji CO2 oraz jakie są w tym zakresie możliwe do zastosowania rozwiązania technologiczne. Prace nad projektem obejmowały realizację kilku zadań, wśród których można wyróżnić: przewidywanie uwarunkowań zrównoważonego rozwoju oraz technologii, polegające na utworzeniu metodą burzy mózgów listy czynników społecznych, politycznych, ekonomicznych i środowiskowych, które potencjalnie wpływają na obszary wyróżnione w badaniu, koncepcje scenariuszy zrównoważonego rozwoju oraz klastrów technologii, w tworzeniu których kluczową rolę odgrywały badania metodą delficką (bazujące na tezach sformułowanych przez ekspertów w poprzednim etapie prac), przeprowadzane na dużej grupie respondentów. Artykuł obejmuje prezentację sposobu analizy wyników badania delfickiego oraz wnioski płynące z niniejszego badania. Głównym celem rozważań jest określenie wpływu poszczególnych obszarów otoczenia (ekonomicznego, społecznego, polityczno-prawnego oraz środowiskowego) na wzrost i rozwój gospodarki zeroemisyjnej kraju. 1. Przebieg badania W ramach foresightu Zeroemisyjna gospodarka energią w warunkach zrównoważonego rozwoju Polski do 2050 roku przeprowadzono badanie ankietowe, którego celem było określenie wpływu poszczególnych obszarów otoczenia (ekonomicznego, społecznego, polityczno-prawnego oraz środowiskowego) na wzrost i rozwój gospodarki zeroemisyjnej kraju. Badanie zostało zrealizowane techniką CAPI 2 na 1200 osobowej próbie, dobranej losowo i reprezentatywnej dla ogółu ludności Polski w wieku 20-60 lat (mieszkańcy miast i wsi). Próba miała charakter imienny i była dobrana z operatu PESEL. Warstwowanie próby uwzględniało wielkość miejscowości (9 kategorii) oraz województwo. Próba była reprezentatywna pod względem płci, wieku i wykształcenia respondentów. Jako podstawę warstwowania przyjęto aktualne dane dotyczące demografii ludności Polski. Dodatkowo, również techniką CAPI, przeprowadzono 200 wywiadów ze studentami. Respondentów dobrano losowo, uwzględniając odpowiednie rozproszenie próby ze względu na różne kierunki i lata studiów. Ogółem w badaniu brało udział 1407 respondentów. 1 Nr projektu POIG.01.01.01-00-007/08 - Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 2 Jest to technika stosowana w badaniach ilościowych, polegająca na przeprowadzaniu wywiadów z respondentami przy użyciu przenośnych komputerów, zamiast tradycyjnych kwestionariuszy, dzięki czemu możliwe jest prezentowanie w trakcie wywiadu zdjęć oraz materiałów multimedialnych.
nie mam zdania b. pozytywny pozytywny neutralny negatywny b. negatywny Stymulatory i bariery rozwoju gospodarki zeroemisyjnej w 131 Ankietowanym przedstawiono 24 tezy z czterech obszarów otoczenia gospodarki zeroemisyjnej: społecznego (7 tez), polityczno-prawnego (5 tez), środowiskowego (6 tez) oraz ekonomicznego (6 tez). Tezy dotyczyły m.in. powstania warunków prawnych i ekonomicznych, które będą sprzyjały badaniom naukowym w zakresie energetyki, racjonalizacji zużycia energii w gospodarstwach domowych i w budownictwie mieszkaniowym, które zmniejszy emisje do środowiska, rozwoju małych źródeł wytwarzania (wiatraki, panele słoneczne), co przyczyni się do wzrostu pewności zasilania w energię. Dla każdej tezy sformułowano następujące pytania: 1. Kiedy nastąpi realizacja założeń treści tezy? 2. Jaki będzie wpływ realizacji założeń tezy na poszczególne obszary gospodarki zeroemisyjnej? 3. Co będzie sprzyjało a co przeszkadzało w realizacji tej tezy? Odpowiadając na pierwsze pytanie, respondenci wybierali spośród 5- letnich przedziałów czasowych: (a) 2011-2015, (b) 2016-2020, (c) 2021-2025, (d) 2026-2030, (e) 2031-2035, (f) 2036-2040, (g) 2041-2045, (h) 2046-2050, (i) po roku 2050, (j) nigdy. Tablica 1. Kwestionariusz dla odpowiedzi na pytanie dotyczące wpływu realizacji założeń tezy na poszczególne obszary gospodarki zeroemisyjnej. Wpływy Obszary gospodarki zeroemisyjnej O1 rozwój zeroemisyjnej gospodarki energią O2 rozwój i upowszechnienie zastosowania odnawialnych źródeł energii O3 rozwój i zastosowanie w Polsce energetyki jądrowej O4 oszczędność energii w przemyśle O5 oszczędność energii w budownictwie O6 oszczędność energii w transporcie O7 oszczędność energii w życiu codziennym Źródło: opracowanie własne na podstawie formularza ankiety badania przeprowadzonego w ramach foresightu pt.: Zeroemisyjna gospodarka energią w warunkach zrównoważonego rozwoju Polski do 2050 roku. W pytaniu drugim określano wpływ danej tezy na poszczególne obszary gospodarki zeroemisyjnej w pięciopunktowej skali semantycznej. Występował
silny stymulator stymulator czynnik neutralny bariera silna bariera 132 Konstancja Poradowska, Mirosław Wójciak tam również wariant nie mam zdania, którego nie uwzględniono w badaniu 3 (por. tablica 1). W przypadku wpływu niekorzystnego przydzielano wartość -2, a dla bardzo pozytywnego 2. W ostatnim pytaniu określano czynniki, które będą sprzyjały i przeszkadzały, by dana teza została zrealizowana. Także w tym przypadku wykorzystano pięciopunktową skalę semantyczną (por. tablica 2). Tablica 2. Kwestionariusz dla odpowiedzi na pytanie dotyczące barier i stymulatorów badanych tez. Sposób oddziaływania Czynniki C1 C2 C3 C4 C5 C6 C7 C8 C9 C10 C11 C12 nowe regulacje prawne reformy systemowe potencjał naukowy gwarantujący postęp techniczny w zakresie technologii energetycznych (tańsze i bardziej przyjazne) koszty ekonomiczne realizacji koszty społeczne realizacji interesy grupowe przyzwyczajenia, tradycja zmiany w systemie edukacji wzrost PKB na jednego mieszkańca sytuacja geopolityczna zmiany demograficzne (starzenie się społeczeństw) wpływ norm i postaw dominujących w krajach unii Europejskiej Źródło: opracowanie własne na podstawie formularza ankiety badania przeprowadzonego w ramach foresightu pt.: Zeroemisyjna gospodarka energią w warunkach zrównoważonego rozwoju Polski do 2050 roku. 2. Analiza danych Analizy odpowiedzi na pytanie 1. dokonano w oparciu o założenie, że informacje o przedziale czasu realizacji poszczególnych tez generują rozkład prawdopodobieństwa subiektywnego. Opracowywanie wyników pozyskanych w pytaniach 2. i 3. rozpoczęto natomiast od przedstawienia ich w postaci tzw. indywidualnych macierzy wpływów, określonych na podstawie indywidualnych opinii respondentów. Uzyskano w ten sposób, dla każdego z n = 1407 respondentów, następujące macierze: 3 W przypadku każdej tezy odsetek odpowiedzi nie mam zdania nie przekraczał 10%.
Stymulatory i bariery rozwoju gospodarki zeroemisyjnej w 133 x ij 24 7 X, (1) yij 24 12 Y, (2) gdzie k oznacza numer respondenta, x 2; 1; 0;1; 2 opisuje siłę i kierunek wpływu i - tej tezy (i = 1, 2,..., ij 24) na j - ty obszar (j = 1, 2,..., 7), y 2; 1; 0;1; 2 opisuje siłę i kierunek wpływu j - tego czynnika (i = 1, ij 2,..., 12) na i - tą tezę (j = 1, 2,..., 24). Procedury obliczeniowe, zastosowane do zbiorczej analizy odpowiedzi na trzy rozważane pytania przedstawiono kolejno poniżej. 2.1. Określenie czasu realizacji tez Na potrzeby określenia czasu realizacji poszczególnych tez przyjęto, że rozkład empiryczny odpowiedzi ekspertów na pytanie 1. (po wyłączeniu odpowiedzi nigdy ) jest pewną aproksymacją rzeczywistego rozkładu prognozowanej zmiennej, rozumianej jako czas zajścia danego zdarzenia. Ze względu na brak domknięcia ostatniego przedziału czasowego i asymetrię uzyskanych rozkładów empirycznych, założono a priori, że czas realizacji tezy ma rozkład Weibulla o wartości oczekiwanej: 1 m 1 a, (3) oraz odchyleniu standardowym: 2 2 1 s 1 1, (4) gdzie γ i β to parametry rozkładu, które wyznaczono poprzez numeryczne rozwiązanie układu równań [Dittmann, Poradowska, 2008]: 1 q a ln(1 ) 1 w a (5) 1 w a 1 gdzie a, w, q α to odpowiednio wartość minimalna, najbardziej prawdopodobna i kwantyl rzędu α prognozowanej zmiennej. Wielkości te określono następująco: jako wartość miniamlną (a) dla czasu realizacji tez przyjęto rok 2010 (w tym roku była wypełniana ankieta); wartość najbardziej prawdopodobną (w) wyznaczono jako dominantę ze wzoru interpolacyjnego; jako kwantyl q α potraktowano rok 2050, natomiast α obliczono jako odsetek respondentów, którzy wskazali, że teza zostanie zrealizowana przed 2050 rokiem.
134 Konstancja Poradowska, Mirosław Wójciak Prognozę punktową dla czasu realizacji danej tezy ustalono na poziomie dominanty, natomiast prognozę przedziałową (którą można też traktować jako miernik niepewności prognozy punktowej) wyznaczono numerycznie na podstawie otrzymanego rozkładu Weibulla. Zgodnie z regułą prognozy przedziałowej, znaleziono najkrótszy przedział czasowy [t 1, t 2 ], który z zadanym prawdopodobieństwem p pokryje rzeczywisty czas realizacji tezy [por. Pawłowski, 1973 ]. 2.2. Ocena wpływu tez na obszary gospodarki zeroemisyjnej oraz identyfikacja stymulatorów i barier ich realizacji W pytaniu 2. analizowano wpływ realizacji poszczególnych tez na obszary gospodarki zeroemisyjnej: społeczny, polityczno-prawny, środowiskowy, ekonomiczny (zob. tabela 1.). W pytaniu 3. natomiast, wśród wskazanych 12 czynników, identyfikowano stymulatory i bariery realizacji tez (zob. tabela 2). Agregacji odpowiedzi respondentów na te pytania dokonano tworząc tzw. zagregowane macierze wpływów: X x, (6) ij 24 7 y ij 24 12 Y, (7) gdzie x ij oraz y ij to odpowiednio mediany (liczone po k) dla 1407 elementów (k ) x ij (k ) y ij oraz indywidualnych macierzy wpływów (1) i (2). Elementy macierzy X dostarczają informacji na temat wpływu i - tej tezy na j - ty obszar, natomiast elementy macierzy Y określają wpływ i - tego czynnika na j - tą tezę (rysunek 1). Rysunek 1. Schemat pozyskiwania informacji ze zagregowanych macierzy wpływów. Macierz X Macierz Y Źródło: opracowanie własne. Sumując elementy poszczególnych wierszy i kolumny macierzy X, można określić: 24 na podstawie x i. siłę i kierunek łącznego wpływu wszystkich 24 tez i1 na dany obszar gospodarki zeroemisyjnej; 7 na podstawie x. j siłę i kierunek wpływu danej tezy na wskazane 7 j1 obszarów gospodarki zeroemisyjnej;
Stymulatory i bariery rozwoju gospodarki zeroemisyjnej w 135 Podobnie dla macierzy Y: 12 y i. informuje o sile i kierunku łącznego wpływu wszystkich 12 i1 czynników na daną tezę; 24 j1 y. j informuje o sile i kierunku wpływu danego czynnika na cały zestaw tez rozważanych w badaniu. 2.3. Ocena wpływu zidentyfikowanych czynników na obszary życia codziennego, energetyki i gospodarki Na podstawie informacji zawartych w zagregowanych macierzach wpływów: tez na obszary gospodarki zeroemisyjnej (macierz X) oraz wskazanych czynników na tezy (macierz Y), wyciągnięto wnioski, jak pośrednio dane czynniki wpływają na wskazane obszary. Podstawą wnioskowania były tu, obliczone dla każdej spośród 24 tez, iloczyny macierzy Y i X: T Z Y X z, (8) ij 12 7 gdzie poszczególne elementy z ij informują o sile i kierunku wpływu czynników na 7 obszarów gospodarki zeroemisyjnej. Po zsumowaniu kolejnych kolumn i wierszy macierzy Z można sformułować dodatkowe wnioski: 12 i1 z i. obrazuje siłę i kierunek łącznego wpływu wszystkich 12 czynników na dany obszar; 7 j1 z. j obrazuje siłę i kierunek wpływu danego czynnika na obszary gospodarki zeroemisyjnej; 12 i1 7 j1 ij z obrazuje wpływ sformułowanych w badaniu tez na gospodarkę zeroemisyjną. Rysunek 2. Schemat pozyskiwania informacji o zależności pomiędzy czynnikami, tezami oraz obszarami gospodarki zeroemisyjnej. Macierz Z Źródło: opracowanie własne. 3. Wybrane wyniki badań Analiza sum modułów elementów poszczególnych wierszy macierzy X pozwoliła wskazać, że na rozwój zeroemisyjnej gospodarki najsilniej wpływają
136 Konstancja Poradowska, Mirosław Wójciak następujące tezy 4 : 1. TEZA 20. Rozwój małych źródeł wytwarzania (wiatraki, panele słoneczne) przyczyni się do wzrostu pewności zasilania w energię. (9) 2. TEZA 19. Polska stanie się atrakcyjnym miejscem inwestowania w odnawialne źródła energii. (8) 3. TEZA 18: W Polsce powszechnie użytkowane będą środki i formy transportu eliminujące emisję zanieczyszczeń do środowiska. (8) 4. TEZA 23. Dobra sytuacja finansowa przedsiębiorstw sprzyja energooszczędnym inwestycjom. 5. TEZA 6. W Polsce powstaną warunki prawne i ekonomiczne, które będą sprzyjały badaniom naukowym w zakresie energetyki, wprowadzaniu nowych technologii energetycznych i nowych rozwiązań w zakresie oszczędności energii. (7) 6. TEZA 14: Racjonalizacja zużycia energii w gospodarstwach domowych i w budownictwie mieszkaniowym zmniejszy emisje do środowiska (7) 7. TEZA 12. Polacy wybierają polityków dbających o oszczędzanie energii i ochronę środowiska. (7) Przewidywane czasy realizacji wyszczególnionych tez, określone na podstawie odpowiedzi na pytanie 1, zobrazowano na rysunku 3. Rysunek 3. Dominanty oraz przedziały prognoz dla czasu realizacji wybranych tez. Źródło: opracowanie własne. Tezy te należą do obszarów: ekonomicznego, środowiskowego, społecznego oraz polityczno-prawnego. Dodatkowo zliczenie niezerowych elementów w poszczególnych wierszach macierzy wpływów X pozwala na sformułowanie wniosku, że tezy dotyczące zagadnień ekonomicznych wpływają na wszystkie, zidentyfikowane w badaniu, obszary gospodarki zeroemisyjnej. 4 W nawiasach podano wartość sumy modułów odpowiednich elementów macierzy X, przy czym maksymalna do osiągnięcia wartość to 14.
Stymulatory i bariery rozwoju gospodarki zeroemisyjnej w 137 Tablica 3. Siła i kierunek wpływów określonych czynników na obszary zeroemisyjnej gospodarki. Siła O1 O2 O3 O4 O5 O6 O7 Suma C1 17 15 9 15 14 17 14 101 C2 17 15 9 15 14 17 14 101 C3 12 13 6 13 11 13 11 79 C4-5 -4-3 -4-4 -6-4 -30 C5 1 1 1 2 2 3 1 11 C6 15 15 7 16 14 17 14 98 C7-4 -4-2 -5-4 -5-5 -29 C8 22 22 11 24 20 23 20 142 C9 15 15 7 16 15 16 14 98 C10 0 0 0 0 1 0 1 2 C11 5 4 0 6 5 5 6 31 C12 15 14 9 14 14 17 13 96 Suma 110 106 54 112 102 117 99 700 Źródło: opracowanie własne. O sile i kierunku oddziaływania zidentyfikowanych w badaniu 12 czynników na poszczególne obszary gospodarki zeroemisyjnej, można wnioskować na podstawie macierzy Z. Jej elementy przedstawia zacieniowana część tablicy 3. Jako najsilniejsze stymulatory rozwoju gospodarki zeroemisyjnej badanie wskazało następujące czynniki: zmiany w systemie edukacji (C8), nowe regulacje prawne (C1), wzrost PKB na mieszkańca (C9) oraz interesy grupowe (C6). Barierami rozwoju są natomiast koszty inwestycji (C4) oraz nawyki społeczeństwa (C7). Sytuację geopolityczną kraju (C10) oraz koszty społeczne realizacji polityki zeroemisyjnej (C5) można uznać tu za czynniki neutralne. Zakończenie Odpowiedź na pytanie, jak przy szybko wzrastającym zużyciu energii zapewnić jej dostępność, nie niszcząc przy tym środowiska naturalnego, należy do naczelnych dylematów naszych czasów. Rozwiązaniem jest tu nie tylko dążenie do efektywnego wykorzystania odnawialnych źródeł energii, czy budzącej kontrowersje energetyki jądrowej, ale także technologii oszczędzających zużycie energii finalnej. Przeprowadzone badanie wskazało, że barierami rozwoju wymienionych technologii są wysokie koszty wdrożenia oraz przyzwyczajenia i tradycje społeczeństwa. Do czynników sprzyjających należy zaliczyć: edukację, regulacje sprzyjające OZE oraz technologiom energooszczędnym, a także wzrost PKB na jednego mieszkańca. Największy wpływ na gospodarkę zeroemisyjną mają ekonomiczny i środowiskowy obszar otoczenia m.in. rozwój małych źródeł wytwarzania energii, stworzenie możliwości inwestycyjnych w OZE lub technologie energooszczędne, uświadomienie społeczeństwu konieczność racjonalizacji zużycia energii, a także wybór polityków dbających o ochronę środowiska. Należy zwrócić uwagę na istnienie silnej potrzeby badania opinii ludności na temat gospodarki zeroemisyjnej. Badania takie prowadzą do wzrostu świa-
138 Konstancja Poradowska, Mirosław Wójciak domości społecznej w zakresie racjonalnego wykorzystywania energii oraz pozyskiwania jej z alternatywnych źródeł. Jednak pytania, jakie należałoby skierować do społeczeństwa powinny raczej dotyczyć poziomu akceptacji dla poszczególnych źródeł OZE lub technologii energooszczędnych. Pytania postawione w niniejszym badaniu często okazywały się zbyt skomplikowane. Znaczna część respondentów wybierała identyczne odpowiedzi dla wszystkich badanych obszarów technologicznych (zanotowano niskie zróżnicowanie wyników pomiędzy tymi obszarami), co mogło świadczyć o niezrozumieniu rozważanej problematyki i niewątpliwie obniżyło jakość wyników badania. Literatura 1. Pawłowski Z. (1973), Prognozy ekonometryczne, PWN, Warszawa. 2. Dittmann P., Poradowska K. (2008), Experts Opinions in Forecasting for Enterprises Management, Zielona Góra. 3. Scenariusze rozwoju technologicznego kompleksu paliwowoenergetycznego dla zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego kraju część 1. Studium gospodarki paliwami i energią dla celów opracowania foresightu energetycznego dla Polski na lata 2005-2030 (2007), Praca zbiorowa pod. red. K. Czaplickiej-Kolorz, Główny Instytut Górnictwa, Katowice 2007. Streszczenie Perspektywy rozwoju technologii zeroemisyjnych stanowią jeden z podstawowych problemów badań nad przyszłością sektora energetycznego w Polsce. Nie bez wpływu na to pozostaje protokół z Kioto, który precyzuje warunki redukcji emisji gazów cieplarnianych i tym samym stawia w uprzywilejowanej pozycji technologie odnawialnych źródeł energii, energetyki jądrowej oraz wszelkie metody, pozwalające obniżyć zapotrzebowanie na energię finalną w kolejnych dziesięcioleciach. W artykule zostały zaprezentowane wybrane metody badawcze, stosowane podczas realizacji projektu Zeroemisyjna gospodarka energią w warunkach zrównoważonego rozwoju Polski do 2050 roku realizowanego w Głównym Instytucie Górnictwa w Katowicach oraz wnioski płynące z przeprowadzonego badania. Za cel główny autorzy postawili sobie określenie wpływu poszczególnych obszarów otoczenia (ekonomicznego, społecznego, polityczno-prawnego oraz środowiskowego) na wzrost i rozwój gospodarki zeroemisyjnej kraju. Dokonano identyfikacji czynników wpływających na rozważane technologie oraz wskazano wśród nich stymulatory i bariery. Stimulants and barriers of the zero-emission economy development in the view of society (Summary) The article presents selected research methods that were applied in the accomplishement of project:" Zero-emission economy of energy in the conditions of a balanced development of Poland up to year 2050" performed in Central Mining Institute in Katowice as well as we the results of the performed research. The main goal of the authors was determination of the influence of particular surrounding areas (economic, social, political-legal and environmental) upon the growth and development of zeroemission economy in the country. The authors carried out the identification of factors that influence the considered technologies and pointed out stimulants and barriers.