WALKA O KSZTAŁT POLITYCZNY POWOJENNEJ POLSKI W LATACH 1944 1948 1. Sytuacja polityczna na początku 1944 r. Sytuacja polityczna i militarna na przełomie 1943/1944 r. uległy znacznym zmianom. Armia Czerwona ostatecznie przejęła inicjatywę i rozpoczęła usuwanie armii niemieckiej z terytorium ZSRR. ZbliŜała się do granic przedwojennego państwa polskiego. W noc sylwestrową 1943/1944 r. lewica komunistyczna w kraju powołała Krajową Radę Narodową (KRN), której przewodniczącym KRN został Bolesław Bierut. Pierwszą uchwałą KRN było powołanie Armii Ludowej (AL). Lewica uznała KRN za najwyŝszą władzę w państwie do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego po zakończeniu wojny. KRN władzę tą miała sprawować przez sieć terenowych rad narodowych.. 2. Rząd emigracyjny wobec wkraczającej Armii Czerwonej. a) plan Burza W tej sytuacji rząd emigracyjny w listopadzie 1943 r. ogłosił plan Burza Zakładał on walkę o suwerenne państwo polskie na drodze powszechnego powstania zbrojnego. Rozkazano AK przeprowadzić liczne akcje sabotaŝowo dywersyjne do czasu wkroczenia Armii Czerwonej na ziemie polskie. Miały one stanowić demonstrację siły a jednocześnie być zaprzeczeniem głoszonych przez lewicę oskarŝeń, Ŝe AK stoi z bronią u nogi. Następnie plan zakładał, Ŝe w momencie odwrotu armii niemieckiej z ziem polskich rozpoczną się lokalne powstania wskutek których AK i Delegatura przejmą władzę na tych obszarach i przywitają wkraczającą Armię Czerwoną jako gospodarze i wraz z Armią Czerwoną będą wyzwalać ziemie polskie. Akcja Burza objęła głównie obszar Kresów Wschodnich (Wołynia, Wileńszczyzny). b) powstanie Rady Jedności Narodowej Wobec wkraczania Armii Czerwonej oraz ze względu na powstanie Krajowej Rady Narodowej (KRN) rząd emigracyjny 15 marca 1944 r. utworzył na ziemiach polskich Radę Jedności Narodowej (RJN), która skupiała wszystkie ugrupowania emigracyjne: SP, SL, PPS-WRN i SN. RJN była konkurencją dla lewicowej KRN. W kwietniu 1944 r. Delegat Rządu na Kraj został wicepremierem rządu emigracyjnego, a jego trzej zastępcy zostali ministrami. Chciano w ten sposób zaakcentować związek między Delegaturą, a rządem londyńskim i podnieść rangę władz działających w okupowanym kraju. 3. Powstanie PKWN 20.07.1944 r. Decyzja o powstaniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego zapadła w Moskwie 20.07.1944 r., na spotkaniu delegacji KRN i komunistów polskich w ZSRR (przedstawicie ZPP Związku Patriotów Polskich i Centralnego Biura Komunistów Polskich CBKP). Wpływ na decyzję o powołaniu PKWN miał fakt, iŝ wojska radzieckie zbliŝały się do Bugu (linii Curzona), który miała być wschodnią granicą państwa polskiego. Nie chciano powoływać rządu tymczasowego gdyŝ obawiano się, Ŝe skomplikuje to stosunki ZSRR z aliantami zachodnimi. Za radą Stalina postanowiono powołać Komitet, który i tak pełnił by funkcję rządu. PKWN składał się z 15 członków wywodzących się z ZPP, CBKP, KRN. Na czele PKWN stanął Edward Osóbka Morawski. Ogłoszono powstanie PKWN w pierwszym wyzwolonym na zachód od Bugu polskim mieście Chełmie Lubelskim 22.07.1944 r. Jednocześnie ogłoszono Manifest PKWN. 4. Powstanie Warszawskie 1.08.1944 2.10.1944 a) Przyczyny wybuchu Powstania Warszawskiego: - administracja niemiecka wydała zarządzenia ewakuacyjne w związku ze zbliŝaniem się Armii Czerwonej do Warszawy - istniała obawa, Ŝe Warszawa zostanie przekształcona w twierdzę. Wówczas bardzo trudno byłoby ją zdobyć; istniała równieŝ obawa przed całkowitym zniszczeniem miasta i jego wyludnieniem. Nie chciano by ludność Warszawy została zmuszona do budowy umocnień dla wojsk niemieckich. - powstanie miało być elementem akcji Burza 1
- lewica komunistyczna od samego początku oskarŝała AK o stanie z bronią u nogi i nie podejmowanie bezpośredniej walki z okupantem niemieckim. Powstanie miało świadczyć o tym, Ŝe głoszone przez komunistów oszczerstwa nie są prawdziwe 22 lipca 1944 r. ogłoszono w Chełmie Lubelskim Manifest PKWN. Na ziemiach polskich istniały od tego momentu dwa ośrodki władzy: (1) podlegający rządowi emigracyjnemu, reprezentowany przez Delegaturę Rządu na Kraj, Delegata, Radę Jedności Narodowej oraz Armię Krajową; (2) podlegający lewicy komunistycznej reprezentowany przez Krajową Radę Narodową, PKWN oraz Armię Ludową. Armia Krajowa otrzymała zadanie zdobycia stolicy by umocnić pozycję rządu emigracyjnego w walce o władzę na ziemiach polskich - powstanie miało być elementem przetargowym podczas rozmów w Moskwie, które prowadził premier rządu emigracyjnego Stanisław Mikołajczyk - Armia Ludowa od 29.07.1944 r. rozpoczęła akcję propagandową wzywając ludność Warszawy do walki. AL chciała by powstanie wybuchło z jej inicjatywy w momencie zbliŝania się Armii Czerwonej do Warszawy. Gdyby do tego doszło AL zdobyła by przewagę polityczną. b) Przebieg powstania warszawskiego 1.08. - 2.10.1944 r. Zgodnie z planem powstańcy chcieli opanować kluczowe punkty w mieście i utrzymać je do momentu wkroczenia Armii Czerwonej. Powstanie wybuchło 1 sierpnia 1944 r. o godzinie 17.00. (godzina W). Nie udało się zdobyć wielu punktów strategicznych m.in. mostów na Wiśle. Po czterech dniach walk powstańcy kontrolowali Śródmieście, część Woli, Stare Miasto, Powidle, Mokotów i śoliborz. 5 sierpnia rozpoczął się kontratak niemiecki, na skutek którego Stare Miasto zostało odcięte od Śródmieścia. Do 11 sierpnia Niemcom udało się wyprzeć powstańców z Ochoty; trwały nadal walki na śoliborzu, Mokotowie i w Śródmieściu. Nie powiodła się próba przedarcia oddziałów AK z Puszczy Kampinoskiej na Stare Miasto, z którego powstańcy wycofali się kanałami.. Na początku września padło Powiśle, a w połowie września Niemcy zaatakowali Czerniaków. Około 17 września Niemcy kontrolowali cały zachodni brzeg Wisły. Wówczas rozpoczął się atak niemiecki na Mokotów, który bronił się 3 dni. 30 września skapitulował śoliborz. Ostatnią dzielnicą miasta, która broniła się do 2 października było Śródmieście. Powstanie upadło po 63 dniach. c) Przyczyny upadku powstania: - bardzo duŝa dysproporcja sił powstańczych w stosunku do wojsk niemieckich - brak wsparcia ze strony Armii Czerwonej, na co liczyły władze powstańcze w momencie wybuchu powstania - brak systematycznych zrzutów broni ze strony aliantów. Powstańcy byli duŝo słabiej uzbrojeni od Niemców. Nie posiadali praktyczne cięŝkiego sprzętu. Dysproporcja uzbrojenia była ogromna. W tej sytuacji liczono na zrzuty broni ze strony aliantów, którzy poprosili ZSRR o moŝliwość korzystania z lotnisk po radzieckiej stronie frontu w celu uzupełnienia paliwa. Stalin odmówił co znacznie zmniejszyło ilość zrzutów - pogarszająca się sytuacja ludności Warszawy równieŝ miała olbrzymi wpływ na decyzję o kapitulacji. Brak wody, prądu, Ŝywności, lekarstw i poŝywienia zmusił powstańców do podjęcia te decyzji. Nie chciano dalej naraŝać ludności cywilnej, która przecieŝ w duŝym stopniu wspomogła powstańców d) Skutki powstania warszawskiego - w powstaniu śmierć poniosło 17,2 tys. Ŝołnierzy AK, 3,5 tys. Ŝołnierzy Dywizji im. Tadeusza Kościuszki, zaginęło około 5 tys. Ŝołnierzy - zginęło ok. 180 tys. osób cywilnych (mieszkańców Warszawy). Miasto było bardzo zniszczone. - Ludność cywilna musiała opuścić Warszawę gdyŝ Hitler rozkazał zrównać miasto z ziemią. Miało to być kara dla zbuntowanego miasta. - Stalin zrezygnował ze swoich planów utworzenia republiki rad na ziemiach polskich. 2
PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ KOMUNISTÓW 1. Polska Lubelska Okres od momentu ogłoszenia powstania PKWN do chwili powstania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN) określa się mianem Polski Lubelskiej. W okresie tym najwyŝszą władzą była Krajowa Rada Narodowa (KRN), a organem władzy wykonawczej PKWN. Na terenach wyzwolonych tworzono nową administrację starostwa powiatowe i urzędy wojewódzkie. Reaktywowano działalność partii politycznych. W okresie Polski Lubelskiej nowe władze starały się umocnić swoje panowanie na ziemiach polskich róŝnymi metodami: a) polityka gospodarcza: uruchomiono odzyskane zakłady przemysłowe, transport i komunikację 6.09.1944 wprowadzono reformę rolną, na mocy której rozpoczęto parcelację ziemi. Reformie rolnej podlegały majątki, które stanowiły własność państwa, były własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej, były własnością skazańców, wszystkie majątki przekraczające 100 ha powierzchni ogólnej bądź 50 ha uŝytków rolnych. Ziemia ta była dzielona na działki i rozdawana chłopom bezrolnym lub małorolnym za 10% ceny. Rolnik miał moŝliwość zapłacenia w ciągu 10 20 lat. b) walka z podziemiem podległym rządowi londyńskiemu organizowano siły bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej (MO) przy pomocy NKWD; tworzono wojewódzkie i powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego wydano dekrety o zbrodniarzach hitlerowskich i ich pomocnikach, o ochronie państwa i nowy kodeks karny Wojska Polskiego (WP). Na podstawie tych dekretów aresztowano członków AK i działaczy podziemia; przetrzymywano ich na Zamku Lubelskim, w obozach w Majdanku, Krześlinowie, Nowinach, Poniatowej, Sikawie koło Łodzi, Mysłowicach. powołano Korpus Bezpieczeństwa Publicznego do walki z podziemiem. Wobec nasilających się represji ostatni dowódca AK gen. Leopold Okulicki Niedźwiadek w styczniu 1945 r. wydał rozkaz o rozwiązaniu AK. Na ziemiach polskich zaczęła się rozwijać podziemna partyzantka skierowana przeciwko ZSRR i nowym władzom. aresztowanie w marcu 1945 r. 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, na czele z ostatnim dowódcą AK, Delegatem Rządu na Kraj Stanisławem Jankowskim, przywódcami partii podlegających rządowi emigracyjnemu c) umacnianie sojuszu z ZSRR przez podpisanie licznych porozumień. PKWN nie uznawał prawa rządu emigracyjnego do reprezentowania narodu polskiego uznając konstytucję kwietniową za konstytucję faszystowską. Podczas rozmów w Moskwie latem i na jesieni 1944 r. rząd emigracyjny i PKWN nie doszły do porozumienia. Sprawa ziem polskich miała zostać podjęta na konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie w lutym 1945 r. 31 grudnia 1944 r. Krajowa Rada Narodowa rozwiązała PKWN a na jego miejsce powołała Rząd Tymczasowy, który prawie natychmiast został uznany przez ZSRR, Jugosławię i Czechosłowację. W tej sytuacji na konferencji krymskiej alianci musieli podjąć decyzję, który organ władzy uznają jako reprezentanta narodu polskiego: emigracyjny rząd londyński czy komunistyczny Rząd Tymczasowy. Na konferencji ustalono, Ŝe powstanie Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) poprzez poszerzenie Rządu Tymczasowego o demokratycznych polityków z kraju i z zagranicy, który przeprowadzi w jak najkrótszym czasie wolne i nieskrępowane wybory do Sejmu Ustawodawczego. Nowy rząd miał zostać uznany tak przez aliantów zachodnich jak i przez ZSRR. 2. Powstanie TRJN 28.06.1945 Po zakończeniu wojny w Europie w Moskwie rozpoczęto rozmowy w sprawie utworzenia koalicyjnego rządu, zgodnie z postanowieniami jałtańskimi. Do rozmów tych z obozu londyńskiego przystąpili ludowcy ze Stanisławem Mikołajczykiem, oraz część PPS-u. Rozmowy te miały miejsce w czerwca 1945 r. W tym samym czasie w Moskwie rozpoczął się proces 16 przywódców PPP Była to presja, którą wywierano na polityków londyńskich. Ostatecznie prezydent KRN Bolesław Bierut powołał 28 czerwca 1945 r. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN). Premierem TRJN został Edward Osóbka Morawski; wicepremierami: Władysław Gomułka (PPR) i Stanisław Mikołajczyk (SL). W TRJN przewagę mieli komuniści, którzy na 21 ministerstw 3
uzyskali 17. TRJN został uznany przez wszystkich aliantów w lipcu 1945 r. Rząd emigracyjny tym samym stracił poparcie W. Brytanii i USA. Po powołaniu TRJN na ziemiach polskich zaczęły funkcjonować partie polityczne. Oprócz koncesjonowanych (przez władze komunistyczne) nowej PPS, SD, nowego SL i PPR legalizację uzyskało równieŝ Stronnictwo Ludowe Stanisława Mikołajczyka. Zostało ono zalegalizowane w sierpniu 1945 r. pod nazwą Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Legalizację uzyskało równieŝ Stronnictwo Pracy (SP). Formalnie w styczniu 1946 r. nastąpiło oficjalne połączenie nowej PPS z podziemnym PPS-WRN. Na czele tak przekształconej PPS stał Józef Cyrankiwicz, Edward Osóbka Morawski. Stronnictwo Narodowe (SN) nie uzyskało zgody na legalną działalność. 3. Referendum 30.06.1946 TRJN miał w jak najkrótszym czasie przeprowadzić wolne wybory. PPR starała się jak najbardziej odsunąć ich termin gdyŝ zdawała sobie Ŝe nie ma szans wygrać wolnych i nieskrępowanych wyborów. Na początku 1946 r. komuniści zaproponowali przeprowadzenie referendum. KRN przyjęła ustawę o przeprowadzeniu referendum 27.04.1946 r. Referendum miało na celu: wykazanie jedności społeczeństwa i zaufania do rządzących władz, uniemoŝliwienie opinii społecznej wyraŝenia zdania na temat sytuacji kraju, odwleczenie terminu wyborów i wypróbowanie metod politycznych, które chciano wykorzystać podczas wyborów. Pytania zostały zredagowane tak by uzyskać na nie odpowiedzi pozytywne. Nie poruszono przy tym spraw najwaŝniejszych i najbardziej istotnych dla kraju. Zgodnie z ustawą KRN społeczeństwo miało odpowiedzieć na trzy pytania: (1) Czy jesteś za zniesieniem Senatu? (2) Czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno gospodarczych? (3) Czy chcesz utrwalenia granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie ŁuŜyckiej? PSL Mikołajczyka wzywało do głosowania NIE na pierwsze pytanie (najmniej istotne). Referendum odbyło się 30.06.1946 r. Zgodnie z oficjalnymi danymi wzięło w nim udział ok.85% uprawnionych do głosowania, a olbrzymia część społeczeństwa odpowiedziała TAK na wszystkie trzy pytania. PSL udało się obliczyć głosy z Krakowa: na (1) pytanie padło tam 83,3 % odpowiedzi negatywnych, na (2) pytanie 59% odpowiedzi negatywnych, i tylko na 3 pytanie 70 % głosujących odpowiedziało pozytywnie. Na tej podstawie stwierdza się, Ŝe na pytanie dotyczące Senatu większość głosujących odpowiedziała NIE. Zarówno PSL jak ambasadorzy W.Brytanii i USA złoŝyli protest przeciwko sfałszowaniu wyników referendum. OskarŜono ich o mieszanie się w wewnętrzne sprawy państwa polskiego. 4. Wybory do Sejmu 19.01.1947 Gdy okazało się, Ŝe państwa zachodnie nie podejmą Ŝadnych działań oprócz protestów, komuniści przystąpili do przygotowywania przejęcia całej władzy. Wyznaczono termin wyborów na 19. 01.1947 r. Wybory miały zostać przeprowadzone na podstawie ordynacji wyborczej z 1922 r., do której jednak wprowadzono liczne zmiany, które dawały liczne moŝliwości naduŝyć i fałszerstw (przede wszystkim urzędnicy mogli naduŝywać swojej władzy, wojsko mogło głosować na rozkaz, a głosy mogły być podmieniane w drodze z obwodowych komisji wyborczych do Komisji Centralnej. Do wyborów przystąpiły: Blok Stronnictw Demokratycznych (PPS, PPR, SL, SD), PSL Mikołajczyka, SP PSL Nowe Wyzwolenie. 19.01.1947 r. odbyły się wybory Zgodnie z oficjalnymi danymi: przystąpiło do nich 89,9% uprawnionych do głosowania, na Blok Stronnictw Demokratycznych miało paść 80,1% głosów, aa PSL 10,3% głosów, na SP 4,7% głosów na PSL Nowe Wyzwolenie 3,5 % głosów. 4
Wybory zostały sfałszowane Mikołajczyk oceniał, Ŝe na PSL padło przeciętnie 74 % głosów. Na podstawie wyborów powołano Sejm Ustawodawczy, w którym PSL Mikołajczyka uzyskał tylko 27 mandatów podczas gdy Blok Stronnictw Demokratycznych 394. Sejm Ustawodawczy wybrał Bolesława Bieruta na prezydenta państwa (jedyny kandydat). 6.02.1947 r. powołano nowy rząd, na czele którego stanął Józef Cyrankiewicz z PPS. Z rządu odszedł Stanisław Mikołajczyk. W składzie rządu znaleźli się tylko przedstawiciele partii Bloku, przy tym komuniści kontrolowali wszystkie resorty. 19.02.1947 r Sejm Ustawodawczy uchwalił Małą konstytucję 5