Zeszyty Naukowe nr 669 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2005 Wac aw Nelec Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju Andrzej Prusek Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju Dynamiczna analiza rozwoju spo eczno-ekonomicznego powiatów województwa podkarpackiego oraz ich typizacja 1. Wst p Celem artykułu jest dynamiczna analiza taksonomiczna rozwoju społeczno- -ekonomicznego powiatów województwa podkarpackiego w dwóch poziomach, a mianowicie 1995 i 2001 r. Porównanie tych poziomów pokazuje rozwój społeczno-ekonomiczny, który dokonał się w tym okresie. Jednocześnie w celu ukazania głównych, wewnętrznych determinant tego rozwoju przeprowadzono analizę najważniejszych aspektów rozwoju gospodarczego i społecznego w przekroju powiatów województwa podkarpackiego. Analiza ta ma na celu ukazanie wewnętrznej struktury rozwoju społecznego i gospodarczego poszczególnych powiatów. Integrując cechy typologiczne opisujące poszczególne aspekty rozwoju badanych powiatów opracowano syntetyczną ocenę ich rozwoju społeczno-ekonomicznego w badanych poziomach czasowych. Na podstawie tej syntetycznej oceny przeprowadzono również typizację powiatów województwa podkarpackiego pod względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Wyodrębnienie tych homogenicznych typów powiatów pozwala na opracowanie dla nich, dostosowanych do ich wewnętrznych uwarunkowań, strategii rozwoju subregionalnego.
112 Wacław Nelec, Andrzej Prusek 2. Powiaty w nowym podziale administracyjnym kraju Dnia 1 stycznia 1999 r. wprowadzono w Polsce zasadniczy trójstopniowy podział terytorialny państwa. Podstawowe zasady ustrojowe, organizacyjne oraz finansowe tych jednostek regulują odpowiednie ustawy 1. Jednostkami zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa jest, obok 16 nowych, samorządowych województw 2, również 308 nowo utworzonych powiatów ziemskich i 65 powiatów grodzkich 3. Nowe powiatowe jednostki samorządu terytorialnego otrzymały znacznie mniejsze prawa i obowiązki niż istniejące wcześniej gminy, tj. uposażono je w niewielkie dochody własne oraz przekazano im do wykonania pewną część zadań publicznych. Uczyniono również następny krok w kierunku decentralizacji władzy w Polsce, czego przejawem jest przekazanie znacznej części kompetencji i zadań publicznych powiatom i samorządowym województwom. Zgodnie więc z zasadą pomocniczości, wszystkie sprawy lokalne, których nie mogą zrealizować gminy, w tym zwłaszcza zadania administracyjne z zakresu usług publicznych, które mają ponadgminny zasięg przestrzenny, otrzymał do wykonania samorząd powiatowy. Powiat stał się jednostką zasadniczego podziału terytorialnego, której mieszkańcy tworzą z mocy prawa lokalną powiatową wspólnotę samorządową. Przynależność do lokalnej wspólnoty samorządowej ma charakter powszechny i przymusowy. Powszechność oznacza szeroki krąg członków wspólnoty powiatowej, wyznaczony przez fakt zamieszkiwania na określonym terytorium, w przeciwieństwie do samorządów zawodowych, gospodarczych o węższym kręgu członków, złączonych w korporacje z tytułu wspólności zawodu lub interesu. Przymusowość oznacza, że przynależność do wspólnoty samorządowej powiatu powstaje z mocy prawa i trwa przez cały czas zamieszkiwania na terenie określonego powiatu. Pozycja powiatu jako podmiotu zdecentralizowanej władzy publicznej, wiąże się z wyposażeniem jej w samodzielność przy realizowaniu zadań publicznych. Ta 1 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, Dz.U. nr 91, poz. 576; Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie, Dz.U. nr 91, poz. 577; Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, Dz.U. nr 91 poz. 598; Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa, Dz.U. nr 96, poz. 603; Ustawa o finansach publicznych [uchylająca od 1 stycznia 1998 r. ustawę z dnia 5 stycznia 1991 r. Prawo budżetowe] uchwalona przez Sejm dnia 5 listopada 1998 r.; Ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999 i 2000. 2 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. 3 Miasta na prawach powiatu, czyli jednostki samorządu gminnego, którym rozporządzenie nadało również prawa powiatu. Są to miasta liczące więcej niż 100 000 mieszkańców oraz miasta, które przestały być siedzibą wojewody z dniem 31 grudnia 1998 r.
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego 113 samodzielność przy realizacji zadań publicznych wykonywanych w ramach ustaw należy do najistotniejszych cech modelu władzy lokalnej. Samodzielność powiatu podlega ochronie sądowej i wyraża się w prawie do stanowienia aktów prawa miejscowego, w tym statutu powiatu określającego jego ustrój. Odrębność powiatu jako podmiotu władzy publicznej na płaszczyźnie prawnej wyraża się w posiadaniu osobowości prawnej, prawie do działania we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Te cechy są istotne dla podkreślenia cywilnoprawnych aspektów pozycji prawnej powiatu. Osobowość prawna powiatu daje mu prawo do uczestniczenia w obrocie gospodarczym na takich samych zasadach, jak inne podmioty gospodarcze; powiat posiada mienie, może nim swobodnie zarządzać, może zaciągać zobowiązania, osobowość publicznoprawna powiatu ma znaczenie nie tylko w sferze zarządu mieniem, ale także w sferze publicznoprawnej. Wprowadzenie trzech reform ustrojowych państwa w 1999 r. i rozpoczęcie procesu przekazywania odpowiedzialności za rozwój społeczno-gospodarczy kraju władzom samorządowym województw i powiatów zapisze się bardzo pozytywnie w historii Polski. Wzmocniły one i nasiliły procesy decentralizacji państwa oraz wzorując się na programowaniu rozwoju regionalnego w UE zapoczątkowały tworzenie strategii rozwoju regionalnego na wszystkich poziomach zarządzania wspólnotami mieszkańców, tj. na szczeblu podstawowym (gmina) oraz subregionalnym (powiat) aż do szczebla samorządu wojewódzkiego. Przystosowywanie się Polski do integracji europejskiej wymusiło również wznowienie planowania rozwoju społeczno-gospodarczego na szczeblu centralnym, gdzie opracowywane są narodowe plany rozwoju oraz liczne narodowe strategie rozwoju społecznogospodarczego o charakterze sektorowym i problemowym (horyzontalnym). Konieczność planowania przyszłego rozwoju w warunkach integracji europejskiej wynika również z tego, że te dokumenty planistyczne stanowią podstawę do ubiegania się o współfinansowanie pewnych zadań określonych w tych planach i programach ze środków UE. Strategie rozwoju regionalnego i lokalnego, służące planowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego danego obszaru w określonej perspektywie czasowej są także niezbędnym warunkiem korzystania samorządów ze środków pomocowych Unii Europejskiej i innych grantodawców.
114 Wacław Nelec, Andrzej Prusek 3. Dynamiczna analiza głównych aspektów rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów województwa podkarpackiego w poziomach 1995 i 2001 r. 3.1. Powiaty województwa podkarpackiego W skład województwa podkarpackiego wchodzą 4 miasta grodzkie na prawach powiatu oraz 20 powiatów ziemskich (vide rys. 1). Województwo podkarpackie powstało z połączenia trzech dotychczasowych województw: krośnieńskiego, przemyskiego i rzeszowskiego oraz części województwa tarnobrzeskiego i tarnowskiego. Pomimo że przez ostatnie 25 lat, przed wprowadzeniem nowego podziału Grodzki Tarnobrzeg Tarnobrzeski Stalowowolski Niżański Mielecki Dębicki Kolbuszowski Leżajski Łańcucki Ropczycko-sędziszowski Grodzki Rzeszów Przeworski Jarosławski Lubaczowski Strzyżowski Rzeszowski Grodzki Przemyśl Jasielski Brzozowski Grodzki Krosno Krośnieński Przemyski Sanocki Bieszczadzki Rys. 1. Województwo podkarpackie z wyszczególnieniem powiatów Źródło: Urząd Marszałkowski województwa podkarpackiego.
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego 115 terytorialnego, obszary te rozwijały się oddzielnie, to dzięki wykształconym uprzednio więzom można uznać, że posiadają one cechy typowe dla spójnego regionu ekonomicznego. Wszystkie ziemie, które weszły do województwa podkarpackiego, mają ten sam profil rolno-przemysłowy, stąd też wynikają dla nich wspólne problemy, istnieje poczucie wspólnoty tradycji i tożsamości kulturowej, a przede wszystkim funkcjonują w świadomości społecznej. 3.2. Cechy typologiczne stanowiàce podstaw do dynamicznej analizy rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów województwa podkarpackiego Dynamiczne badania rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów województwa podkarpackiego oparto na 18 cechach typologicznych, pogrupowanych według merytorycznych aspektów ich rozwoju (tab. 1). W badaniach uwzględniono następujące aspekty rozwoju społeczno-ekonomicznego: I. Potencjał demograficzny powiatów i jego struktura. II. Poziom rozwoju infrastruktury ekonomicznej i społecznej powiatów. III. Poziom rozwoju gospodarczego powiatów. IV. Poziom rozwoju społecznego powiatów. Tabela 1. Cechy typologiczne obrazujące rozwój społeczno-ekonomiczny powiatów województwa podkarpackiego w poziomach 1995 i 2001 r. I. Potencjał demograficzny powiatów i jego struktura 1. Ludność w wieku produkcyjnym według faktycznego miejsca zamieszkania 2. Przyrost naturalny na 1000 ludności II. Poziom rozwoju infrastruktury ekonomicznej i społecznej powiatów 3. Długość sieci gazowej rozdzielczej w tys. metrach na 100 km 2 powierzchni 4. Długość sieci kanalizacyjnej w tys. metrach na 100 km 2 powierzchni III. Poziom rozwoju gospodarczego powiatów III A. Stopień rozwoju średnich i dużych podmiotów gospodarczych 5. Podmioty gospodarcze o liczbie pracujących powyżej 50 osób 6. Podmioty gospodarki narodowej w przetwórstwie przemysłowym III B. Poziom rozwoju turystyki w powiatach 7. Liczba miejsc noclegowych całorocznych na 1000 ludności III C. Możliwości finansowe budżetów powiatów w zakresie rozwoju gospodarczego i społecznego 8. Wartość wydatków budżetów powiatów i miast na prawach powiatu na 1 mieszkańca 9. Wartość brutto środków trwałych ogółem w podmiotach gospodarczych 10. Wielkość nakładów inwestycyjnych w podmiotach gospodarczych na 1 mieszkańca
116 Wacław Nelec, Andrzej Prusek cd. tabeli 1 IV. Poziom rozwoju społecznego powiatów IV A. Poziom zamożności społeczeństwa 11. Przeciętne wynagrodzenie brutto ogółem IV B. Poziom rozwoju edukacji i wykształcenia ludności 12. Liczba uczniów szkół średnich na 1000 ludności 13. Odsetek ludności z wykształceniem wyższym IV C. Poziom rozwoju ochrony zdrowia i opieki społecznej 14. Liczba lekarzy w powiatach na 10 tys. ludności IV D. Stan i poziom ochrony środowiska 15. Udział obszarów chronionego krajobrazu w powierzchni ogółem IV E. Poziom rozwoju kultury i sztuki 16. Liczba placówek bibliotecznych na 10 tys. ludności Przy doborze wskaźników cząstkowych, czyli tzw. cech typologicznych, uwzględniono zarówno kryteria merytoryczne, jak i formalno-statystyczne. Właściwie dobrany zestaw cech powinien bowiem w możliwie dokładny sposób opisywać badane zjawiska oraz w niewielkim stopniu dublować się w zakresie wewnętrznej pojemności informacji. Końcowy zestaw cech typologicznych został zredukowany do najistotniejszych i nisko skorelowanych cech. 3.3. Metody badaƒ taksonomicznych i typologicznych W dynamicznych badaniach rozwoju społeczno-gospodarczego poszczególnych powiatów województwa podkarpackiego posłużono się taksonomiczną metodą wzorca rozwoju Z. 4, która konstruuje syntetyczny wskaźnik rozwoju zbudowany w oparciu o mierniki cząstkowe obrazujące poszczególne aspekty jego rozwoju. Metoda ta okazała się bardzo użyteczna w badaniach regionalnych 5. 4 Z. Hellwig, Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów ze względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę kwalifikowanych kadr, Przegląd Statystyczny 1968. 5 Patrz: A. Prusek, Dynamiczna analiza typologiczno-prognostyczna społeczno-ekonomicznych determinant rozwoju polskiego rolnictwa w przekroju regionów, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1988, nr 273; A. Prusek, Kilka uwag metodologicznych dotyczących taksonomicznej metody różnic, Zeszyty Naukowe WSE w Krakowie, Kraków 1973, nr 64; A. Prusek, Analiza poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego województwa podkarpackiego [w:] Strategia rozwoju regionu podkarpackiego oraz wiodących sektorów jego gospodarki, WSGiZ w Mielcu, Studia Mieleckie, nr 1, Mielec 2001.
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego 117 Przyjęte do badań cechy typologiczne poddano standaryzacji zgodnie z formułą: x x ij j t = ij S gdzie: t ij standaryzowane wartości j-tej cechy w i-tym powiecie, x ij wartości empiryczne j-tej cechy w i-tym powiecie, x j średnia arytmetyczna j-tej cechy, S j odchylenie standardowe j-tej cechy. W wyniku przeprowadzonej standaryzacji wartości cech typologicznych badanej zbiorowości obiektów otrzymano macierz standaryzowanych wartości cech, przyjmujących wartości z przedziału od 3 do +3. Na bazie tych wystandaryzowanych cech obliczono syntetyczne miary rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów województwa podkarpackiego, przy pomocy metody wzorca rozwoju Z. i sporządzono rankingi powiatów dla każdego badanego aspektu rozwoju. Syntetyczną miarę rozwoju powiatów obliczono jako syntetyczny wskaźnik taksonomicznej odległości danego powiatu od teoretycznego wzorca rozwoju, czyli powiatu najwyżej rozwiniętego według wzoru: j przyjmując: c oi d =1 i c m c = ( t t ) 2 oi oj ij j = 1 c = c +2s s gdzie: d i syntetyczny wskaźnik rozwoju, t ij wartość standaryzowana cech wyjściowych (j-ta cecha dla i-tego powiatu), t oj standaryzowana wartość jednostki modelowej, c s średnia arytmetyczna taksonomicznych odległości, s c odchylenie standardowe taksonomicznych odległości. Metoda wzorca rozwoju Z. umożliwia, na podstawie obliczonych taksonomicznych wskaźników rozwoju, ustalenie rankingu powiatów województwa podkarpackiego według stopnia ich rozwoju. Pozwalają na to wartości syntetyczne wskaźników rozwoju (d i ), które mieszczą się w przedziale 0 1. c
118 Wacław Nelec, Andrzej Prusek Delimitacja typów społeczno-ekonomicznych powiatów w województwie podkarpackim bazowała na rankingu powiatów z punktu widzenia poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego. Granice między powiatami należącymi do różnych typów wyznaczono na podstawie następującego kryterium: c = c + ns k c gdzie: c k kryterium podziału, c średnia arytmetyczna taksonomicznych odległości między badanymi powiatami, s c odchylenie standardowe taksonomicznych odległości między badanymi powiatami, n przyjmuje wartości z przedziału (1,3). 3.4. Dynamiczna ocena rozwoju potencjału demograficznego powiatów województwa podkarpackiego w poziomach lat 1995 i 2001 Potencjał demograficzny powiatów województwa podkarpackiego oceniono na podstawie dwóch cech, z których pierwsza określa demograficzny potencjał produkcyjny powiatów, a druga pokazuje przyrost naturalny ludności. Ranking powiatów województwa podkarpackiego pod względem potencjału demograficznego ilustrują wskaźniki zamieszczone w tabeli 2, natomiast graficzną jego ilustracją jest rys. 2. Tabela 2. Dynamiczna ocena rozwoju demograficznego powiatów województwa podkarpackiego w latach 1995 i 2001 Powiaty województwa podkarpackiego Lokata w rankingu Lokata w rankingu Wzrost lub spadek poziomu rozwoju Rzeszowski 0,478 20 0,603 1 0,126 wzrost Dębicki 0,393 19 0,437 2 0,044 wzrost Mielecki 0,339 18 0,353 3 0,015 wzrost Krośnieński 0,320 17 0,349 4 0,029 wzrost Tarnobrzeski 0,290 15 0,326 5 0,035 wzrost Jarosławski 0,230 13 0,258 6 0,027 wzrost Stalowowolski 0,278 14 0,251 7 0,027 spadek Ropczycko-sędziszowski 0,216 12 0,249 8 0,033 wzrost Jasielski 0,290 16 0,248 9 0,042 spadek Leżajski 0,208 10 0,236 10 0,028 wzrost
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego 119 cd. tabeli 2 Powiaty województwa podkarpackiego Lokata w rankingu Lokata w rankingu Wzrost lub spadek poziomu rozwoju Kolbuszowski 0,184 8 0,218 11 0,034 wzrost Brzozowski 0,065 2 0,218 12 0,153 wzrost Bieszczadzki 0,164 6 0,217 13 0,054 wzrost Sanocki 0,123 5 0,211 14 0,088 wzrost Lubaczowski 0,095 4 0,188 15 0,093 wzrost Łańcucki 0,205 9 0,148 16 0,057 spadek Przemyski 0,213 11 0,138 17 0,075 spadek Przeworski 0,056 1 0,128 18 0,072 wzrost Strzyżowski 0,094 3 0,106 19 0,012 wzrost Niżański 0,180 7 0,058 20 0,122 spadek 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 Rzeszowski Dębicki Mielecki Krośnieński Tarnobrzeski Jarosławski Stalowowolski Ropczycko-sędziszowski Jasielski Leżajski Kolbuszowski Brzozowski Bieszczadzki Sanocki Lubaczowski Łańcucki Przemyski Przeworski Strzyżowski Niżański wskaźnik wskaźnik Rys. 2. Poziom rozwoju demograficznego powiatów województwa podkarpackiego w latach 1995 i 2001
120 Wacław Nelec, Andrzej Prusek 3.5. Dynamiczna ocena rozwoju infrastruktury techniczno- -ekonomicznej i społecznej powiatów województwa podkarpackiego w poziomach lat 1995 i 2001 Poziom rozwoju infrastruktury techniczno-ekonomicznej i społecznej powiatów określany był w badanych okresach przy pomocy dwóch cech typologicznych. Pierwsza ocenia poziom rozwoju infrastruktury gazowej powiatów w przeliczeniu na 100 km 2 powierzchni, a druga przedstawia rozwój infrastruktury kanalizacyjnej powiatów także w przeliczeniu na 100 km 2 powierzchni. Ranking powiatów badanego województwa pod względem infrastruktury ilustrują wskaźniki zamieszczone w tabeli 3, natomiast graficzną jego ilustracją jest rys. 3. Tabela 3. Syntetyczna ocena poziomu rozwoju infrastruktury techniczno-ekonomicznej i społecznej powiatów województwa podkarpackiego w latach 1995 i 2001 Powiaty województwa podkarpackiego Lokata w rankingu Lokata w rankingu Wzrost lub spadek poziomu rozwoju Rzeszowski 0,973 1 0,992 1 0,020 wzrost Łańcucki 0,452 4 0,955 2 0,504 wzrost Krośnieński 0,495 3 0,785 3 0,290 wzrost Jarosławski 0,416 9 0,677 4 0,261 wzrost Przeworski 0,438 8 0,631 5 0,192 wzrost Dębicki 0,593 2 0,604 6 0,011 wzrost Brzozowski 0,254 16 0,514 7 0,260 wzrost Leżajski 0,443 5 0,462 8 0,019 wzrost Jasielski 0,349 12 0,457 9 0,108 wzrost Mielecki 0,439 7 0,436 10 0,003 spadek Tarnobrzeski 0,440 6 0,412 11 0,029 spadek Strzyżowski 0,361 11 0,388 12 0,027 wzrost Kolbuszowski 0,255 15 0,387 13 0,133 wzrost Ropczycko-sędziszowski 0,252 17 0,379 14 0,127 wzrost Przemyski 0,403 10 0,371 15 0,032 spadek Niżański 0,265 14 0,354 16 0,089 wzrost Sanocki 0,202 19 0,291 17 0,089 wzrost Stalowowolski 0,334 13 0,284 18 0,050 spadek Lubaczowski 0,209 18 0,184 19 0,024 spadek Bieszczadzki 0,023 20 0,025 20 0,002 wzrost
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego 121 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 Rzeszowski Łańcucki Krośnieński Jarosławski Przeworski Dębicki Brzozowski Leżajski Jasielski Mielecki Tarnobrzeski Strzyżowski Kolbuszowski Ropczycko-sędziszowski Przemyski Niżański Sanocki Stalowowolski Lubaczowski Bieszczadzki wskaźnik wskaźnik Rys. 3. Ocena poziomu rozwoju infrastruktury techniczno-ekonomicznej i społecznej powiatów województwa podkarpackiego w latach 1995 i 2001 3.6. Dynamiczna ocena rozwoju gospodarczego powiatów województwa podkarpackiego w poziomach lat 1995 i 2001 Ocena rozwoju gospodarczego powiatów województwa podkarpackiego w latach 1995 i 2001 oparta została na 6 cechach typologicznych reprezentujących 3 najważniejsze jego aspekty. Stopień rozwoju średnich i dużych przedsiębiorstw w powiatach oceniono na podstawie dwóch cech. Pierwsza określa liczbę podmiotów gospodarczych o znacznych rozmiarach działalności, tj. o zatrudnieniu powyżej 50 osób, natomiast druga cecha przedstawia liczbę podmiotów gospodarczych w przetwórstwie przemysłowym, które też z reguły są, w warunkach polskich, dużymi firmami. Rozwój turystyki w powiatach województwa podkarpackiego estymowano przy pomocy jednej cechy określającej liczbę miejsc noclegowych całorocznych przypadających na 1000 ludności powiatu. Możliwości finansowania swego rozwoju gospodarczego przez powiaty i jego podmioty estymowano za pośrednictwem trzech cech typologicznych. Pierwsza
122 Wacław Nelec, Andrzej Prusek z nich określa możliwości budżetowe władz powiatowych. Druga poprzez wartość majątku trwałego gospodarki w powiecie jest wskaźnikiem symptomem określającym możliwości produkcyjne jego podmiotów gospodarczych. Trzecia cecha omawia wielkość nakładów inwestycyjnych w powiecie w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Ranking powiatów województwa podkarpackiego pod względem rozwoju gospodarczego ilustrują wskaźniki zamieszczone w tabeli 4, natomiast graficzną jego ilustracją jest rys. 4. Tabela 4. Syntetyczna ocena poziomu i dynamiki rozwoju gospodarczego powiatów województwa podkarpackiego w latach 1995 i 2001 Powiaty województwa podkarpackiego Lokata w rankingu Lokata w rankingu Wzrost lub spadek poziomu rozwoju Rzeszowski 0,434 1 0,849 1 0,415 wzrost Krośnieński 0,317 3 0,496 2 0,179 wzrost Mielecki 0,416 2 0,441 3 0,026 wzrost Przemyski 0,231 8 0,416 4 0,185 wzrost Tarnobrzeski 0,210 11 0,391 5 0,181 wzrost Jasielski 0,234 7 0,362 6 0,128 wzrost Stalowowolski 0,238 4 0,357 7 0,120 wzrost Dębicki 0,237 6 0,318 8 0,082 wzrost Sanocki 0,215 9 0,311 9 0,095 wzrost Jarosławski 0,214 10 0,293 10 0,079 wzrost Bieszczadzki 0,237 5 0,261 11 0,024 wzrost Leżajski 0,164 12 0,254 12 0,090 wzrost Łańcucki 0,161 13 0,247 13 0,086 wzrost Lubaczowski 0,084 19 0,206 14 0,121 wzrost Kolbuszowski 0,132 15 0,202 15 0,069 wzrost Przeworski 0,101 16 0,201 16 0,099 wzrost Ropczycko-sędziszowski 0,141 14 0,198 17 0,057 wzrost Niżański 0,084 20 0,178 18 0,094 wzrost Strzyżowski 0,096 17 0,174 19 0,078 wzrost Brzozowski 0,086 18 0,173 20 0,088 wzrost
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego 123 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 Rzeszowski Krośnieński Mielecki Przemyski Tarnobrzeski Jasielski Stalowowolski Dębicki Sanocki Jarosławski Bieszczadzki Leżajski Łańcucki Lubaczowski Kolbuszowski Przeworski Ropczycko-sędziszowski Niżański Strzyżowski Brzozowski wskaźnik wskaźnik Rys. 4. Ocena poziomu i dynamiki rozwoju gospodarczego powiatów województwa podkarpackiego w latach 1995 i 2001 3.7. Dynamiczna ocena rozwoju społecznego powiatów województwa podkarpackiego w poziomach lat 1995 i 2001 Rozwój społeczny w przekroju powiatów województwa podkarpackiego został określony przez 6 cech typologicznych reprezentujących 5 jego aspektów. Poziom zamożności społeczeństwa estymowano za pośrednictwem przeciętnego wynagrodzenia brutto w gospodarce ogółem. Rozwój sfery edukacji oraz poziom wykształcenia społeczeństwa oceniono za pomocą dwóch cech. Pierwszy aspekt wyjaśnia cecha obrazująca liczbę uczniów szkół średnich na 1000 ludności, natomiast drugi aspekt rozwoju edukacji określa odsetek ludności z wykształceniem wyższym. Rozwój ochrony zdrowia i opieki społecznej określono przy pomocy liczby lekarzy w powiatach, w przeliczeniu na 10 tysięcy ludności.
124 Wacław Nelec, Andrzej Prusek Stopień ochrony środowiska naturalnego w powiatach województwa podkarpackiego określono przy pomocy cechy obrazującej udział obszarów chronionego krajobrazu w powierzchni ogółem. Rozwój kultury i sztuki estymowano przez liczbę placówek bibliotecznych na 10 tysięcy ludności. Ranking powiatów województwa podkarpackiego pod względem rozwoju społecznego ilustrują wskaźniki zamieszczone w tabeli 5, natomiast graficzną jego ilustracją jest rys. 5. Tabela 5. Dynamiczna ocena rozwoju społecznego powiatów województwa podkarpackiego w poziomach lat 1995 i 2001 Powiaty województwa podkarpackiego Lokata w rankingu Lokata w rankingu Wzrost lub spadek poziomu rozwoju Rzeszowski 0,344 5 0,672 1 0,328 wzrost Krośnieński 0,415 1 0,573 2 0,158 wzrost Leżajski 0,355 4 0,479 3 0,125 wzrost Przemyski 0,325 8 0,458 4 0,132 wzrost Bieszczadzki 0,388 2 0,455 5 0,067 wzrost Tarnobrzeski 0,336 7 0,424 6 0,089 wzrost Sanocki 0,339 6 0,420 7 0,081 wzrost Dębicki 0,364 3 0,384 8 0,020 wzrost Mielecki 0,223 13 0,323 9 0,099 wzrost Przeworski 0,262 10 0,293 10 0,031 wzrost Jarosławski 0,241 12 0,292 11 0,051 wzrost Łańcucki 0,242 11 0,268 12 0,026 wzrost Lubaczowski 0,116 17 0,249 13 0,133 wzrost Stalowowolski 0,046 18 0,229 14 0,183 wzrost Brzozowski 0,175 14 0,220 15 0,045 wzrost Jasielski 0,166 15 0,208 16 0,042 wzrost Ropczycko-sędziszowski 0,266 9 0,203 17 0,063 spadek Kolbuszowski 0,163 16 0,200 18 0,037 wzrost Strzyżowski 0,034 19 0,079 19 0,045 wzrost Niżański 0,026 20 0,017 20 0,009 spadek
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego 125 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 Rzeszowski Krośnieński Leżajski Przemyski Bieszczadzki Tarnobrzeski Sanocki Dębicki Mielecki Przeworski Jarosławski Łańcucki Lubaczowski Stalowowolski Brzozowski Jasielski Ropczycko-sędziszowski Kolbuszowski Strzyżowski Niżański wskaźnik wskaźnik Rys. 5. Dynamiczna ocena rozwoju społecznego powiatów województwa podkarpackiego w latach 1995 i 2001 4. Syntetyczna ocena rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów województwa podkarpackiego i ich typizacja w latach 1995 i 2001 Syntetyczna ocena rozwoju społeczno-gospodarczego analizowanych powiatów województwa podkarpackiego została opracowana na podstawie wszystkich 16 cech typologicznych obrazujących różne aspekty rozwoju gospodarczego i społecznego. Syntetyczny ranking powiatów województwa podkarpackiego pod względem rozwoju społeczno-ekonomicznego ilustrują wskaźniki zamieszczone w tabeli 6, natomiast graficzną jego ilustracją jest rys. 6.
126 Wacław Nelec, Andrzej Prusek Tabela 6. Syntetyczna ocena poziomu i dynamiki rozwoju społeczno-gospodaczego powiatów województwa podkarpackiego w latach 1995 2001 Powiaty województwa podkarpackiego Lokata w rankingu Lokata w rankingu Wzrost lub spadek poziomu rozwoju Rzeszowski 0,422 1 0,739 1 0,317 wzrost Krośnieński 0,333 2 0,495 2 0,162 wzrost Tarnobrzeski 0,243 5 0,366 3 0,123 wzrost Mielecki 0,320 3 0,365 4 0,045 wzrost Przemyski 0,239 6 0,353 5 0,115 wzrost Dębicki 0,292 4 0,347 6 0,055 wzrost Leżajski 0,213 7 0,299 7 0,086 wzrost Sanocki 0,196 10 0,294 8 0,098 wzrost Jarosławski 0,210 8 0,286 9 0,076 wzrost Jasielski 0,197 9 0,276 10 0,079 wzrost Stalowowolski 0,157 13 0,264 11 0,108 wzrost Łańcucki 0,182 12 0,245 12 0,063 wzrost Bieszczadzki 0,196 11 0,245 13 0,049 wzrost Przeworski 0,134 15 0,215 14 0,081 wzrost Ropczycko-sędziszowski 0,156 14 0,186 15 0,031 wzrost Brzozowski 0,084 17 0,185 16 0,100 wzrost Kolbuszowski 0,120 16 0,184 17 0,064 wzrost Lubaczowski 0,066 18 0,178 18 0,112 wzrost Strzyżowski 0,064 19 0,116 19 0,052 wzrost Niżański 0,055 20 0,088 20 0,033 wzrost
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego 127 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 Rzeszowski Krośnieński Tarnobrzeski Mielecki Przemyski Dębicki Leżajski Sanocki Jarosławski Jasielski Stalowowolski Łańcucki Bieszczadzki Przeworski Ropczycko-sędziszowski Brzozowski Kolbuszowski Lubaczowski Strzyżowski Niżański wskaźnik ogólnego poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego wskażnik ogólnego poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego Rys. 6. Zestawienie ogólnego wskaźnika rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów województwa podkarpackiego w latach 2001 i 1995 Źródło opracowanie własne. Delimitację subregionów województwa podkarpackiego w dwóch poziomach czasowych, a mianowicie 1995 i 2001 r., przeprowadzono w oparciu o kryterium C k. Natomiast do dalszej dezagregacji subregionów na subtypy wykorzystano ostrzejsze kryterium, a mianowicie C k = c + 1S c. Charakterystykę homogenicznych subregionów społeczno-ekonomicznych województwa podkarpackiego oparto na ocenach wypływających z profili zmienności cech typologicznych w przekroju powiatów i subregionów województwa podkarpackiego.
128 Wacław Nelec, Andrzej Prusek Tabela 7. Typizacja powiatów województwa podkarpackiego pod względem poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego w latach 1995 2001 Nr powiatu Powiaty województwa podkarpackiego (według lokaty) Typizacja powiatów Nr powiatu Powiaty województwa podkarpackiego (według lokaty) Typizacja powiatów subtypy typy subtypy typy 16 Rzeszowski 0,422 I A 16 Rzeszowski 0,739 I A Powiaty 7 Krośnieński 0,333 wysoko Powiaty 7 Krośnieński 0,495 I B I B rozwinięte wysoko 11 Mielecki 0,320 rozwinięte 20 Tarnobrzeski 0,366 3 Dębicki 0,292 I C 11 Mielecki 0,365 20 Tarnobrzeski 0,243 13 Przemyski 0,353 II A II A 13 Przemyski 0,239 3 Dębicki 0,347 8 Leżajski 0,213 8 Leżajski 0,299 4 Jarosławski 0,210 17 Sanocki 0,294 5 Jasielski 0,197 4 Jarosławski 0,286 17 Sanocki 0,196 II B Powiaty 5 Jasielski 0,276 II B Powiaty średnio średnio 1 Bieszczadzki 0,196 rozwinięte 18 Stalowowolski 0,264 rozwinięte 10 Łańcucki 0,182 10 Łańcucki 0,245 18 Stalowowolski 0,157 1 Bieszczadzki 0,245 II C 15 Ropczycko-sędziszowski 0,156 14 Przeworski 0,215 II C 14 Przeworski 0,134 II D 15 Ropczycko-sędziszowski 0,186 6 Kolbuszowski 0,120 2 Brzozowski 0,185 2 Brzozowski 0,084 III A 6 Kolbuszowski 0,184 II D 9 Lubaczowski 0,066 Powiaty 9 Lubaczowski 0,178 19 Strzyżowski 0,064 III B słabo rozwinięte 19 Strzyżowski 0,116 III A Powiaty słabo 12 Niżański 0,055 12 Niżański 0,088 III B rozwinięte
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego 129 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 Rzeszowski Krośnieński Mielecki Dębicki Tarnobrzeski Przemyski Leżajski Jarosławski Jasielski Sanocki Bieszczadzki Łańcucki Stalowowolski Ropczycko-sędziszowski Przeworski Kolbuszowski Brzozowski Lubaczowski Strzyżowski I II III Niżański potencjał i struktura demograficzna powiatów poziom rozwoju infrastruktury ekonomicznej i społecznej powiatów poziom rozwoju gospodarczego powiatów poziom rozwoju społecznego powiatów wskaźnik ogólnego poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów Rys. 7. Profile zmienności poszczególnych aspektów społeczno-ekonomicznego rozwoju powiatów województwa podkarpackiego na tle ogólnego wskaźnika poziomu rozwoju powiatów
130 Wacław Nelec, Andrzej Prusek 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 Rzeszowski I Krośnieński Tarnobrzeski Mielecki Przemyski Dębicki Leżajski Sanocki Jarosławski Jasielski II Stalowowolski Łańcucki Bieszczadzki Przeworski Ropczycko-sędziszowski Brzozowski Kolbuszowski Lubaczowski Strzyżowski Niżański III potencjał i struktura demograficzna powiatów poziom rozwoju infrastruktury ekonomicznej i społecznej powiatów poziom rozwoju gospodarczego powiatów poziom rozwoju społecznego powiatów wskaźnik ogólnego poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów Rys. 8. Profile zmienności poszczególnych aspektów rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów województwa podkarpackiego na tle ogólnego wskaźnika poziomu rozwoju powiatów 5. Wnioski koƒcowe Przeprowadzona dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów województwa podkarpackiego pozwala na sformułowanie podanych niżej wniosków syntetycznych. Analiza poszczególnych aspektów rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów województwa podkarpackiego w poziomach lat 1995 i 2001 wykazała,
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego 131 że w większości badanych powiatów nastąpił wzrost ich syntetycznych wskaźników rozwoju społeczno-ekonomicznego. Pod względem poszczególnych aspektów tego rozwoju dynamika rozwoju powiatów była zróżnicowana. W 2001 r. najwyższy poziom rozwoju demograficznego zanotowały subregiony (miasta i powiaty) o charakterze miejskim: rzeszowski, dębicki, mielecki, krośnieński, tarnobrzeski i jarosławski, przy czym niektóre powiaty zanotowały spadek poziomu rozwoju demograficznego w stosunku do 1995 r. Do tych powiatów należą: stalowowolski, jasielski, łańcucki, przemyski i niżański. Pod względem poziomu rozwoju infrastruktury społeczno-ekonomicznej powiatów w badanych latach nastąpił jej wzrost w większości powiatów, zwłaszcza miejskich. Na tym tle spadek poziomu rozwoju infrastruktury w powiatach: mieleckim, tarnobrzeskim, przemyskim i stalowowolskim jest pewnym zaskoczeniem. Analizując rozwój gospodarczy badanych powiatów, zauważyć można, że w latach 1995 2001 nastąpił on we wszystkich powiatach, przy czym najsilniejszy wzrost miał miejsce w samym powiecie rzeszowskim, a nieco słabszy w powiatach: krośnieńskim, mieleckim, przemyskim i tarnobrzeskim. Najniższym poziomem rozwoju gospodarczego legitymują się generalnie powiaty typowo rolnicze. Biorąc pod uwagę rozwój społeczny powiatów województwa podkarpackiego, zdecydowanym liderem jest subregion rzeszowski. W niektórych powiatach, tj. w ropczycko-sędziszowskim i niżańskim, zanotowano w badanym okresie czasu nawet spadek poziomu rozwoju społecznego. W latach 1995 2001 nastąpił znaczny wzrost poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów, przy czym najsilniejszy miał miejsce w subregionie rzeszowskim, nieco niższy był w powiatach krośnieńskim i tarnobrzeskim, a następnie mieleckim i przemyskim. Do grupy najniżej rozwiniętych powiatów należały powiaty: niżański, strzyżowski, kolbuszowski, ropczycko-sędziszowski i jasielski. Przeprowadzone badania rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów województwa podkarpackiego umożliwiły również ich typizację, czyli zdelimitowanie typów powiatów wewnętrznie homogenicznych, w obu analizowanych okresach. W latach 1995 2001 nastąpiła polaryzacja poziomów rozwoju powiatów regionu podkarpackiego, czego dowodem jest zwiększenie różnicy między poziomami rozwoju powiatów rozwiniętych i nierozwiniętych. Po drugie, wyodrębniła się wąska grupa dwóch powiatów, tj. rzeszowskiego i krośnieńskiego, które tworzą typ o najwyższym poziomie rozwoju. W 1995 r. do tego typu należały cztery powiaty, czyli dodatkowo mielecki i dębicki. Oznacza to, że te dwa powiaty relatywnie opóźniły swój rozwój i należy je zaliczyć do drugiego typu powiatów, tj. średnio rozwiniętych.
132 Wacław Nelec, Andrzej Prusek W grupie powiatów średnio rozwiniętych, na podstawie przyjętych kryteriów delimitacji, wyodrębnić można cztery subtypy powiatów różniące się poziomem rozwoju. Najwyższym poziomem rozwoju w tym typie powiatów legitymują się: tarnobrzeski, mielecki, przemyski i dębicki. Najniższym poziomem rozwoju społeczno-ekonomicznego w województwie podkarpackim legitymują się dwa powiaty, tj. niżański i strzyżowski, mimo że również one zanotowały wzrost swego poziomu rozwoju. Niestety, wzrost ten był znacznie słabszy niż pozostałych powiatów. Zastosowana metodyka badań okazała się przydatnym narzędziem analizy rozwoju społeczno-ekonomicznego powiatów oraz wewnętrznej jego struktury, a jej wyniki są wiarygodne, mimo ograniczonego zasobu informacji statystycznej. Literatura Hellwig Z., Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów ze względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę kwalifikowanych kadr, Przegląd Statystyczny 1968, z. 4. Prusek A., Analiza poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego województwa podkarpackiego [w:] Strategia rozwoju regionu podkarpackiego oraz wiodących sektorów jego gospodarki, WSGiZ w Mielcu, Studia Mieleckie, nr 1, Mielec 2001. Prusek A., Dynamiczna analiza typologiczno-prognostyczna społeczno-ekonomicznych determinant rozwoju polskiego rolnictwa w przekroju regionów, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 1988, nr 273. Prusek A., Kilka uwag metodologicznych dotyczących taksonomicznej metody różnic, Zeszyty Naukowe WSE w Krakowie, Kraków 1973, nr 64. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, Dz.U. nr 91, poz. 576. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie, Dz.U. nr 91, poz. 577. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 o samorządzie powiatowym, Dz.U. nr 91, poz. 598. Ustawa z dnia 24 lipca 1998 o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa, Dz.U. nr 96, poz. 603. Ustawa o finansach publicznych uchylająca od 1 stycznia 1998 r. ustawę z dnia 5 stycznia 1991 r. Prawo budżetowe uchwalona przez Sejm dnia 5 listopada 1998 r.: Ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999 i 2000. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. A Dynamic Analysis and Typology of the Socio-economic Development of Powiats in the Podkarpackie Voivodship The aim of this article is to conduct a dynamic taxonomic analysis of the socioeconomic development of powiats in the Podkarpackie Voivodship between 1995 and 2001. The difference in development levels at these two points in time shows the socioeconomic development of powiats that occurred during that period. At the same time, in order to identify the chief, internal determinants of this development, the authors conduct
Dynamiczna analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego 133 an analysis of the most significant aspects of both economic and social development across the powiats of the Podkarpackie Voivodship; in this way, they reveal the internal structure of the social and economic development of individual powiats. By integrating the typological characteristics that describe the various development aspects of the examined powiats, the authors develop a synthetic assessment of their socio-economic development in the period under analysis. Based on this synthetic assessment, the authors also construct a typology of Podkarpackie Voivodship powiats with respect to their level of socio-economic development, and describe the changes in the level of development of each type of powiats.