WYBRANE ZAGADNIENIA WYSTÊPOWANIA I WYKORZYSTANIA WÓD ZMINERALIZOWANYCH I TERMALNYCH MONOKLINY PRZEDSUDECKIEJ

Barbara KIE CZAWA Instytut Górnictwa Politechniki Wroc³awskiej 50-051 Wroc³aw, Pl. Teatralny 2 tel.: (071) 320 68 70 e-mail: barbara.kielczawa@pwr.wroc.pl Technika Poszukiwañ Geologicznych Geotermia, Zrównowa ony Rozwój nr 1 2/2010 WYBRANE ZAGADNIENIA WYSTÊPOWANIA I WYKORZYSTANIA WÓD ZMINERALIZOWANYCH I TERMALNYCH MONOKLINY PRZEDSUDECKIEJ STRESZCZENIE W obrêbie monokliny przedsudeckiej wody termalne wystêpuj¹ w zró nicowanych wiekowo i litologicznie ska³ach osadowych. G³ównie s¹ to zbiorniki permskie (cechsztyn, czerwony sp¹gowiec) oraz mezozoiczne (trias, jura, kreda). Artyku³ omawia w³aœciwoœci fizyczne i chemiczne tych wód oraz przedstawia obszary perspektywiczne dla wykorzystania wód termalnych w ciep³ownictwie, balneoterapii oraz rekreacji. S OWA KLUCZOWE Monoklina przedsudecka, wody termalne, geotermia, balneologia, rekreacja * * * WPROWADZENIE Monoklina przedsudecka jest jednostk¹ rozpoznan¹ prawdopodobnie najwiêksz¹ iloœci¹ wierceñ wykonanych w obrêbie Ni u Polskiego (Bojarski 1996a; Karnkowski 2000). Do 1971 r. na tym obszarze najlepiej udokumentowane by³y solanki wystêpuj¹ce w pasie od Krosna Odrzañskiego przez Zielon¹ Górê, Now¹ Sól, Górê, Miejsk¹ Górkê, Ostrów Wielkopolski po Ostrzeszów (Kolago i in. 1971). W 1996 r. Bojarski (1996b) przedstawi³ wyniki wieloletnich badañ hydrogeologicznych i hydrochemicznych prowadzonych w tym rejonie Polski. W najnowszym opracowaniu W. Górecki wraz z zespo³em wykona³ kompleksow¹ Recenzowa³ prof. dr hab. in. Jan Dowgia³³o Artyku³ wp³yn¹³ do Redakcji 18.05.2010 r., zaakceptowano do druku 12.10.2010 r. 39

analizê warunków hydrogeologicznych i termicznych ca³ego Ni u Polskiego (Górecki red. 2006a, 2006b). Wody podziemne wystêpuj¹ce w omawianej jednostce to generalnie solanki zró nicowane zarówno pod wzglêdem genetycznym jak i stopnia ich przeobra enia, a w obrêbie struktur zaanga owanych tektonicznie, solanki o charakterze ³ugów magnezowo-chlorkowych (Dowgia³³o 1971; Bojarski 1996b). Z racji g³êbokoœci na jakich wystêpuj¹, cechuj¹ siê podwy szonymi temperaturami na wyp³ywach (20 C i znacznie powy ej tej wartoœci), wysok¹ mineralizacj¹ (niejednokrotnie powy ej 300 g/dm 3 w utworach paleozoicznych) oraz podwy szonymi stê eniami jodu, bromu (nawet do kilku tysiêcy mg/dm 3 ), kwasu metaborowego (Bojarski, Sadurski 2000) i innych mikrosk³adników. Zmiennoœæ stopnia mineralizacji tych wód naœladuje przebieg granic strukturalnych poszczególnych piêter. W p³ytszych, po³udniowych czêœciach monokliny, wzd³u granicy wystêpowania osadów triasu L. Bojarski (1996b) wyznaczy³ hipotetyczn¹ (jak podaje autor na podstawie interpolacji wyników), bardzo w¹sk¹ strefê wód zwyk³ych obecnych w tych utworach (rys. 1). Dane z profili g³êbokich otworów wiertniczych wykazuj¹, i w rejonie Grodkowa (odwiert Odra 4) w osadach triasu obecne s¹ wody mineralne (Bossowski i Ihnatowicz 2004). Potwierdzenie interpretacji Bojarskiego (1996b) wymaga zatem przeprowadzenia bardziej szczegó³owych badañ w po³udniowo-wschodniej czêœci omawianej jednostki. G ÓWNE TYPY HYDROCHEMICZNE WÓD PODZIEMNYCH MONOKLINY PRZEDSUDECKIEJ Wody chlorkowe Szczegó³owo wody chlorkowe rozpoznano w najbardziej na pó³noc i pó³nocny wschód wysuniêtej czêœci monokliny przedsudeckiej w rejonie Poznañ Jarocin. Cenne informacje uzyskano z odwiertów Polwica 1, Czeszewo IG 1, Œroda IG 2, Ksi¹ IG 2, Kaleje 5, Grundy Górne IG 1 oraz Wrzeœnia IG 1 (rys. 1) cztery ostatnie po opróbowaniu zacementowano. Zbadano w nich wody wystêpuj¹ce w osadach triasu i dolnej jury. W odwiertach Czeszewo IG 1 oraz Kaleje 5 (na g³êbokoœciach odpowiedni 930 960 m oraz 685 700 m) napotkano na wody o mineralizacji odpowiednio 4,9 i 2,1 g/dm 3 itemperaturach samoczynnych wyp³ywów 35 C w pierwszym z ujêæ oraz 26 C w drugim. Zwierciad³o wody stabilizowa³o siê 14 m powy ej powierzchni terenu w odwiercie Kaleje 5 i oko³o 20 m n.p.t. w Czeszewie. W ujêciach Œroda IG 2 (w przelocie 1012 1020 m), Polwica 1 (z g³êb. 1167 1175 m i 1037 1056 m) oraz Grundy Górne (na g³ebokoœci1032 1067) zaobserwowano wy sz¹ mineralizacjê wód oraz wysokie ciœnienie z³o owe. Zwierciad³o wody w odwiercie Polwica 1 stabilizowa³o siê 13 m, a w odwiercie Grundy Górne 18 m n.p.t. Temperatury wód na wyp³ywach wynios³y odpowiednio 41,5 C, oko³o 38,3 C oraz 38 C przy ich mineralizacji 8,2 g/dm 3, 9 g/dm 3 i 13,3 g/dm 3. Pod wzglêdem zawartoœci sk³adników podrzêdnych i mikrosk³adników, najciekawszym sk³adem charakteryzuje siê woda z odwiertu Œroda IG 2 (Bojarski i in. 1979; Dowgia³³o 2007a; Pilich 1979). Zawiera ona jod 0,4 mg/dm 3, stront 7 mg/dm 3, brom 5,3 mg/dm 3, kwas metaborowy 17 mg/dm 3 oraz 40

Rys. 1. Mapa obszarów wystêpowania udokumentowanych wód termalnych w utworach permu i mezozoiku monokliny przedsudeckiej, kwalifikuj¹cych siê do wykorzystania w geotermii, balneoterapii oraz rekreacji (na podstawie Bojarskiego 1996b; Kolago i in. 1979; Góreckiego red. 2006a, 2006b) Legenda: 1 strefa zwyk³ych wód podziemnych w osadach triasu, 2 strefa wód siarczanowych, 3 obszary anomalnie wysokich ciœnieñ z³o owych wód z H 2 S, 4 granica obszaru najbardziej podatnego na ascenzjê wód zasolonych, 5 zasiêg obszarów perspektywicznych dla geotermii o wysokich jednostkowych zasobach dyspozycyjnych energii geotermalnej, 6 zasiêg obszarów perspektywicznych (udokumentowanych) dla rekreacji, 7 zasiêg obszarów perspektywicznych (udokumentowanych) dla balneoterapii, 8 okreœlenie otworu, 9 granice zasiêgu Monokliny Przedsudeckiej. Fig. 1. Map of documented thermal water, in Permian and Mezozoic formations of the Fore-Sudetic Monocline, areas qualified for geothermal installations, balneotherapy and recreation (based on Bojarski 1996b; Kolago et al., 1979; Górecki red. 2006a, 2006b) Legend: 1 fresh - water zone, 2 sulfate groundwater zone, 3 areas of anomalous high formation pressure of waters with H 2 S, 4 boundary of the most prone to saline water ascent area, 5 the range of the prospective areas of high disposable geothermal energy unit resources, 6 the range of the prospective areas of waters suitable for recreation purposes, 7 the range of the prospective areas of waters suitable for balneology, 8 denomination of borehole, 9 boundary of the Fore-Sudetic Monocline kwas metakrzemowy oko³o 23 mg/dm 3. W Grundach Górnych wystêpuje brom oko³o 2 mg/dm 3 i jod oko³o 1 mg/dm 3. W ostatnim z wymienionych odwiertów, Wrzeœnia IG 1 (w przelotach 1307 1323 m oraz 1332 1337 m) udokumentowano solanki o mineralizacji 41

dochodz¹cej do 63 g/dm 3, temperaturze na wyp³ywie oko³o 40 C oraz obecnoœci jonów I ibr w iloœciach odpowiednio 4,1 mg/dm 3 i oko³o 63 mg/dm 3. Godnym uwagi jest fakt, i do 2006 r. brom i kwas metaborowy uwa ane by³y za sk³adniki lecznicze wód podziemnych. W rozporz¹dzeniu z 14 lutego tego roku (Dz.U. nr 32, poz. 220) ju ich nie wymieniono. W Poznaniu odwiertem Swarzêdz IG 1 (rys. 1) udostêpniono wody chlorkowo-sodowe o mineralizacji 10 g/dm 3 ze znacznymi stê eniami jodu i bromu oraz temperatur¹ na wyp³ywie 41 C (Górecki 1988). Na po³udnie od Poznania, w miejscowoœci Zaniemyœl (ujêcie Zaniemyœl 1) nawiercono solanki, których mineralizacja siêga 285 g/dm 3, natomiast temperatura 104 C. W latach siedemdziesi¹tych XX w. projektowano uruchomienie uzdrowiska na bazie pobliskiego otworu Kaleje 5 (Bojarski L. i in., 1979). W zachodniej czêœci monokliny, nieco na pó³noc od Zielonej Góry, w miejscowoœci agów Lubuski (odwiert IG 1), w osadach dolnej jury (w przedziale g³êbokoœci 463 717 m) napotkano na wody chlorkowe cechuj¹ce siê mineralizacj¹ 6 g/dm 3, temperatur¹ na wyp³ywie 21,5 C (Dowgia³³o 2007a; Paczyñski, P³ochniewski 1996) oraz zawartoœci¹ bromu (5,3 mg/dm 3 ) i kwasu metaborowego (13 mg/dm 3 ) (Pilich 1979). Nale y zwróciæ uwagê, i w tym rejonie na g³êbokoœciach 360 400 m, wystêpuj¹ zawodnione utwory kredy z wodami typu chlorkowo-sodowo-wapniowego o mineralizacji 1 2 g/dm 3 (Pilich 1979). Pod koniec lat siedemdziesi¹tych XX w. planowano rozwój uzdrowiska w agowie. W 2006 r. Rada Ministrów (Dz.U. z dnia 14 lutego 2006 r., nr 32, poz. 220) zaliczy³a z³o e wód wystêpuj¹cych w agowie do wód leczniczych. Na pó³nocny wschód od Zielonej Góry, w Sulechowie (rys. 1) z utworów trzeciorzêdu (odwiert IG 1) uzyskano wody chlorkowo-sodowo-magnezowe o mineralizacji bez ma³a 20 g/dm 3 (Pilich 1979). Goebel (1963) podaje, i na g³êbokoœci 1200 m w tym otworze wystêpuj¹ wody chlorkowo-sodowe, jodkowe (6,3 mg/dm 3 ), elaziste (36,4 mg/dm 3 )omineralizacji nieco ponad 264 g/dm 3. Inn¹ miejscowoœci¹ po³o on¹ w zachodniej czêœci omawianej jednostki jest S³awa. W otworze S³awa IG 1 (na pó³noc od G³ogowa), w obrêbie osadów triasu, na g³êbokoœci 1000 1100 m p.p.t. nawiercono wody chlorkowo-sodowe o mineralizacji 196,8 g/dm 3, temperaturze na wyp³ywie 31 C (45 C w z³o u) oraz wysokiej zawartoœci strontu i bromu 589 mg/dm 3 (Paczyñski, P³ochniewski 1996). W innym ujêciu (ok. 700 m od centrum miejscowoœci) najprawdopodobniej napotkaæ mo na solanki o mineralizacji dochodz¹cej do 40 g/dm 3 i spodziewanej temperaturze oko³o 30 C (Pilich 1979). Na pó³nocny wschód od G³ogowa, w okolicy miejscowoœci Wschowa, w kilku ujêciach (np. Wschowa 1, Wschowa 2, Wschowa 7) nawiercono wysoko zmineralizowane (odpowiednio 187, 258 oraz 263 g/dm 3 ) solanki chlorkowo-sodowe, jodkowe (3 mg/dm 3 )ichlorkowo-sodowe, elaziste (10,8 58 mg/dm 3 ) (Goebel 1963). W po³udniowej czêœci omawianej jednostki, w Trzebnicy (rys. 1) od dawna znane by³y Ÿród³a wód mineralnych zawieraj¹cych elazo i siarkê. Jeszcze w 1946 r. szeœcioma Ÿród³ami wyp³ywa³y tam s³abo mineralizowane wody (o mineralizacji od 400 do ok. 550 mg/dm 3 )typu wodorowêglanowo-wapniowego (Goebel 1963). W latach siedemdziesi¹tych XX w. wykonano odwiert (Trzebnica IG 1), który uj¹³ dwa triasowe horyzonty wodonoœne. Pierwszy 42

z przedzia³u g³êbokoœci 646 844 m, drugi zaœ z g³êbokoœci 1077 1259 m. Udokumentowano tam wody typu chlorkowo-sodowo-wapniowego o temperaturach (odpowiednio) 33 C i 37 C. Ich mineralizacja ogólna wynosi oko³o 18 g/dm 3, przy jednoczesnych stê eniach jonów Br 37 40 mg/dm 3 oraz kwasu metaborowego 10 mg/dm 3 (Pilich 1979; Paczyñski, P³ochniewski 1996; Dowgia³³o 2007a). Obecnie z³o e wód wystêpuj¹cych w tej miejscowoœci jest zaliczone do z³ó wód leczniczych (Dz.U. nr 32, poz. 220). Odwiertem Odra 4 zlokalizowanym na pó³noc od Grodkowa (rys. 1), nawiercono dwa poziomy wodonoœne. Pierwszy z nich (z g³êb. 532 m) udostêpni³ w utworach triasu wody wodorowêglanowo-chlorkowe o mineralizacji oko³o 3 g/dm 3. G³êbszy (1058 m), permski poziom zawiera wody chlorkowo-sodowe (Bossowski, Ihnatowicz 2004). Ich specyfik¹ jest obecnoœæ jonów elazawych w iloœciach odpowiednio 12,5 mg/dm 3 i 19 mg/dm 3 oraz w p³ytszym poziomie cynku (1,43 mg/dm 3 ). W niewielkiej odleg³oœci od Opola (12 km w kierunku wschodnim), w miejscowoœci Fosowskie, w odwiercie badawczym na g³êbokoœci 500 m napotkano na wody chlorkowo-sodowe, których temperatura na samowyp³ywie wynosi³a 24 C (Pilich 1979). We wschodniej czêœci omawianej jednostki, w obrêbie osadów jury dolnej, odwiertem Kalisz IG 1 ujêto kilka poziomów wodonoœnych. Dwa z nich tworz¹ wody o mineralizacji oko³o 20 g/dm 3, natomiast najp³ytszy (z g³êbokoœci 1185 1205 m p.p.t.) o typie hydrochemicznym chlorkowo-wapniowym, cechuje siê mineralizacj¹ 2,6 g/dm 3, zawartoœci¹ bromu 5,6 mg/dm 3,jodu 0,4mg/dm 3 oraz temperatur¹ na wyp³ywie 29 C (Paczyñski, P³ochniewski 1996). W rejonie Kêpna (Mikorzyn) na g³êbokoœci zaledwie 4 m p.p.t. napotkano na wodê chlorkow¹ wykazuj¹c¹ mineralizacjê oko³o 3 g/dm 3. W miejscowoœci Marcinki (ujêcie Marcinki IG 1), w osadach triasu ujêto solanki o mineralizacji ogólnej rzêdu 60 g/dm 3 (Pilich 1979). W rejonie Krotoszyn Ostrzeszów wystêpuj¹ wody o typie chlorkowo-sodowym, elaziste (Goebel 1963). Ich mineralizacja wynosi 3 g/dm 3 w przypadku Krotoszyna i od oko³o 60 do oko³o 130 g/dm 3 dla wód Ostrzeszowa przy jednoczesnej zawartoœci jonów elazawych (Fe +2 ) odpowiednio 13 i 35 mg/dm 3. Generalnie w obrêbie permskich osadów monokliny przedsudeckiej wystêpuj¹ solanki, których mineralizacja dochodzi do 300 400 g/dm 3. Wody w cechsztynie dodatkowo charakteryzuj¹ siê wysokimi ciœnieniami z³o owymi (w dolomicie g³ównym dwukrotnie wy sze od ciœnieñ hydrostatycznych), znacznie wy szymi od ciœnieñ wód poziomu czerwonego sp¹gowca i wy ejleg³ego poziomu triasowego. Najwiêksze ró nice ciœnieñ zaobserwowano w odwiertach w pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej czêœci omawianej jednostki. Anomalne ciœnienia wód objawiaj¹ siê niejednokrotnie silnymi erupcjami solanek nasyconych siarkowodorem H 2 S (Bojarski i in. 1979; Bojarski, Sadurski 2000). P³ochniewski (1996) wyznaczy³ w obrêbie monokliny przedsudeckiej prawdopodobny zasiêg obszaru najbardziej podatnego na ascenzjê permskich wód s³onych (rys. 1). Wzd³u po³udniowej granicy jednostki zasiêg tego obszaru stanowi niejako przed³u enie przedstawianej przez Paczyñskiego i P³ochniewskiego (1996) strefy stosunkowo p³ytkiego (do 200 m) wystêpowania wód mineralnych. Rozci¹ga siê ona od rejonu Sieroszowic przez Œcinawê po pó³nocne okolice Brzegu Dolnego, nastêpnie od okolic Wroc³awia dalej ku pó³nocy przez Oleœnicê, Krotoszyn i w okolicy Jarocina skrêca w kierunku wschodnim poza monoklinê. 43

Problem ascenzyjnego zasolenia stwarza szczególne niebezpieczeñstwo dla wód zwyk³ych wy ejleg³ych piêter wodonoœnych (mezozoicznego, trzeciorzêdowego i czwartorzêdowego) w rejonach, gdzie zasiêg osadów permskich dochodzi do stref kontaktu z blokiem przedsudeckim. Wody wodorowêglanowe i wodorowêglanowo-chlorkowe Wody podziemne typu wodorowêglanowego lub wodorowêglanowo-chlorkowego, w g³êbszych od kenozoicznego piêtrach wodonoœnych, w omawianej jednostce wystêpuj¹ sporadycznie. Nawiercono je w okolicy Poznania w otworze Ksi¹ IG 2, w przedziale g³êbokoœci 385 395 m. Cechuj¹ siê nisk¹ mineralizacj¹ (ok. 440 mg/dm 3 ), temperatur¹ nie przekraczaj¹c¹ 25 C i samowyp³ywem stabilizuj¹cym siê 18 m p.p.t. (Bojarski i in. 1979). Tak e w pó³nocnej czêœci monokliny, odwiert Zb¹szynek IG 1 udostêpni³ wody wystêpuj¹ce w osadach jurajskich o typie wodorowêglanowo-wapniowo-sodowym (HCO 3 - Ca-Na) i mineralizacji 1,2 1,8 g/dm 3 (Pilich 1979). W okolicy Wielunia (na pó³nocny wschód od tej miejscowoœci) odwiertem Dymek IG 1, zbadano wody wodorowêglanowo-sodowe wystêpuj¹ce tak e w osadach jury, wykazuj¹ce mineralizacjê oko³o 250 mg/dm 3 i temperaturê na wyp³ywie 27,9 C. Bardzo ciekawe pod wzglêdem sk³adu chemicznego wody napotkano w Ko uchowie (Ko uchów IG 2). Jak podaje Kolago i in. (1971) s¹ to wody chlorkowo-wodorowêglanowo-siarczanowe. Najs³abiej zmineralizowane (do kilku g/dm 3 ) wody wodorowêglanowe, wodorowêglanowo-chlorkowo-sodowe napotkaæ mo na w strefach kontaktu osadów mezozoiku i ich trzeciorzêdowej pokrywy (Bojarski i in. 1979). Wystêpowanie wód takich typów chemicznych (otwory Dymek IG 1, Zb¹szynek IG 1, Ksi¹ IG 2, Ko uchów IG 2) œwiadczy najprawdopodobniej o zachodz¹cej wymianie jonowej lub mieszaniu siê wód ró nych piêter wodonoœnych np. w wyniku ascenzji. Z drugiej strony, wysokie ciœnienia z³o owe poziomów cechsztynu i triasu mog¹ byæ efektem izolacji obecnych w nich wód od stref zasilania/wymiany (Bojarski 1996b; Bojarski, Sadurski 2000). Wody siarczanowe i chlorkowo-siarczanowe Najbardziej zasobnym w siarczanowe lub chlorkowo-siarczanowe wody rejonem monokliny przedsudeckiej jest po³udniowa czêœæ tej jednostki. Obszar predysponowany do wyst¹pieñ takich wód rozci¹ga siê pasem od okolic Baszyna w kierunku na po³udniowy wschód przez okolice Wroc³awia, Trzebnicy, Wê owic (Wê owice IG 1) po Wojciechów (Wojciechów IG 1), na po³udniowo-wschodnich krañcach monokliny (rys. 1). Nieco na wschód od Czêstochowy, w miejscowoœci Olsztyn, w p³ytkiej studni gospodarskiej zbadano wodê o typie siarczanowo-wapniowo-sodowym cechuj¹c¹ siê mineralizacj¹ oko³o 3,5 g/dm 3 (Pilich 1979). Na wody ze znacznym udzia³em jonów siarczanowych (SO 4-2 ) napotkano w osadach permu (np. cechsztynu) w rejonach miejscowoœci Nowa Sól Œcinawa, Polkowice Sieroszowice. Pod wzglêdem chemicznym s¹ to w przewa aj¹cej czêœci wody siarczanowe lub siarczanowo-chlorkowe (np. ujêcia: Polkowice 203, Polkowice Dolne, Wichów nr 1, Bie- 44

lawy nr 1, Rynarcice S 119, Buczyna S-74). Zauwa yæ nale y, i w Wichowie i Polkowicach rozpoznano dwa poziomy wód, wspomniane siarczanowe i drugi poziom o typie chlorkowo-siarczanowym (Cl - -SO 4-2 ) (Kolago i in. 1971). Wyst¹pienia wód typu Cl - -SO 4-2 zlokalizowano tak e w Sieroszowicach (S-105), Ma- ³omicach (S-165) oraz Wo³czynie IG 1 ko³o Kluczborka. Mo liwoœci wykorzystania wód termalnych Dla poszczególnych piêter wodonoœnych Ni u Polskiego, Górecki wraz z zespo³em (2006a, 2006b) wyznaczy³ jednostkowe zasoby dyspozycyjne energii geotermalnej. W obrêbie monokliny przedsudeckiej, do najbardziej perspektywicznych rejonów dla ekonomicznie uzasadnionej eksploatacji wód termalnych, autorzy zakwalifikowali obszar rozci¹gaj¹cy siê od Gorzowa Wielkopolskiego przez Poznañ do Kalisza. Najwiêksze zasoby energii geotermalnej wystêpuj¹ w obrêbie zbiorników wodonoœnych dolnego triasu i permu (odpowiednio 45 50 MJ/m 2 i 50 90 MJ/m 2 ). Najprawdopodobniej na pó³noc i pó³nocny zachód od Kalisza, zasoby zbiornika permskiego przewy szaj¹ 100 MJ/m 2. Przedstawione szacunki opieraj¹ siê na obserwowanej w obrêbie omawianej jednostki, zmiennoœci gêstoœci ziemskiego strumienia cieplnego. Generalnie na monoklinie najwiêksze wartoœci tego parametru odnotowano w pasie o szerokoœci 50 70 km, rozci¹gaj¹cym siê od Gorzowa Wielkopolskiego przez Poznañ (Kórnik 1, Kórnik 2) po Kalisz (Kotlin 1, Kotlin 2, Broniszewice 1) na pó³nocy. Na po³udniu zaœ od Zielonej Góry (Radoszyn 1, Lelechów IG 1, Lelechów IG 2) przez Leszno (Dry yna M5, Szlichtyngowa 1) i nieco na po³udniowy wschód od tej miejscowoœci. W obrêbie tych obszarów obserwuje siê anomalne wartoœci gêstoœci strumienia przekraczaj¹ce 100 mw/m 2. Zatem uznaæ je mo na za najbardziej perspektywiczne dla pozyskiwania energii geotermalnej. Po³udniow¹ granicê zasiêgu obszaru o wysokich jednostkowych zasobach dyspozycyjnych energii geotermalnej przedstawia rysunek 1. Uwarunkowania zagospodarowania omawianych wód omówili np. Górecki (1988), Bojarski (1996a), Dowgia³³o (2007b). Obszary perspektywiczne wykorzystania wód w balneologii i rekreacji Ze wzglêdu na powszechnie obecne w obrêbie monokliny wody chlorkowe, bardzo czêsto jodkowe, bez ma³a ca³¹ jednostkê mo na uwa aæ za obszary perspektywiczne pod k¹tem mo liwoœci wykorzystywania tych wód do celów balneologicznych. Opieraj¹c siê na danych przedstawionych w opracowaniu Góreckiego z zespo³em (2006a, 2006b), na omawianym obszarze wyró niæ mo na dwa g³ówne rejony o udokumentowanych wodach podziemnych predysponowanych dla balneologii. Pierwszy z nich rozci¹ga siê od Gorzowa Wielkopolskiego ( agów Lubuski IG 1, Zb¹szynek IG 1) w kierunku Zielonej Góry (Sulechów IG 1, Lelechów IG 1, S³awa IG 1), dalej na po³udniowy wschód przez okolice G³ogowa i Leszna (Wschowa), Krotoszyn, Ostrów Wielkopolski, Kalisz (Kalisz IG 1),Ostrzeszów powieluñ(dymekig1)iczêstochowê. Drugi pas, w przybli eniu równoleg³y do przedstawionego, rozci¹ga siê od rejonu Poznania (np. Swarzêdz IG 1, Œroda IG 2, Kaleje 5, Grundy Górne IG 1, Czeszewo IG 1, Koœcian 8, Wycis³owo IG 1 Jarocin 6 45

i in.) po Kalisz (rys. 1). W obu przypadkach wystêpuj¹ wody z wysok¹ zawartoœci¹ jonów bromkowych (400 3430 mg/dm 3 ) i jodkowych (4 23 mg/dm 3 ). Zaznaczyæ nale y, i wymienione rejony obejmuj¹ wyst¹pienia wód w osadach karbonu, permu i dolnego triasu, dolnej jury i trzeciorzêdu. Lokalnie do zagospodarowania w celach balneologicznych wykorzystane mog¹ byæ ujêcia w Trzebnicy i okolicy Grodkowa (Odra 4). Generalnie podobna jest rozci¹g³oœæ obszaru w p³n. czêœci monokliny, gdzie lokalnie udokumentowano wody podziemne, które mog¹ stanowiæ perspektywiczne zaplecze surowca dla celów rekreacyjnych. S¹ to okolice Gorzowa Wielkopolskiego (Paproæ 3), Zielonej Góry, Poznania, Leszna, Kalisza Ostrzeszowa (Marcinki IG 1), Wroc³awia (Baszyn, Trzebnica, Wê owice, Wo³czyn, Wojciechów) na po³udniu po Czêstochowê na po³udniowym wschodzie (rys. 1). WNIOSKI Z przedstawionej analizy wnioskowaæ mo na, i w obrêbie monokliny przedsudeckiej, w szczególnoœci w jej pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej czêœci, wystêpuj¹ wody termalne, które mog¹ stanowiæ interesuj¹c¹ bazê surowcow¹ dla balneologii, rekreacji oraz zak³adów grzewczych. Przyk³adowo, atrakcyjnymi w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów, mia d ycy, przewlek³ych zatruæ metalami ciê kimi, chorób skóry czy nastêpstw chemioterapii i radioterapii mog¹ byæ wody siarczkowe ( ebkowska, Karwowska 2010; Kucharski i in. 2006). Podwy szona mineralizacja, obecnoœæ sk³adników specyficznych i wysoka temperatura korzystne w balneologii, czêsto s¹ problematyczne w pozosta³ych ga³êziach zagospodarowania. Wykorzystanie omówionych wód w ka dej z wymienionych dziedzin wymaga odpowiedniego ich przystosowania, np. obni enia zasolenia dla rekreacji (najczêœciej poprzez rozcieñczanie) lub w przypadku ogrzewania, u ycie wymienników ciep³a. Niejednokrotnie obni a to walory tych wód i podnosi koszty ich zagospodarowania. Niejako decyduj¹cym o mo liwoœci wykorzystania istniej¹cych otworów jest ich stan techniczny. Jak podaje Bojarski (1996a), spoœród kilku tysiêcy wykonanych na Ni u odwiertów, ca³kowicie zlikwidowanych jest ponad 95%. W obrêbie monokliny przedsudeckiej, nie zlikwidowane, zamkniête g³owic¹ eksploatacyjn¹ oraz nadaj¹ce siê do bezpoœredniego zagospodarowania, do 1996 r. by³y (w obrêbie omawianej jednostki) tylko ujêcia Czeszewo IG 1 oraz Swarzêdz IG 1. Niew¹tpliwie rozpoczynaj¹ce siê (w Politechnice Wroc³awskiej) badania izotopowe i hydrochemiczne wód termalnych (z wybranych ujêæ) omawianej jednostki wnios¹ dodatkowe informacje umo liwiaj¹ce optymalizacjê ich eksploatacji i zagospodarowania. Przedstawione informacje opracowano na podstawie dostêpnych autorce materia³ów archiwalnych, które niejednokrotnie nie zawieraj¹ pe³nych danych na temat sk³adu chemicznego wód. Dotyczy to g³ównie zespo³u kationów obecnych w badanych wodach. St¹d w kilku przypadkach brak jest pe³nej charakterystyki typów chemicznych omawianych wód. 46

LITERATURA BOJARSKI L., 1996a Mo liwoœæ wykorzystania istniej¹cych g³êbokich otworów wiertniczych w celu ujêcia wód geotermalnych. Tech. Posz. Geol., Geosyn. i Geoter. nr 3 4, s. 19 21, Kraków. BOJARSKI L., 1996b Atlas hydrochemiczny i hydrodynamiczny paleozoiku i mezozoiku oraz ascensyjnego zasolenia wód podziemnych na Ni u Polskim. PIG, Warszawa. BOJARSKI L., SADURSKI A., 2000 Wody podziemne g³êbokich systemów kr¹ enia na Ni u Polskim. Prz. Geol. vol. 48, nr 7, s. 587 595, Warszawa. BOJARSKI L., P OCHNIEWSKI Z., STACHOWIAK J., 1979 Wody termalne NE czêœci monokliny przedsudeckiej. Prz. Geol. nr 11, s. 624 628, Warszawa. BOSSOWSKI A., IHNATOWICZ A., 2004 Lipowa IG-1, Odra 4, Profile g³êbokich otworów wiertniczych PIG. Z. 104, Wyd. PIG, Warszawa. DOWGIA O J., 1971 Studium genezy wód zmineralizowanych w utworach mezozoicznych Polski pó³nocnej. Biul. Geol. t. 13, s. 133 219, Warszawa. DOWGIA O J., 2007a Monoklina przedsudecka [W:] Hydrogeologia regionalna Polski, t. II, s. 48, Wyd. PIG, Warszawa. DOWGIA O J., 2007b Obszary perspektywiczne dla ujmowania wód przydatnych w lecznictwie i ciep³ownictwie oraz mog¹cych stanowiæ Ÿród³o surowców chemicznych. [W:] Hydrogeologia regionalna Polski, t. II, s. 97 100, Wyd. PIG, Warszawa. GOEBEL S., 1963 Analizy chemiczne wód mineralnych Polski. Wyd. Geol., Warszawa. GÓRECKI W., 1988 Wstêpna ocena mo liwoœci wykorzystania mezozoicznych wód geotermalnych na Ni u Polskim. Tech. Posz. Geol., Geosyn. i Geoter. nr 1 2, s. 22 26, Kraków. GÓRECKI W. (red.), 2006a Atlas zasobów geotermalnych formacji mezozoicznej na Ni u Polskim. Kraków. GÓRECKI W. (red.), 2006b Atlas zasobów geotermalnych formacji paleozoicznej na Ni u Polskim. Kraków. KARNKOWSKI P., 2000 Rozwój prac poszukiwawczych w utworach cechsztynu na Ni u Polskim w latach 1945 2000. Prz. Geol. vol. 48, nr 5, s. 423 428, Warszawa. KOLAGO C., P OCHNIEWSKI Z., PICH J., 1971 Mapa wód mineralnych Polski. Wyd. Geol., Warszawa. KUCHARSKI K., KUCHARSKI J., ŒLIWIÑSKI J., 2006 Poszukiwania badawcze ostatniego 40-lecia nad dzia³aniem leczniczym wód siarczkowych w Busku-Zdroju (1965 2005). Balneologia Polska, 3 (2006), s. 142 149, Warszawa. EBKOWSKA M., KARWOWSKA E., 2010 Mikroorganizmy wystêpuj¹ce w wodach siarczkowych. Acta Balneologica L II, 1, s. 60 63, Warszawa. PACZYÑSKI B., P OCHNIEWSKI Z., 1996 Wody mineralne i lecznicze Polski. Wyd. PIG, Warszawa. PILICH A., 1979 Ujêcia wód mineralnych i s³abo mineralizowanych w Polsce, zbiór podstawowych danych hydrogeologicznych i technicznych. Wyd. Inst. Balneoklimatycznego, Warszawa. P OCHNIEWSKI Z., 1979 Polish mineral waters as chemical raw material. [W:] Hydrogeochemistry of mineralized waters, mat. konf., Wyd. Inst. Geol., s. 279 285, Warszawa. P OCHNIEWSKI Z., 1996 Mapa zasolenia wód w utworach trzeciorzêdu. [W:] BOJARSKI L. Atlas hydrochemiczny i hydrodynamiczny paleozoiku i mezozoiku oraz ascensyjnego zasolenia wód podziemnych na Ni u Polskim, PIG Warszawa. Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie z³ó wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz z³ó i innych kopalin leczniczych, a tak e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz.U. Nr 32, poz. 220). 47

SELECTED ISSUES OF OCCURRENCE AND USE OF MINERALIZED AND THERMAL WATERS OF THE FORE-SUDETIC MONOCLINE ABSTRACT In the Fore-Sudetic Monocline thermal waters occur in sedimentary rocks of various age and lithology. Generally there are Permian (Zechstein, Rotliegendes) and Mesozoic (Triassic, Jurassic, Cretaceous) groundwater reservoirs. Physical and chemical features of the waters are considered. Areas most favourable to thermal waters use for heating, balneology and recreation are shown. KEY WORDS Fore-Sudetic Monocline, thermal waters, geothermics, balneology, recreation