OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN 978-83-61416-92-0 Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław 2014 4

SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie... 7 2. Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska...13 3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne....19 4. Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku...71 5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia...79 6. Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej...89 7. Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej...159 8. Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych...235 9. Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego...321 10. Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową...349 11. Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego...359 12. Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych...367 13. Agata Sady Badania archeobotaniczne...395 14. Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie...419 5

15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza...425 16. Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych...439 17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska...451 Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku...457 Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską) 6

AGATA HAŁUSZKO ANALIZA ANTROPOLOGICZNA MATERIAŁU KOSTNEGO Materiał kostny pochodzący ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 został wyeksplorowany podczas badań archeologicznych prowadzonych przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego w sezonach 2007 i 2008. Do analizy antropologicznej przekazano materiał osteologiczny pochodzący z czterech grobów szkieletowych i jednego ciałopalnego. Ze względu na zdecydowanie najlepszy stan zachowania szczątków kostnych pochodzących z obiektu 314 poświęcono mu znacznie więcej uwagi w niniejszym opracowaniu. W ramach przeprowadzonej analizy określono płeć i wiek zmarłych w chwili śmierci oraz zidentyfikowano zmiany patologiczne i pseudopatologiczne zachowane na kościach (Aufderheide, Rodriguez-Martin 1998; Hałuszko 2008). Płeć określano na podstawie kompleksowej metody oceny płci (KMOP), cech niemetrycznych kości miednicznych i czaszki (Ferembach i in. 1979; 1980; Piontek 1999; Stloukal 1999; Ubelaker 1978). Z kolei wiek w chwili śmierci określano na podstawie stanu zachowanego uzębienia, stopnia starcia koron zębowych, stopnia skostnienia poszczególnych elementów kośćca oraz obliteracji szwów czaszkowych (Buikstra, Ubelaker 1994; Hałuszko 2006; Hunger, Leopold 1978). Zastosowano podział na klasy wieku wg następujących kryteriów (za: Kwiatkowska 2005): infans I do 7 lat infans I/II 5 10 lat infans II 7 15 lat juvenis 15 20 lat juvenis/adultus 18 21 lat adultus 20 35 lat adultus/maturus 30 40 lat maturus 35 50 lat maturus/senilis 45 55 lat senilis powyżej 50 lat Do oceny stopnia zaawansowania cribra orbitalia, będącego głównym wskaźnikiem zabiedzenia populacji, zastosowano trójstopniową skalę zaproponowaną przez Nathan a i Haas a (za: Steinbock 1976): porotic type, cribrotic type i trabecular type. 1. Obiekt 314 pochówek szkieletowy. Inwentarz zachowanego materiału kostnego: a) wykop I/07, ćw. A, ar G34, nr inw. M/1093/ 07: kość czołowa niekompletna w 4 fragmentach; kość potyliczna w 2 fragmentach; kość ciemieniowa prawa w 6 fragmentach; kość ciemieniowa lewa niekompletna w 5 fragmentach; fragment kości skroniowej; skrzydła mniejsze kości klinowej; żuchwa w 2 fragmentach, z pełnym uzębieniem; szczęki prawa i lewa uszkodzone, z pełnym uzębieniem; 5 nieoznaczonych fragmentów kości czaszki; fragment kości długiej, prawdopodobnie zwierzęcej. b) wykop I/07, ćw. A, ar G34, nr inw. M/1373/07; fragment części górnej ściany prawego oczodołu; piramidy prawej i lewej kości skroniowej; 359

AGATA HAŁUSZKO 3 fragmenty trzonów kręgów; 6 fragmentów łuków kręgów; ząb 2. kręgu szyjnego; 2 fragmenty prawych żeber; 16 fragmentów żeber nieoznaczonych; fragmenty trzonów prawej i lewej kości ramiennej; fragmenty trzonów prawej i lewej kości łokciowej; fragment trzonu prawej kości promieniowej (pęknięty na dwie części); fragment talerza prawej kości biodrowej; Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Schemat wyrzynania się zębów stałych dziecka z obiektu 314 dziecko w wieku 7 lat (±24 miesiące); kolorem czarnym zaznaczono zęby mleczne (za Ubelaker 1989) Fig. 2. Site Wrocław-Widawa 17. Chart of development of the teeth determing the age at 7 years (±24 months); deciduous dentition are marked in black (after Ubelaker 1989) Ryc. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Schemat szkieletu dziecka z obiektu 314 z zaznaczonymi zachowanymi fragmentami kości; na schemacie nie uwzględniono kości żeber oraz kręgów (załącznik 5a wg Buikstra, Ubelaker 1994) Fig. 1. Site Wrocław-Widawa 17. Anatomical record of the 5 7-year-old child from pit 314; ribs and vertebrae are not marked (appendix 5a according to Buikstra, Ubelaker 1994) fragment prawego łuku skroniowego; część podstawna kości potylicznej; prawa i lewa (fragment) część boczna kości potylicznej; fragment prawego łuku 1. kręgu szyjnego; 360 Ryc. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Inwentarz i stan uzębienia mlecznego dziecka z obiektu 314 (załącznik 14b wg Buikstra, Ubelaker 1994) Fig. 3. Site Wrocław-Widawa 17. Record of the deciduous dentition in specimen from pit 314 (appendix 14b according to Buikstra, Ubelaker 1994)

ANALIZA ANTROPOLOGICZNA MATERIAŁU KOSTNEGO Ryc. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Inwentarz i stan uzębienia stałego dziecka z obiektu 314 (załącznik 14a wg Buikstra, Ubelaker 1994) Fig. 4. Site Wrocław-Widawa 17. Record of the permanent dentition in specimen from pit 314 (appendix 14a according to Buikstra, Ubelaker 1994) fragmenty trzonów prawej i lewej kości udowej: (prawy pęknięty na dwie części); fragmenty trzonów prawej i lewej kości piszczelowej; fragmenty trzonów prawej i lewej kości strzałkowej; fragment lewej kości piętowej; 8 fragmentów kości nieoznaczonych; fragment kości zwierzęcej. Po przeanalizowaniu inwentarza zachowanego materiału kostnego z obiektu 314 ustalono, że szczątki należą do jednego osobnika (ryc. 1), dziecka w wieku infans I (5 7 lat). Według metody zaproponowanej przez Ubelakera (1989) wiek w chwili śmierci ustalono na 7 lat (+/- 2 lata; ryc. 2 4), a według metody zaproponowanej przez Scheuer i Black (2000) dotyczącej wieku kostnienia części bocznych, części podstawnej oraz łuski kości potylicznej wiek osobnika ustalono na ok. 5 lat (ryc. 5). W celu dokładnego potwierdzenia wieku na podstawie kolejności wyrzynania zębów wykonano zdjęcie Ryc. 5. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kości sklepienia czaszki chłopca w wieku 5 7 lat z obiektu 314. Fot. M. Mackiewicz Fig. 5. Site Wrocław-Widawa 17. View of the skull of a 5 7-year-old boy from pit 314. Photo M. Mackiewicz 361

AGATA HAŁUSZKO Ryc. 6. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Zdjęcie pantomograficzne zachowanego uzębienia szczęk i żuchwy chłopca w wieku 5 7 lat z obiektu 314. Fot. A. Hałuszko Fig. 6. Site Wrocław-Widawa 17. Pantomograph of the maxillary and mandibular dentition in 5 7-year-old boy from pit 314. Photo A. Hałuszko pantomograficzne z zastosowaniem najniższych parametrów urządzenia do zdjęć rtg (ryc. 6). Nie zachowała się żadna z nasad kości, a części dystalne trzonów były zniszczone, co uniemożliwiło dokładne określenie wieku w chwili śmierci na podstawie szkieletu postkranialnego. Uogólniając, wiek osobnika ustalono na 5 7 lat, co kwalifikuje go do kategorii wiekowej infans I. Kość biodrowa prawa zachowała się jedynie fragmentarycznie, na jej podstawie nie możliwe było ustalenie płci osobnika. Płeć określono na podstawie żuchwy przy zastosowaniu metody zaproponowanej przez Schutkowskiego (1993). Określono, że szczątki należą do osobnika płci męskiej. Wysokości ciała nie wyznaczono, ponieważ w materiale osteologicznym nie od- Ryc. 7. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Cribra orbitalia w stopniu zaawansowania trabecular type u osobnika z obiektu 314. Fot. M. Mackiewicz Fig. 7. Site Wrocław-Widawa 17. Cribra orbitalia in the stage of trabecular in a child from pit 314. Photo M. Mackiewicz 362

ANALIZA ANTROPOLOGICZNA MATERIAŁU KOSTNEGO naleziono zachowanego w całości żadnego z trzonów kości długich. Stwierdzono obecność zmian patologiczny- Stwierdzono obecność zmian patologicznych: w przednich regionach górnych ścian prawego i lewego oczodołu zidentyfikowano cribra orbitalia (trabecular type wg Nathan i Haas 1966; ryc. 7), będące głównym wskaźnikiem zabiedzenia populacji (Aufderheide, Rodriguez-Martin 1998; Kwiatkowska 2005); bardzo dobrym wyznacznikiem stresu fizjologicznego są również często obserwowane w materiale osteologicznym linie Harris a, manifestujące się w postaci poprzecznych warstw, widocznych na zdjęciach RTG, w przynasadowych częściach kości długich. Wykonano zdjęcie RTG trzonów kości udowych, których stopień zachowania spośród wszystkich trzonów kości długich był najlepszy (Ryc. 8). Na zdjęciu linie Harris a widoczne są w częściach proksymalnych trzonów kości udowych. tkwiące w wyrostkach zębodołowych szczęk zawiązki drugich trzonowców miały zabarwienie fioletowo-czarne, z czego prawy skierowany był w kierunku tylno-dopoliczkowym; na łukach zębodołowych szczęk zidentyfikowano niewielkie zmiany paradontopatyczne, manifestujące się dystrofią brzegu wyrostka zębodołowego na głębokość ok. 1,5 mm. Na podstawie zachowanych elementów kośćca określono, że szczątki osobnika z obiektu 314 należały do chłopca w wieku infans I (5-7 lat). 2. Obiekt 1020 pochówek szkieletowy. Inwentarz zachowanego materiału kostnego: fragment kości potylicznej z zachowaną wyniosłością potyliczną z widocznymi kresami karkowymi; ok. 20 fragmentów kości czaszki nieokreślonych; fragment trzonu prawej kości udowej (w 3 kawałkach); 2 fragmenty trzonów kości piszczelowej/piszczelowych. Na podstawie wymienionych zachowanych fragmentów szkieletu można określić, że są to szczątki dorosłego osobnika najprawdopodobniej płci męskiej. 3. Obiekt 1073 pochówek szkieletowy. Inwentarz zachowanego materiału kostnego: Ryc. 8. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Zdjęcie RTG trzonów kości udowych osobnika z obiektu 314 z widocznymi liniami Harrisa. Fot. M. Mackiewicz Fig. 8. Site Wrocław-Widawa 17. X-ray image of femur with Harris lines in a child from pit 314. Photo M. Mackiewicz 5 koron zębów lewych górnych (1. i 2. przedtrzonowa, 1., 2. i 3. trzonowca); kompletny szkielet w stanie uniemożliwiającym jego wnikliwą analizę; szkielet najprawdopodobniej był narażony na długotrwały kontakt ze związkami zawierającymi azot (ryc. 9). Na podstawie wymienionych zachowanych fragmentów szkieletu można określić, że są to szczątki osobnika najprawdopodobniej płci żeńskiej w wieku adultus (ok. 23 27 lat). 363

AGATA HAŁUSZKO Ryc. 9. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Uszkodzona lewa część czaszki kobiety w wieku 23 27 lat z obiektu 1073 z widocznymi pseudopatologiami manifestującymi się w postaci otworów po korzeniach roślin. Fot. A. Hałuszko Fig. 9. Site Wrocław-Widawa 17. Perforations caused by plant roots visible on a demaged left part of the skull in 23 27 year-old female from object 1073. Photo A. Hałuszko 4. Obiekt 1098 pochówek szkieletowy. Inwentarz zachowanego materiału kostnego: fragment łuski kości czołowej; fragmenty kości ciemieniowych; fragment łuski kości potylicznej; wewnętrzne szwy czaszkowe pozarastane. Na podstawie wymienionych zachowanych fragmentów szkieletu można określić, że są to szczątki osobnika o nieokreślonej płci w wieku senilis (powyżej 50 lat). 5. Obiekt 1111 pochówek ciałopalny (naczynie z wypełniskiem): Ryc. 10. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Fragmenty przepalonych kości sklepienia czaszki dziecka w wieku infans I z obiektu 1111. Fot. A. Hałuszko Fig. 10. Site Wrocław-Widawa 17. Fragments of cremated skull bones in an infans I child from pit 1111. Photo A. Hałuszko w wypełnisku popielnicy stwierdzono obecność jedynie kości czaszki, których wielkość po wyeksplorowaniu nie przekraczała 0,5 cm (ryc. 10); masa kości 3,95 g; stopień przepalenia 5 (barwa biała przepalenie równomierne). Na podstawie wymienionych zachowanych fragmentów szkieletu można określić, że są to szczątki osobnika o nieokreślonej płci w wieku infans I (0 7 lat); oszacowanie wieku osobnika stało się możliwe, dzięki zachowaniu popielnicy w nienaruszonym stanie. LITERATURA Aufderheide A. C., Rodriguez-Martin C. 1998 The Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology, Cambridge: Cambridge University Press. Buikstra J.E., Ubelaker D.H. 1994 Standards for data collection from human skeletal remains. Proceedings of a Seminar at The Field Museum of Natural History, Arkansas Archeological Survey Research Series, t. 44. Ferembach D., Schwide ky I., Stloukal M. 1979 Empfehlungen für Alters- und Geschlechtsdiagnose am Skele, Homo, t. 30, s. 1 32. 1980 Recommendations for Age and Sex Diagnoses of Skeletons, Journal of Human Evolution, t. 9, s. 459 517. 364 Hałuszko A. 2006 Szacowanie wieku osobników dorosłych z grobów ciałopalnych, Funeralia Lednickie, t. 8, s. 35 38. 2008 Pseudopatologie obserwowane na szczątkach kostnych, Funeralia Lednickie, t. 10, s. 227 231. Hunger H., Leopold D. 1978 Identifikation, Leipzig. Kwiatkowska B. 2005 Mieszkańcy średniowiecznego Wrocławia. Ocena warunków życia i stanu zdrowia w ujęciu antropologicznym, Wrocław. Nathan H., Haas N. 1966 Cribra orbitalia. A bone condition of the orbit of unknown nature. Anatomical study with etiological

ANALIZA ANTROPOLOGICZNA MATERIAŁU KOSTNEGO considerations, Israel Journal of Medical Sciences, t. 2, s. 171 191. Piontek J. 1999 Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny, Poznań. Scheuer L., Black S. 2000 Developmental Juvenile Osteology, San Diego. Schutkowski H. 1993 Sex Determination if Infant and Juvenile Skeletons: I. Morphognostic features, American Journal of Physical Anthropology, t. 90, s. 199 205. Steinbock R.T. 1976 Paleopathological Diagnosis and Interpretation. Bone Diseases in Ancient Human Populations, Springfield, Illinois. Stloukal M. 1999 Antropologie. Přiručka pro studium kostry, Praha. Ubelaker D.H. 1978 Human Skeletal Remains, Chicago. 1989 Human Skeletal Remains: Excavation, Analysis, Interpretation, 2 nd ed., Washington. AGATA HAŁUSZKO ANTHROPOLOGICAL ANALYSIS OF BONE MATERIAL Anthropological analysis comprised osteological material from four skeleton graves and one cremated burial grave (exploring the urn with its fill in the case of the la er) with varied degree of bone preservation. The analysis aimed at sex determination, age-at-death and identifying pathological and pseudopathological changes displayed by the bones. For the determination of sex were used the complex sex determination method and non-metric features (intersexual differences) of pelvis and skull bones (Ferembach, Schwide ky, Stloukal 1979, 1980; Piontek 1999; Stloukal 1999; Ubelaker 1978). The sex in child from pit 314 was used the method based on non-metric features on mandibule proposed by Schutkowski (1993). For the determination of ageat-death, methods were used evaluating the degree of dental eruption based on Ubelaker s chart (1978; 1989), dental abrasion, degree of ossification skeletal elements and degree of obliteration of cranial sutures (Buikstra, Ubelaker 1994; Hałuszko 2006; Hunger, Leopold 1978). The following age classification system was used (after Kwiatkowska 2005): infans I 0-7 years of age; infans I/II 5-10 years; infans II 7-15 years; juvenis 15-20 years; juvenis/adultus 18-21 years; adultus 20-35 years; adultus/maturus 30-40 years; maturus 35-50 years; maturus/senilis 45-55 years; senilis over 50 years of age. To evaluate the extent of cribra orbitalia, which is the main indicator of population s emaciation, was applied the three-degree scale proposed by Nathan and Haas (after Steinbock 1976): porotic type, cribrotic type and trabecular type. The second strain indicator, which was marked was Harris line. The analysis provided the following results: object 314 contained the remains of an 5-7 year-old boy witch cribra obitalia in trabecular type and Harris lines; object 1020 contained the remains of an adult male; object 1073 contained the remains of an adultus female (23-27 years of age) with cranial pseudopathologies; object 1098 contained the remains of a senilis individual of an undetermined sex; object 1111 (cremated burial grave) contained the remains of an infans I individual (0-7 years of age) of undetermined sex. 365