List do Filipian Autorstwo Pawła tego listu nigdy nie poddawano w wątpliwość. 1. Adresaci Miasto Filippi założył około 356 r. przed Chr. Filip II Macedończyk, ojciec Aleksandra Wielkiego. W 42 r. przed Chr. rozpoczęła się intensywna kolonizacja rzymska. Od 27 r. przed Chr. miasto staje się kolonią rzymskich weteranów wojskowych i otrzymuje nazwę Julia Augusta Filippensis. Mieszkańcy Filippów byli przeważnie Rzymianami, ale nie zbrakło również Greków. Żyli oni głównie z rolnictwa, rzemiosła i handlu. Miasto zawdzięczało swoje znaczenie gospodarcze położeniu. Znajdowało się bowiem przy słynnej trasie Via Egnatia, łączącej wschód i zachód. Paweł przybył do Filippów wraz z Sylasem i Tymoteuszem z Troady, w czasie drugiej podróży misyjnej i założył tu Kościół w 49/50 r. po Chr. Był to pierwszy Kościół założony przez Pawła w Europie. Kościół w Filippach składał się głównie z nawróconych pogan. Z tym Kościołem łączyły Pawła szczególnie serdeczne więzy. Wyrazem tego jest fakt, że Paweł tylko z Filippów przyjmował pomoc finansową. Podczas trzeciej podróży misyjnej Paweł odwiedził dwukrotnie Filippi. 2. Powody napisania listu Powodem napisania listu było przybycie do Pawła wysłannika Filipian Epafrodyta z ofiarą pieniężną. Epafrodyt po przybyciu do Pawła ciężko zachorował, o czym dowiedzieli się Filipianie i bardzo się tym zmartwili. Gdy Epafrodyt więc wyzdrowiał, Paweł odsyła go szybko do domu i okazyjnie przesyła przez niego list do Kościoła w Fi1ippach. W liście tym zachęca do wytrwania w cierpieniach, w oparciu o własne doświadczenie oraz wskazuje na grożące niebezpieczeństwa. Usiłuje wywołać w Filippach atmosferę radości i umocnić ich jedność. 3. Czas i miejsce napisania List do Filipian należy do tzw. listów więziennych. Jest wciąż sprawą kontrowersyjną wśród uczonych, o które wiezienie Pawła chodzi, gdyż był on wieziony: w Rzymie, w Efezie, i w Cezarei Nadmorskiej. Najmniej uczonych opowiada się za Cezareą. Pozostaje zatem Rzym lub Efez. Za Efezem przemawiałaby fakt, że miasto to jest położone znacznie bliżej Filippów niż Rzym. O dłuższym więzieniu Pawła w Efezie nie wspominają jednak Dzieje Apostolskie. Najwięcej argumentów przemawia za więzieniem rzymskim. Na przykład:
1) relacja Dziejów Apostolskich; 2) List do Filipian wskazuje na dłuższe więzienie Pawła; 3) warunki, w jakich przebywa Paweł we więzieniu, wskazują, że nie założył on Kościoła w miejscu swego uwięzienia (Flp 1, 12-18). Dziś zatem przyjmuje się, że list został napisany we więzieniu rzymskim około 60 r. po Chr. 4. Struktura listu Wstęp: 1, 1-30 Wezwanie do jedności: 2, 1-4 Hymn o kenozie Chrystusa: 2, 5-11 Różne napomnienia: 2, 12-18 Polecenie Tymoteusza: 2, 19-24 Wiadomości o chorobie Epafrodyta: 2, 25-30 Ostrzeżenie przed głosicielami błędnej nauki: 3-4, 1 Zakończenie wraz z parenezą końcową: 4, 2-23 5. Problem jedności listu W badaniach naukowych wielu uczonych kwestionuje jedność listu. Niektórzy wyodrębniają w Flp trzy listy: 1) List A: 4, 1-20 krótki list z podziękowaniem za pomoc; 2) List B: 1, 1-3, 1 + 4, 4-7 + 4, 21-23 relacja o sytuacji apostoła; 3) List C: 3, 2-4 + 4, 8-9 polemika z głosicielami błędnej nauki. Jest wprawdzie możliwe, że pomiędzy Pawłem a Filipianami istniała wcześniejsza korespondencja, ale za jednością literacką i teologiczną przemawiają: 1) płynne powiązanie poszczególnych części (np. Flp 3, 1 i 3, 2); 2) jedność myśli teologicznej (np. w Flp 3, 20-21 nawiązuje do 2, 6-11). 3) analiza retoryczna.
6. Analiza retoryczna List do Filipian ma formę tekstu o charakterze retorycznym. Jako gatunek retoryki deliberatywnej 1. Według D. WATSONA analiza retoryczna wykazuje następujące fazy retoryki Pawła: exordium Flp 1, 3-26 narratio Flp 1, 27-30 probatio (argumentatio) Flp 2, 1-3, 21 peroratio Flp4, 1-20 Exordium jest wstępem do przemówienia. We wstępie autor koncentruje się na uczuciach i stara się zainteresować słuchaczy. Narratio, czyli opowiadanie przedstawienie faktów, zreferowanie tezy. Opowiadanie powinno być rzeczowe, jasne, krótkie i zrozumiałe. Przygotowuje ono argumentację, która zostanie rozwinięta w następnej części. Probatio (argumentatio) to dowodzenie. W tej części mowy przytacza się argumenty oraz uzasadnia przedstawione w narratio fakty i tezy, aby przekonać słuchaczy (czytelników). Peroratio lub konkluzja kończy przemówienie i ma podwójne zadanie do spełnienia: 1) podsumować treści zawarte w narratio i argumentatio oraz 2) poruszyć uczucia słuchaczy, wywołać ich emocje. 6. Główne myśli teologiczne 1. Tematem wiodącym listu jest egzystencja chrześcijańska. Chrześcijanin opiera swoją egzystencję na Jezusie Chrystusie (Flp 2, 1-5. 6-11. 12-18). Chrystus sprawia, strzeże i dopełnia zbawienie każdego. Chrystus jest najwyższą wartością (Flp 1, 21). Przykład życia Chrystusa jest dla chrześcijanina modelem postępowania. W życiu należy więc kierować się tylko tym, co odpowiada Chrystusowi (Flp 1, 27-30). Podobnie jak Chrystus zrezygnował z przywilejów, które mu przysługiwały i uniżył się aż do śmierci na krzyżu, tak samo chrześcijanin powinien zrezygnować z egoizmu oraz przyjąć postawę pokory i jedności ze wszystkimi. Egzystencja chrześcijańska zmierza ku doskonałości, dopełnieniu, które dokona się po powtórnym przyjściu Chrystusa, sądzie i zmartwychwstaniu (Flp 3, 12-14). Na tak pojętej egzystencji bazuje etyka. Nie jest ona jednak tylko serią trudnych do spełnienia postulatów, lecz współpracą z łaską Boga (Flp 4, 12-14) i mocą Ducha Świętego, który w nas działa (Flp 1, 19). 1 Gatunek deliberatywny przedstawia punkt widzenia autora w tym celu, aby zyskać poparcie czytelników, czy też słuchaczy.
2. List ukazuje również model idealnego Kościoła. Podstawą idealnej wspólnoty jest udział w tej samej wierze (Flp 1, 5. 7; 2, 1; 4, 14-15). Świadomość wspólnoty wyraża się też we wzajemnej trosce (Flp 2, 20. 25; 4, 3), w zachęcaniu i dodawaniu innym odwagi (Flp 1, 14. 25-26; 2, 19), we wspólnym przeżywaniu radości (Flp 2, 17-18). Cechą idealnej wspólnoty jest przede wszystkim jedność, która jest czymś więcej niż tylko unikaniem podziałów. Polega ona na wspólnym duchu, na jednakowych dążeniach, na priorytecie spraw innych członków wspólnoty a odsunięciu swoich własnych na dalszy plan. 7. Egzegeza Flp 2, 6-11. (1) Analiza Flp 2, 6-11 należy do gatunku poezji, jest hymnem. Wskazuje na to obrazowy język, przeciwstawienia i paraleliżmy. Stanowi on zamkniętą jednostkę literacką i daje się łatwo wyłączyć z kontekstu, bez naruszenia jego spoistości. Wśród egzegetów nie ma zgody, co do struktury i pochodzenia hymnu. Francuski egzegeta P. GRELOT proponuje podział dwuczęściowy: 1. Uniżenie się Chrystusa (Flp 2, 6-8) 2. Wywyższenie Chrystusa (Flp 2, 9-11). Ze względu na występujące w hymnie słownictwo obce Pawłowi uważa się, że został on zaczerpnięty z tradycji. Występował on zapewne w liturgii. Analiza intertekstualna wskazuje na wspólne idee z Iz 53. Kontekst hymnu wskazuje, iż Paweł wykorzystał go w celach parenetycznych. Przykład uniżenia się Chrystusa jest motywem pobudzającym chrześcijan do budowania jedności, której nieodzownym warunkiem jest postawa pokory (Flp 2, 5). W kontekście następującym Paweł wskazuje na posłuszeństwo Chrystusa jako motyw posłuszeństwa wierze i czynnego udziału w dziele zbawczym (Flp 2, 12-18). (2) Komentarz 6-8. Jest to pierwsza, część dramatu, której tematem jest uniżenie Chrystusa. Polega ono na systematycznym schodzeniu w dół z pozycji Boga do pozycji człowieka i osiąga swój najniższy poziom w śmierci na krzyżu. Działanie należy tu wyłącznie do Chrystusa. Punktem wyjściowym tego procesu jest okres preegzystencji Chrystusa. Sposób bytowania Chrystusa na tym etapie opisują dwa wyrażenia: istnienie evn morfh. Qeou/ i być na równi z Bogiem (w.6). Słowo morfh, posiada szeroki zakres znaczeń, stąd istnieją różne propozycje tłumaczenia tego wersa. Najbardziej prawdopodobne wydaje się znaczenie tego słowa zaproponowane przez J. GNILKĘ: sposób bycia. W.6 brzmiałby wówczas następująco: istniejąc na sposób właściwy Bogu.
Wyrażenie: być na równi z Bogiem ma znaczenie synonimiczne do poprzedniego, ale wyraża bardziej zewnętrzną pozycję, tzn. chwałę, godność i moc, przysługujące Chrystusowi jako Bogu. W określonym momencie historycznym (aoryst: h`gh,sato), Chrystus stanął przed decyzją dalszego korzystania z tych prerogatyw, jakie przysługują jego pozycji jako Boga lub też zrezygnować z nich. Trudno jasno określić charakter tego momentu: była to próba, pokusa, zamach lub coś podobnego? Interpretacja zależy od znaczenia słowa a`rpagmo,n, które jest przedmiotem wielu dociekań uczonych. W każdym jednak wypadku chodzi o moment wolnego wyboru, mocą którego Chrystus zrezygnował z wykorzystywania swej po żyć j i jako Boga. Konsekwencją tej decyzji było ogołocenie się (w. 7: evke,nwsen). Przez ogołocenie się rozumiemy Wcielenie (fakt historyczny, jednorazowy: aoryst). Wcielenie opisują trzy zwroty: przyjęcie morfh,, czyli sposobu bycia sługi (w. 7b); podobieństwo do ludzi (w. 7c); zewnętrzne przejawy (sch/ma) wskazujące na człowieka (w. 7d). Charakterystyczne, że opis przyjęcia ludzkiej natury nie zaczyna się od określenia człowiek, lecz sługa. W ten sposób lepiej uwydatnia się sens rezygnacji Chrystusa z Bożych prerogatyw i mocniej zarysowuje opozycja: Bóg człowiek. Bóg, to suwerenny Pan, natomiast człowiek, to sługa pozbawiony wszelkich praw. Hymn pomija natomiast problem wzajemnych relacji pomiędzy naturą Boska i ludzką Chrystusa. Kolejnym stopniem ogołocenia, czyli kenozy Chrystusa było jego uniżenie się (w. 8a), czyli rezygnacja z przysługujących mu praw i przyjęcie w całej rozciągłości wszystkich ograniczeń, jakie niesie ze sobą model ludzkiej egzystencji. Uniżenie opisują również trzy określenia: posłuszeństwo Bogu (w. 8b); przyjęcie śmierci, czyli kres czasowy ludzkiej egzystencji (w. 8c); śmierć na krzyku jako znak bezsilności i hańby, a zarazem szczytowy wyraz rezygnacji Chrystusa z Bożych prerogatyw i najniższy punkt jego kenozy (w. 8d). 9. Od w. 9 następuje nagły zwrot i rozpoczyna się drugi akt dramatu opis wywyższenia Chrystusa (w. 9-11. W tym akcie interweniuje Bóg, a Chrystus staje się przedmiotem Jego działania. Na bezpośredni związek drugiego aktu z pierwszym wskazuje słowo dio, dlatego, jakim rozpoczyna się w. 9. Za dobrowolne najniższe uniżenie i posłuszeństwo Bóg wynagradza Chrystusa najwyższym wywyższeniem i władzą. Wywyższenie wyraża czasownik u`peruyou/n wywyższyć ponad wszystko możliwe. Termin ten w LXX odnosi się wyłącznie do Boga. 10-11. Imię ponad wszelkie imię, to Imię Boga, czyli JAHWE, tłumaczone w LXX przez KURIOS PAN. Imię w Biblii określa prerogatywy, naturę, zadania. Wywyższenie Chrystusa i jego nowe imię KURIOS PAN, należy rozumieć jako zajęcie pozycji Boga wraz z wszelkimi przysługującymi jej prerogatywami,
pełnią władzy, chwałą i majestatem. W wyniku tego wywyższenia nie nastąpił zwykły powrót do morfh. Qeou/ (por. w. 6a), lecz uzyskanie nowej, przekraczającej wszelkie możliwości pozycji w kosmosie. Wyrazem uznania tej nowej pozycji Chrystusa przez cały kosmos jest aklamacja, polegająca na adoracji: pa/n go,nu ka,myu aby zgięło się wszelkie kolano oraz na wyznaniu: o[ti Ku,rioj VIhsou/j Cristo,j ze Panem jest Jezus Chrystus (w. 11 b). Jest to w ogóle centralna wypowiedź chrystologiczna Nowego Testamentu. Hymn kończy doksologia: eivj do,xan qeou/ patro,j ku chwale Boga Ojca.