Do kategorii praw niemajątkowych (zwanych prawami osobowymi) zalicza się:

Konspekt pojęcia i definicje dotyczące nieruchomości 1.1. Mienie jako kategoria prawa cywilnego 1.2. Nieruchomość jako składnik mienia 1.2.1. Definicje nieruchomości 1.2.2. Rodzaje nieruchomości - podział według kryterium podmiotowego i przedmiotowego I. Mienie Art. 44. Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe. Termin: mienie jest zbiorczą nazwą dla ogółu podmiotowych praw majątkowych (bezwzględnych i względnych), tak cywilnych, jak i pozostałych. Mienie jest więc pojęciem nadrzędnym (ogólnym) wobec poszczególnych praw majątkowych. Zwykle przyjmuje się, że prawami majątkowymi 1 są: 1. prawa rzeczowe - własność, użytkowanie wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe. 2. wierzytelności, czyli prawa wynikające ze stosunków zobowiązaniowych (obligacyjnych), np. najem, dzierżawa, lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu, wierzytelności z weksla lub czeku, wierzytelności z tytułu udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółce akcyjnej. Do kategorii wierzytelności należą również roszczenia pieniężne, w tym odszkodowawcze, choćby służyły do ochrony dóbr niemajątkowych. 3. prawa na dobrach niematerialnych o charakterze majątkowym, np. prawa autorskie, wynalazcze, prawa do znaków towarowych, wzorów użytkowych i zdobniczych, prawo do firmy i nazwy przedsiębiorstwa, określane łącznie jako prawo własności intelektualnej 2 ; 4. prawa rodzinne o charakterze majątkowym, np. prawa majątkowe małżonków, prawo do świadczeń alimentacyjnych; 5. prawa spadkowe, w tym prawo do spadku (prawo dziedziczenia) oraz prawa związane z zachowkiem i zapisem 3. 6. prawa majątkowe o charakterze bezwzględnym, których przedmiotem są dobra materialne, nie będące rzeczami w znaczeniu techniczno-prawnym, tj. prawa górnicze, wodne, prawo polowania i rybołówstwa oraz prawa dotyczące energii. 7. prawo do przedsiębiorstwa. Do kategorii praw niemajątkowych (zwanych prawami osobowymi) zalicza się: 1 Kryterium podziału na prawa majątkowe i niemajątkowe nie jest ostre. Zazwyczaj ujmuje się je jako typowy interes ekonomiczny, jaki prawa te realizują. Zob. Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 85; E. Łętowska, Podstawy, s. 152. 2 W grupie praw na dobrach niematerialnych umieszcza się niekiedy prawo do przedsiębiorstwa - art. 55 1 k.c. (tak np. M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 34). 3 Zagadnienie praw spadkowych jako odrębnej pozycji klasyfikacyjnej jest sporne, zob. J. St. Piątowski (w:) System prawa cywilnego, t. IV, Prawo spadkowe, red. J. St. Piątowski, Ossolineum 1986, s. 16 i n. oraz S. Grzybowski (w:) System I, s. 238 1

1. prawa osobiste (lub prawa osobistości), służące osobie fizycznej lub prawnej do ochrony jej dóbr osobistych (art. 23 i 43 k.c.); 2. prawa na dobrach niematerialnych o charakterze niemajątkowym, chroniące tzw. dobra osobiste twórcy; 3. niemajątkowe prawa rodzinne, wynikające ze stosunków rodzinnych (małżeństwo, pokrewieństwo, przysposobienie) lub ze stosunków ukształtowanych na wzór stosunków rodzinnych (opieka, kuratela). 4. prawa korporacyjne, wypływające z tytułu członkostwa w organizacji (np. w stowarzyszeniu, spółce), uprawniające np. do uczestniczenia wraz z prawem głosu w organach stanowiących organizacji (np. w zgromadzeniu wspólników) czy do zaskarżania uchwał podjętych przez organ stanowiący. Przedmiotem praw majątkowych są: 1. dobra materialne, tj. a. rzeczy w znaczeniu techniczno-prawnym ( art. 45 k.c.) oraz b. przedmioty materialne nie będące rzeczami, np. wody, kopaliny czy też przedsiębiorstwo. 2. dobra niematerialne (np. utwór literacki, naukowy, muzyczny, program komputerowy, wynalazek, znak towarowy). Majątkowy charakter praw podmiotowych jest cechą stałą, niezależną od wartości ekonomicznej (majątkowej) konkretnego prawa. Prawo podmiotowe zaliczane do praw majątkowych zachowuje swój charakter, choćby in concreto przedmiot tego prawa przedstawiał się na rynku jako całkiem bezwartościowy Prawa majątkowe mogą mieć postać: praw bezwzględnych (skutecznych erga omnes), np. prawa rzeczowe, prawo do spadku, prawo do patentu, prawo do przedsiębiorstwa, albo praw względnych (skutecznych inter partes), np. najem, lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu, licencja, prawa rodzinne. Prawa majątkowe są z reguły przenoszalne (inter vivos i mortis causa - art. 922 k.c.), chyba że przepisy stanowią inaczej, np. niezbywalne są: użytkowanie (art. 254 k.c), służebności osobiste ( art. 300 k.c), prawo odkupu i pierwokupu (art. 595 1 k.c. i art. 602 1 k.c.), prawo dożywocia (art. 912 k.c.). Zob. też art. 445 3 k.c. oraz art. 509 1 k.c. Obrót prawami majątkowymi (możliwość nabycia i zbycia) jest co do zasady swobodny. Wyjątkowo tylko pewne prawa majątkowe objęte są monopolem państwowym, np. własność złóż kopalin nie stanowiących części składowych nieruchomości gruntowej przysługuje wyłącznie Skarbowi Państwa. Podobnie w przypadku wód, które stanowią własność Skarbu Państwa (zasada). Wyjątek odnosi się jedynie do powierzchniowych wód stojących oraz wód w rowach, które są własnością właścicieli gruntów, na których się znajdują. 2

Mienie a własność Mienie jest pojęciem zbiorczym dla ogółu podmiotowych praw majątkowych; prawo własności (art. 140 k.c.) stanowi zaś jedno z tych praw. Prawo własności jest zatem składnikiem mienia. Niekiedy jednak terminu: własność (zwykle bez poprzedzającego go słowa: prawo) używa się w znaczeniu szerszym, tj. jako synonimu mienia (jeszcze innym określeniem mienia jest termin: stosunki własnościowe). Terminem: własność dla oznaczenia ogółu praw majątkowych posługują się zwykle konstytucje. Mienie a majątek Swoistą cechą mienia jest to, że odnosi się ono wyłącznie do aktywów. Mienie, podobnie jak własność, związane jest z określonym podmiotem stosunków cywilnoprawnych. W przeciwieństwie do terminu: mienie, które obejmuje wyłącznie same aktywa (nigdy pasywa), pojęcie: majątek występuje (także w przepisach prawnych) w dwóch znaczeniach: a. węższym - dla oznaczenia ogółu aktywów przysługujących określonej osobie (bez pasywów). Długi (pasywa) nie wchodzą w skład tak rozumianego majątku, lecz ciążą na nim, obniżając wartość ekonomiczną majątku z uwagi na to, iż mogą być z niego zaspokojone; b. szerszym - dla określenia ogółu aktywów i pasywów, czyli praw i obowiązków majątkowych danego podmiotu. Zatem in concreto znaczenie terminu: majątek (ujęcie węższe lub szersze) można ustalić dopiero po przeprowadzeniu wykładni przepisów 4. Co do zasady obowiązuje reguła: jeden podmiot - jeden majątek. Skład majątku danego podmiotu może wszakże ulegać (i zwykle ulega) zmianom wskutek czynności prawnych uprawnionego i innych zdarzeń. Przez majątek danego podmiotu należy zatem rozumieć prawa majątkowe przysługujące temu podmiotowi w określonym momencie. Pojęcie majątku pojawia się i wykazuje swą przydatność przy regulacji takich kwestii, jak: sukcesja uniwersalna, tj. przede wszystkim dziedziczenie (art. 922 k.c.); zarząd majątkiem, np. zarząd majątkiem osób prawnych, zarząd majątkiem wspólnym małżonków, zarząd majątkiem spółki cywilnej, zarząd majątkiem dziecka; odpowiedzialność za zobowiązania; regułą jest ponoszenie odpowiedzialności za zobowiązania (długi) całym majątkiem. Dotyczy to tak osób fizycznych, jak i prawnych. Niekiedy jednak ustawodawca przewiduje ograniczenie odpowiedzialności, które przybiera dwojaką postać, tj.: o ograniczenia przedmiotowego (cum viribus haereditatis) - odpowiedzialność ogranicza się do określonej masy majątkowej (art. 1030 zd. 1 k.c., art. 14 ust. 3a u.g.n.r. SP) albo o ograniczenia rachunkowego (pro viribus haereditatis) - odpowiada się całym majątkiem, lecz w ograniczonej wysokości (art. 40 2, art. 526 czy art. 1031 2 k.c.). 4 Posługiwanie się węższym pojęciem majątku postuluje się w doktrynie; tak np. Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 118 3

II Rzeczy 1. Pojęcie rzeczy Zgodnie z art. 45 k.c. Rzeczami w rozumieniu kodeksu są tylko przedmioty materialne. Pojęcie rzeczy jest jednym z podstawowych pojęć w prawie cywilnym. Od jego ujęcia i granic zależy przyjęcie rozwiązań normatywnych określających sposób i charakter władania różnymi dobrami oraz sposób przenoszenia praw związanych z tym władaniem, a także przyznawania innym osobom niż uprawniony prawa do korzystania z tych dóbr 5. W szczególności na podstawie normatywnej kategorii rzeczy wyróżniane są podmiotowe prawa rzeczowe, które reguluje odrębny dział prawa cywilnego (prawo rzeczowe w sensie przedmiotowym - księga II k.c.). Legalna definicja rzeczy (art. 45 k.c.) ujmuje pojęcie rzeczy wąsko. Pojęcie rzeczy charakteryzują dwie cechy: 1. materialny (fizykalny) charakter - materialne części przyrody (w stanie pierwotnym lub przetworzonym) - (ich wartość majątkowa jest obojętna); cechy tej brakuje przy falach morskich, wietrze, dźwięku, elektryczności; 2. wyodrębnienie z przyrody (w sposób naturalny lub sztuczny) w taki sposób, że mogą stanowić dobra samoistne; cechy tej brakuje przy otwartym morzu, wodzie płynącej, powietrzu, złożach minerałów. Nie jest natomiast istotny stan skupienia (stały, ciekły, gazowy), jeżeli występuje możność wyodrębnienia (np. gaz w balonie, woda w butelce) 6. Nie są zatem rzeczami przedmioty niematerialne: dobra niematerialne (utwory literackie, muzyczne, naukowe, wynalazki itp.), prawa, a także różnego rodzaju energie, ponieważ nie stanowią (w znaczeniu potocznym) materialnych (dostrzegalnych) części przyrody. Spośród zaś materialnych części przyrody nie są rzeczami takie dobra, którym z powodu braku wyodrębnienia nie można przypisać cechy samoistności: złoża minerałów (kopaliny), tzw. res omnium communes (woda płynąca, morze, powietrze) oraz części składowe rzeczy (w tym ostatnim wypadku - brak wyodrębnienia prawnego). Według dotychczas dominującego poglądu rzeczami są tylko poszczególne przedmioty, co oznacza, że nie traktuje się jako rzeczy w znaczeniu techniczno-prawnym tzw. zbioru rzeczy (universitas rerum), np. biblioteki, oraz zbioru praw (universitas iuris), np. przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolnego. 5 (Z. Żabiński, Wpływ pojęcia rzeczy, s. 251) 6 E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Warszawa 2006, s.4. 4

Przydatność wąskiego ujęcia rzeczy bywa - ze względów funkcjonalnych - kwestionowana 7. Odnosi się to zwłaszcza do problemu regulacji uprawnień majątkowych do takich dóbr, jak: energia elektryczna, jądrowa, wody, złoża mineralne, przedsiębiorstwo. 2. Klasyfikacja rzeczy Rzeczy mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów, co prowadzi do rozróżnienia rzeczy podzielnych i niepodzielnych; rzeczy zużywalnych i niezużywalnych; rzeczy prostych i złożonych; rzeczy istniejących i przyszłych ( res speratae). A. Nieruchomości i rzeczy ruchome. Podział ten ma charakter dychotomiczny (dwudzielny); jest więc rozłączny i wyczerpujący. W kodeksie cywilnym jest jedynie definicja nieruchomości, w tym nieruchomości rolnej (art. 46 i 46 1 ). Ze względu na dychotomiczny charakter podziału przyjmuje się, iż rzeczy, które nie są nieruchomościami, stanowią rzeczy ruchome (definicja negatywna, doktrynalna). Zakresu rzeczy ruchomych nie da się określić w sposób pozytywny przez wyliczenie cech właściwych dla ruchomości 8. Jednak w wielu wypadkach ustawa rozstrzyga o rodzaju rzeczy 9. Dotyczy to: 1. rzeczy połączonych z nieruchomością tylko dla przemijającego użytku ( art. 47 3 k.c.); 2. urządzeń służących do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego i innych urządzeń podobnych, nawet trwale połączonych z gruntem, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa (art. 49 k.c.); 3. budynków i innych urządzeń nie związanych trwale z gruntem (kioski, baraki, trybuny itp.); 4. rosnących w gruncie drzew i innych roślin, jeżeli stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności (arg. z art. 48 k.c., zob. np. art. 274 k.c.). Sens prawny podziału na nieruchomości i rzeczy ruchome polega na poddaniu obydwu kategorii rzeczy odmiennym reżimom prawnym 10. Szczególną wagę ("od zawsze") przykłada się do regulacji sytuacji prawnej nieruchomości (bardziej wyczerpująca reglamentacja i zarazem większa restrykcyjność przepisów). Decyduje o tym przede wszystkim znaczenie gruntów, tj. ich rola gospodarcza i cecha niepomnażalności. Główne różnice reżimów prawnych można ująć następująco: 1. Przedmiotem niektórych praw rzeczowych mogą być tylko albo ruchomości (zastaw; wyjątek: zastaw na prawach), albo nieruchomości (użytkowanie wieczyste, służebności oraz - co do zasady - hipoteka). 7 zob. np. Z. Żabiński, Wpływ pojęcia rzeczy; A. Stelmachowski, Przedmiot własności, s. 109. 8 S. Grzybowski (w:) System I, s. 414; podobnie Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 103 oraz E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1996, s. 29. Odmienne stanowisko zajmuje W. J. Katner (Rozważania, s. 32; Przeniesienie własności, s. 71 i 72; Umowne nabycie, s. 29), według którego cechą decydującą o zaliczeniu rzeczy do ruchomości jest potrzeba i możliwość przenoszenia, tj. przemieszczania rzeczy jako warunku jej użyteczności. Za ruchomości "z natury" autor ten uznaje wszelkie rzeczy, którym brak cechy związania z gruntem. 9 S. Grzybowski (w:) System I, s. 415 10 (zob. też E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s. 5 i n.). 5

2. niektóre stosunki obligacyjne mogą dotyczyć tylko nieruchomości (np. dożywocie); inne tylko rzeczy ruchomych (np. komis, pożyczka); 3. instytucja ksiąg wieczystych przeznaczona jest wyłącznie dla nieruchomości, a obecnie i części składowych nieruchomości (księgi wieczyste dla praw do lokali spółdzielczych). 4. tylko nieruchomości mogą podlegać wywłaszczeniu; 5. jedynie w stosunku do nieruchomości ustanawia się ustawowe prawo pierwokupu. B. Rzeczy oznaczone co do tożsamości i co do gatunku. Rzeczy oznaczone co do tożsamości (in specie) to rzeczy, które wykazują cechy indywidualne, wyłącznie im właściwe bądź rzeczy wyraźnie wskazane przez strony stosunku prawnego (ta rzecz); natomiast rzeczy oznaczone co do gatunku (in genere) to rzeczy określone tylko według ich cech rodzajowych, gatunkowych, tj. właściwych dla większej liczby przedmiotów (taka rzecz) 11. Podział na rzeczy oznaczone co do tożsamości (indywidualne) i co do gatunku (rodzajowe) ma charakter subiektywny; rozstrzygające znaczenie ma wyraźna lub domniemana wola stron stosunku prawnego. Zatem wyłącznie treść konkretnego zobowiązania wskazuje, czy rzecz będąca przedmiotem świadczenia została oznaczona indywidualnie czy rodzajowo 12. Nieruchomości są zawsze oznaczone co do tożsamości 13. Natomiast w klasie rzeczy ruchomych występują tak rzeczy oznaczone co do gatunku, jak i co do tożsamości. Wśród ruchomości rzeczami oznaczanymi jako indywidualne są zazwyczaj np. dzieła sztuki (obraz Rembrandta). Większość rzeczy ruchomych kwalifikuje się jako rzeczy rodzajowe, np. książki, samochody, zboże. Jednakże z woli stron rzecz "z zasady" rodzajowa, np. samochód, książka (seryjnie wytworzona), może być traktowana jako oznaczona co do tożsamości, np. gdy kupujący - spośród wielu innych (takich samych) rzeczy - dokona wyboru konkretnego egzemplarza książki czy samochodu opatrzonego jemu tylko właściwym numerem podwozia i silnika. Nawiązując do tradycyjnego podziału rzeczy na zamienne i niezamienne w obrocie, wyjaśnia się niekiedy sens obecnie istniejącego podziału - rzeczy indywidualnie oznaczone nie dają się zastąpić inną rzeczą; natomiast rzeczy oznaczone gatunkowo są zastępowalne 14. 11 J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 17; Z. Radwańśki, Zobowiazania, s. 67; T. Dybowski (w:) System III/1, s. 110-111. 12 zob. Z. Radwański, Zobowiązania, s. 68; T. Dybowski (w:) System III/1, s. 111; W. Czachórski, Zobowiązania, s. 56-57; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 17; S. Grzybowski (w:) System I, s. 425; A. Wolter, Prawo cywilne, s. 229; E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1996, s. 33, a także SN 18.12.1973 (nie publ.); do orzeczenia tego krytycznie ustosunkowała się E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 109 i 110 13 S. Breyer, Przeniesienie własności nieruchomości, s. 69 i 70; J. Wasilkowski, Prawo własności, s. 157, przypis 20; E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1996, s. 33; tenże, Prawo rzeczowe 1997, s. 9 14 zob. W. Czachórski, Zobowiązania, s. 56; podobnie W. J. Katner, Umowne nabycie, s. 36; E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 109. Podkreśla się wszakże, że brak możliwości zamiany może wynikać "jedynie" z woli stron; tak zwłaszcza W. J. Katner, Umowne nabycie, s. 36 6

Rzeczy oznaczone co do gatunku jako przedmiot świadczenia mogą być określane z różnym stopniem dokładności (szerzej lub węziej), np. tylko "samochód" lub "samochód marki, roku produkcji, o kolorze karoserii" itp. W ten sposób zawęża się klasę przedmiotów, spośród których można będzie dokonać wyboru przedmiotu świadczenia 15. Konsekwencje prawne podziału rzeczy na oznaczone co do gatunku i co do tożsamości zaznaczają się zarówno na terenie prawa rzeczowego (zob. np. art. 155 k.c. co do sposobu i chwili przeniesienia własności rzeczy przy rzeczy oznaczonej co do gatunku wymagane jest przeniesienie posiadania rzeczy), jak i na terenie prawa zobowiązań. Omawiany podział ma zwłaszcza znaczenie dla oceny niemożliwości świadczenia ( art. 475 k.c.), wykonania zastępczego (art. 479 k.c.), uprawnień z tytułu rękojmi za wady rzeczy (np. art. 557 2, art. 561 k.c.), treści obowiązku zwrotu rzeczy przy różnych typach praw ( takie same rzeczy - np. przy użytkowaniu nieprawidłowym - art. 264 k.c., pożyczce - art. 720 1 k.c. lub te same rzeczy - np. przy najmie - art. 675 1 k.c., dzierżawie - art. 705 k.c.). C. Rzeczy podzielne i niepodzielne. Podzielne są rzeczy, które można dzielić na części tego samego rodzaju (takie same) bez istotnego zmniejszenia (tym bardziej utraty) ich wartości, np. materiały włókiennicze, chleb. Niepodzielne są rzeczy, gdy podział taki nie jest możliwy, np. książka, żywe zwierzę, samochód. Podzielność w znaczeniu prawnym (wyżej podanym) nie jest równoznaczna z faktyczną możliwością dokonywania podziału fizycznego rzeczy, np. możność rozdrobnienia książki na kartki nie stanowi o podzielności tej rzeczy w sensie prawnym. O podzielności rzeczy nie zawsze decydują jej właściwości fizyczne, np. podział diamentu, choć obiektywnie możliwy, bez wątpienia spowoduje znaczącą utratę wartości rzeczy. Podzielność lub niepodzielność rzeczy może zatem wynikać również z funkcji, jaką rzecz pełni w obrocie. Znaczenie prawne podziału na rzeczy podzielne i niepodzielne zaznacza się przede wszystkim w ramach instytucji zniesienia współwłasności ( art. 211 k.c.) oraz w innych postępowaniach "działowych", a także w sferze prawa zobowiązań dla oceny, czy mamy do czynienia z podzielnością lub niepodzielnością świadczenia ( art. 379 i n. k.c.). Podzielność (lub nie) zobowiązań ma szerszy zakres niż kwestia podzielności rzeczy będącej przedmiotem świadczenia; podzielność zobowiązań nie musi zatem wiązać się z podzielnością rzeczy 16. D. Rzeczy zużywalne i niezużywalne. Zużywalnymi są rzeczy, których zwykły użytek (korzystanie zgodnie z przeznaczeniem) polega na ich zużyciu (np. żywność, opał) lub wyzbyciu się (np. pieniądze). Pozostałe rzeczy są niezużywalne. 15 ; zob. o tym S. Grzybowski (w:) System I, s. 425; W. Czachórski, Zobowiązania, s. 56; T. Dybowski (w:) System III/1, s. 112-113 16 bliżej na temat zobowiązań podzielnych i niepodzielnych zob. T. Dybowski (w:) System III/1, s. 108 i n.; Z. Radwański, Zobowiązania, s. 67; W. Czachórski, Zobowiązania, s. 55 i n. 7

Niezużywalne są nieruchomości, a także rzeczy ruchome, które ulegają wprawdzie zużyciu, lecz dopiero w dłuższym okresie wskutek ich wielokrotnego używania, np. ubranie, samochód, książka. Większość rzeczy ruchomych ma charakter niezużywalny. O kwalifikacji rzeczy jako zużywalnych bądź niezużywalnych może decydować ich konkretne przeznaczenie, np. przeznaczony do spalenia w trakcie realizacji filmu barak będzie rzeczą zużywalną; zaś bryła węgla traktowana jako eksponat muzealny będzie rzeczą niezużywalną. Podział na rzeczy zużywalne i niezużywalne nie występuje expressis verbis w przepisach k.c.; ma on jednak znaczenie prawne. Rzeczy zużywalne nie mogą być bowiem przedmiotem takich stosunków prawnych, które polegają na oddaniu rzeczy przez właściciela osobie trzeciej do korzystania z jednoczesnym obowiązkiem zwrotu tej samej rzeczy, np. najem, dzierżawa, użyczenie. Zob. też art. 264 k.c. (użytkowanie nieprawidłowe), art. 720 1 k.c. (pożyczka), art. 845 k.c. (depozyt nieprawidłowy), które mają na względzie rzeczy zużywalne. Stąd też przewidują zwrot nie tych samych, lecz takich samych rzeczy 17. E. Rzeczy proste i złożone. Rzeczą prostą, np. kamień, moneta, kartka papieru, arkusz blachy, szkło, jest rzecz stanowiąca jednolitą całość, w której nie da się wyróżnić poszczególnych części o samodzielnym znaczeniu. Rzeczą złożoną jest rzecz składająca się z elementów mogących mieć samodzielne znaczenie, np. samochód, komputer, budynek. Rzecz prosta lub złożona jest z reguły rzeczą pojedynczą. Jedynie w przypadku rzeczy złożonych można mówić o jej częściach składowych. Poza tym podział na rzeczy proste i złożone nie wykazuje dalej idącego znaczenia prawnego. Podziału na rzeczy proste i złożone nie należy mylić z podziałem na rzeczy podzielne i niepodzielne. Rzeczami podzielnymi mogą być tak rzeczy proste (arkusz papieru), jak i złożone (zabudowana nieruchomość); identycznie w przypadku rzeczy niepodzielnych - diament (rzecz prosta), nieruchomość lokalowa (rzecz złożona). F. Rzeczy pojedyncze i zbiorowe oraz zbiory rzeczy i zbiory praw. Co do zasady rzeczami w sensie techniczno-prawnym są tylko poszczególne samoistne przedmioty materialne, tj. rzeczy pojedyncze (proste i złożone). Mogą być one przedmiotami zarówno stosunków prawnorzeczowych, jak i zobowiązaniowoprawnych. Ze względu na występowanie w przyrodzie dużej ilości przedmiotów, które pojedynczo nie przedstawiają żadnej wartości gospodarczej (np. poszczególne ziarna piasku, żwiru, zboża, kawy, herbaty, nasion) i które z tego powodu występują w obrocie dopiero w pewnej masie (np. wagon piasku, worek zboża, paczka nasion, kilogram kawy) uznaje się, iż przedmiot stosunków zobowiązaniowoprawnych stanowią wyodrębnione (z reguły według wagi lub objętości) masy takich przedmiotów materialnych. Są to tzw. 17 podział rzeczy na zużywalne i niezużywalne omawia S. Grzybowski (w:) System I, s. 423 i n 8

rzeczy (lub przedmioty) zbiorowe. Zarazem traktuje się je jako przedmiot prawa własności i innych praw rzeczowych oraz posiadania 18. Od rzeczy zbiorowej należy odróżnić tzw. zbiory przedmiotów, tj. zbiory rzeczy (universitas rerum) i zbiory praw ( universitas iuris). Wspomniane rozróżnienia terminologiczne nie zawsze są konsekwentnie stosowane; w szczególności zbiory rzeczy bywają określane jako rzeczy zbiorowe. Zbiór rzeczy (universitas rerum) składa się z większej liczby rzeczy pojedynczych tego samego rodzaju. Zbiór może mieć postać: 1. nie zorganizowaną, np. paczka gwoździ, paczka spinaczy, ryza papieru. Wartość całości jest z reguły sumą wartości jej elementów; każdy z elementów bowiem przedstawia co do zasady samoistną i taką samą wartość użytkową; 2. zorganizowaną, tj. o zbioru rzeczy uzupełniających się, np. para butów czy rękawiczek, talia kart, lub o zbioru rzeczy wzajemnie dobranych, np. biblioteka, kolekcja znaczków, obrazów, stado zwierząt, komplet mebli. W przypadku zbioru rzeczy uzupełniających się dopiero zestawienie rzeczy (ich zbiór) nadaje im pełną wartość użytkową. Poza zbiorem wartość użytkowa i majątkowa poszczególnych elementów jest ograniczona. Dlatego też przedmiotem obrotu jest zazwyczaj cały zbiór. W jeszcze większym stopniu ujawnia się wzajemna więź elementów w przypadku zbioru rzeczy wzajemnie dobranych. Tu zbiór uzyskuje własną użyteczność, a jego wartość najczęściej istotnie przekracza sumę wartości poszczególnych elementów wchodzących w skład zbioru. Z reguły więc zbiór jako całość jest przedmiotem obrotu 19. Aczkolwiek zbiór rzeczy (i to we wszystkich postaciach) może stanowić przedmiot (jeden) umów prawnozobowiązaniowych (np. umowy sprzedaży, zamiany, umowy o dzieło), to jednak - zgodnie z dotychczas dominującymi zapatrywaniami - nie zbiór, lecz poszczególne (pojedyncze) rzeczy wchodzące w jego skład są przedmiotem praw rzeczowych i posiadania 20. Zbiór praw (universitas iuris) to zorganizowane zespoły niejednorodnych elementów, stanowiące wyodrębnione masy majątkowe. W ich skład wchodzą zazwyczaj tak prawa bezwzględne, w tym rzeczowe, jak i prawa względne, a także pewne sytuacje czy stosunki faktyczne. Klasycznym przykładem zbioru praw jest przedsiębiorstwo (w znaczeniu przedmiotowym), a także gospodarstwo rolne. 18 zob. też S. Grzybowski (w:) System I, s. 456 i n. 19 pogląd ten uznaje za sporny S. Grzybowski (w:) System I, s. 458 20 tak np. SN 9.12.1986, OSP 1/1989/1 z cyt. gl. kr. (częściowo) K. Korzana, tamże; tak też J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 15; T. Dybowski, Ochrona własności, s. 43, S. Grzybowski (w:) System I, s. 457 i 458; zob. też E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s. 5 9

Zbiory praw bez wątpienia nie są rzeczami w sensie techniczno-prawnym (w ich skład wchodzą nie tylko przedmioty materialne, ale także niematerialne, np. prawa). Kontrowersyjne jest, czy mogą być one uznane za jeden przedmiot czynności prawnej. Sporna jest w szczególności problematyka przedsiębiorstwa. G. Rzeczy istniejące i rzeczy przyszłe. Kryterium podziału stanowi istnienie (realne występowanie) rzeczy w chwili zawierania umowy. Rzecz przyszła (emptio rei speratae) może powstać: 1. bądź przez jej fizykalne wytworzenie (proces wytwarzania rzeczy w chwili zawarcia umowy może być już wszczęty, choć, oczywiście, nie zakończony); 2. bądź przez zmianę kwalifikacji normatywnej przedmiotu, który już istnieje, lecz przez prawo nie jest traktowany jako rzecz. Stanowisko to pozwala na objęcie pojęciem rzeczy przyszłej pożytków naturalnych rzeczy istniejącej (przyszłe płody) oraz innych odłączonych od rzeczy istniejącej części składowych (art. 53 1 k.c.), co jest powszechnie akceptowane 21. Pozostałe rzeczy są rzeczami istniejącymi. Zapatrywanie (aprobowane tu), że rzecz przyszła może powstać także przez zmianę kwalifikacji normatywnej przedmiotu już istniejącego, prowadzi do wniosku, że rzeczą przyszłą może być również nieruchomość, w tym nieruchomość gruntowa (tak E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, s. 43). Z nieruchomością gruntową w charakterze rzeczy przyszłej mamy do czynienia np. w przypadku zawarcia umowy zobowiązującej do przeniesienia własności określonej liczbowo ilości hektarów gruntu wchodzącego w skład nieruchomości bez jednoczesnego ustalenia granic 22. W takim wypadku nieruchomość jako rzecz powstanie dopiero po ustaleniu granic. Do przeniesienia własności rzeczy przyszłych (tak samo jak rzeczy oznaczonych co do gatunku) potrzebne jest przeniesienie posiadania rzeczy ( art. 155 2 k.c.). Charakter prawny tego wymogu ustawy jest sporny: 1. umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy przyszłych wywołuje także skutek rozporządzający, a przeniesienie posiadania stanowi tylko dodatkową przesłankę tego skutku; 2. umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy przyszłych nie wywiera skutku rzeczowego (rozporządzającego); skutek rzeczowy następuje dopiero przez przeniesienie posiadania 23. Podział na rzeczy istniejące i przyszłe ma znaczenie prawne głównie w sferze prawa rzeczowego, w tym zwłaszcza dla prawidłowego stosowania art. 155 k.c, a także w dziedzinie prawa zobowiązań. Niektóre umowy ex definitione mogą dotyczyć jedynie rzeczy przyszłych, np. umowa o dzieło, kontraktacja, dostawa, umowa o roboty budowlane. Inne umowy również mogą mieć za przedmiot rzeczy przyszłe, np. sprzedaż (tzw. sprzedaż zboża na pniu). Sprzedaż rzeczy przyszłej jest umową pod 21 tak E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, s. 43; J. Skąpski (w:) System III/2, s. 42; W. J. Katner, Przeniesienie własności, s. 98; tenże, Umowne nabycie, s. 41 i 42. 22 (podaję za E. Drozdem, Przeniesienie własności nieruchomości, s. 43) 23 zob. bliżej na ten temat J. St. Piątowski (w:) System II, s. 286 i n.; W. J. Katner, Przeniesienie własności, s. 215 i n.; tenże, Umowne nabycie, s. 98 i n. 10

warunkiem zawieszającym, że rzecz powstanie. Obowiązek zapłaty ceny powstaje z chwilą ziszczenia się tego warunku 24. Od sprzedaży rzeczy przyszłej należy odróżnić tzw. kupno nadziei (emptio spei). Umowa taka ma charakter bezwarunkowy. Obowiązek zapłaty ceny istnieje bez względu na to, czy rzecz powstanie. Umowa tego rodzaju stanowi postać umowy losowej; J. Skąpski (w:) System III/2, s. 42 i 43. H. Rzeczy znajdujące się w obrocie (res in commercio) i wyjęte z obrotu (res extra commercium) oraz rzeczy ograniczone w obrocie. Chodzi o obrót cywilnoprawny. Pojęcie obrotu należy rozumieć szeroko. Zasadą jest swoboda obrotu gospodarczego - art. 20 Konstytucji RP, wszelkie ograniczenia, a tym bardziej wyłączenia stanowią wyjątki - art. 22 Konstytucji RP r 25. U podstaw ograniczeń i wyłączeń z obrotu może leżeć tylko ważny interes publiczny i to zarówno natury gospodarczej, jak i społecznej, np. obowiązek państwa zapewnienia ochrony życia i zdrowia obywateli, względy obronności i bezpieczeństwa państwa. Zasadą jest, że rzeczy mogą być przedmiotem obrotu. Spośród wyjątków od tej reguły wyłączenie z obrotu należy do rzadkości. Przez rzeczy ograniczone w obrocie należy zatem rozumieć rzeczy uczestniczące w obrocie na warunkach określonych przez przepisy szczególne. Znaczenie prawne podziału wyraża się w tym, że rzeczy wyjęte z obrotu nie mogą być przedmiotem czynności prawnych Czynność prawna dotycząca takich rzeczy jest nieważna. Nieważne są również czynności prawne, których przedmiotem uczyniono rzeczy ograniczone w obrocie bez zachowania wymagań ustawowych ( art. 58 k.c.). Rzeczami (w znaczeniu szerokim) wyłączonymi z obrotu są: zwłoki ludzkie, tzw. res omnium communes (powietrze, morze, woda płynąca). Ponadto za rzeczy wyłączone z obrotu tradycyjnie uważa się rzeczy (również w znaczeniu szerokim) objęte monopolem państwowym (będące przedmiotem wyłącznej własności państwowej). Zakres takich dóbr uległ po 1989 r. daleko idącemu zawężeniu. Do kategorii tej można obecnie właściwie zaliczyć jedynie wody i złoża minerałów. Wyłączenie z obrotu w przypadku monopolu państwowego ogranicza się do zakazu przenoszenia dóbr objętych tym monopolem na inne niż państwo podmioty, w tym państwowe osoby prawne. Z reguły nie są natomiast zabronione inne czynności prawne o charakterze rozporządzeń (w szerokim sensie), których 24 tak J. Skąpski (w:) System III/2, s. 42. 25 na temat zasady swobody działalności gospodarczej i jej ograniczeń zob. m.in. C. Kosikowski, Wolność gospodarcza w prawie polskim, Warszawa 1995; tenże, Koncesje w prawie polskim, Kraków 1996; M. Waligórski, Administracyjnoprawna reglamentacja działalności gospodarczej, Poznań 1994; Z. Leoński, Z. Niewiadomski, M. Waligórski, Ustawa o działalności gospodarczej z komentarzem, Warszawa-Poznań 1992; R. Taradejna, J. Maj, Ustawa o działalności gospodarczej. Komentarz, Wyd. Przemiany 1990; M. Zdyb, Komentarz do ustawy o działalności gospodarczej, Bydgoszcz 1997; tenże, Publiczne prawo gospodarcze, Kraków-Lublin 1997; tenże, Wolność działalności gospodarczej w Konstytucji RP, Rej. 5/1997; S. Biernat, A. Wasilewski, Ustawa o działalności gospodarczej. Komentarz, Kraków 1997 11

przedmiotem są owe dobra; np. odnośnie do kopalin dopuszczalne jest ustanowienie użytkowania górniczego (art. 7 ust. 2 pr. geol. i górn.); instytucję korzystania z wód (art. 31 i n. pr. wodn.). Rzeczami ograniczonymi w obrocie są m.in.: metale i kamienie szlachetne, metale nieżelazne, materiały wybuchowe, broń i amunicja, farmaceutyki, dobra kultury powstałe przed 9.05.1945. Wyjątkami (o rozmaitym charakterze) od zasady swobody obrotu cywilnoprawnego objęte są nieruchomości. Zezwolenia MSWiA wymaga nabycie przez cudzoziemca nieruchomości (prawa własności i użytkowania wieczystego), a także co do zasady udziałów (akcji) w spółce handlowej będącej właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości ( art. 1 i art. 3e ustawy z 1920) 26. 3. Przedmioty materialne nie będące rzeczami Z uwagi na brak wyodrębnienia z przyrody zasadniczo przyjmuje się, iż ciecze, gazy i kopaliny, choć są przedmiotami materialnymi, nie stanowią rzeczy w znaczeniu techniczno-prawnym, a przez to nie mogą być przedmiotem podmiotowych praw rzeczowych. A. Kopaliny (złoża minerałów). Kopaliny podlegają wyspecjalizowanemu systemowi norm (pr. geol. i górn.), tworzącemu szczególny reżim prawny dla tej kategorii dóbr materialnych. W ustawie pr. geol. i górn. (z 1994 r.) wyróżnia się: 1. złoża kopalin stanowiące części składowe nieruchomości gruntowej; są one przedmiotem własności właściciela gruntu oraz 2. złoża kopalin nie stanowiące części składowej nieruchomości gruntowej; złoża te są własnością Skarbu Państwa. Nie jest to wszakże prawo własności w rozumieniu k.c., lecz szczególne, bezwzględne prawo podmiotowe o charakterze majątkowym (tzw. prawo własności górniczej). Złoża minerałów nie będące częścią składową nieruchomości gruntowej nie stanowią bowiem rzeczy w sensie techniczno-prawnym 27. Na treść prawa własności górniczej składa się - w granicach określonych przez ustawy, z wyłączeniem innych osób - prawo do korzystania ze złóż kopalin oraz prawo rozporządzania, ograniczone do prawa ustanowienia użytkowania górniczego ( art. 7 ust. 2 pr. geol. i górn.). Złoża kopalin nie stanowiących części składowych gruntu są więc przedmiotem wyłącznej własności Skarbu Państwa - prawo własności górniczej jest nieprzenoszalne Do własności złóż kopalin stosuje się odpowiednio przepisy o prawie własności nieruchomości gruntowej (art. 8 pr. geol. i górn.); 26 zob. omówienie uregulowań tej ustawy dokonane m.in. przez Z. Truszkiewicza, Ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców z komentarzem, Kraków 1996; R. Taradejnę, Nabywanie nieruchomości w Polsce przez cudzoziemców, Warszawa-Zielona Góra 1996; J. Rajskiego, Zmiana ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, PPH 9/1996; R. Sztyka, Nowe zasady nabywania nieruchomości przez cudzoziemców 27 tak Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 111 i 112; S. Wójcik, Nowe uregulowania, s. 296 i n.; tenże, Problem uprawnień do złóż kopalin (w związku z reformą prawa górniczego), PiP 1/1992, s. 60 i 62; możliwość traktowania złóż kopalin jako rzeczy w sensie techniczno-prawnym dopuszcza - jak się zdaje - A. Lipiński, Cywilnoprawne problemy, s. 657 12

Również prawo użytkowania górniczego nie stanowi prawa rzeczowego. Jest ono natomiast prawem bezwzględnym (zob. zwrot: z wyłączeniem innych osób w art. 9 pr. geol. i górn.) o charakterze majątkowym. Na jego treść składa się uprawnienie do poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania oznaczonej kopaliny. Prawo to jest zbywalne (art. 9 pr. geol. i górn.). Powstaje na podstawie zawieranej na piśmie (ad solemnitatem) umowy (odpłatnej) pod warunkiem uzyskania koncesji. Wygaśnięcie lub cofnięcie koncesji powoduje wygaśnięcie użytkowania górniczego (art. 10 pr. geol. i górn.). Do użytkowania górniczego stosuje się odpowiednio przepisy k.c. o użytkowaniu ( art. 13 pr. geol. i górn.);. Istotnym problemem jest rozgraniczenie złóż stanowiących części składowe nieruchomości gruntowej od złóż mieszczących się poza przestrzenią nieruchomości gruntowej. Ustalenie " dolnej" granicy nieruchomości gruntowej wyłącznie na podstawie art. 143 k.c. wydaje się wielce utrudnione, jeśli nie wręcz niemożliwe. Wydobyte kopaliny są rzeczami w znaczeniu techniczno-prawnym i mogą być przedmiotem praw rzeczowych. B. Ciecze i gazy. Nie stanowią one rzeczy w znaczeniu techniczno-prawnym ze względu na brak cechy samoistności (brak wyodrębnienia z przyrody). Jednakże wyodrębnienie pewnej ilości cieczy czy gazów, tj. ich "zamknięcie" w pojemnikach, cysternach, butelkach, obwodach zamkniętych (rurociągach), zmienia kwalifikację prawną - stają się one rzeczami ruchomymi 28. Niektóre z wód (podziemnych) traktowane są jako kopaliny (solanki, wody lecznicze i termalne); podlegają one wówczas reżimowi prawnemu przewidzianemu dla złóż kopalin (art. 5 ust. 4 pr. geol. i górn.). Wody Zajmują pośród cieczy szczególną pozycję. Reżim prawny wód określa prawo wodne. Prawo wodne dzieli wody na: powierzchniowe (podlegają uregulowaniom z zakresu planowania przestrzennego, prawu wodnemu, prawu ochrony środowiska), podziemne (podlegają prawu wodnemu, prawu geologicznemu górniczemu, ustawie o lecznictwie uzdrowiskowym). a także inny podział na: wody morskie tj. morza terytorialnego i morskie wody wewnętrzne oraz wody śródlądowe. Śródlądowe wody powierzchniowe dzielą się na: 1) płynące, do których zalicza się wody: a) w ciekach naturalnych, kanałach oraz w źródłach, z których cieki biorą początek, b) znajdujące się w jeziorach oraz innych naturalnych zbiornikach wodnych o ciągłym bądź okresowym naturalnym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych, 28 tak Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 111; W. J. Katner, Rozważania, s. 42; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 80; S. Grzybowski (w:) System I, s. 434, choć ten ostatni nie uważa za rzeczy wód i gazów płynących w rurociągach i przewodach, tamże, przypis 54 13

c) znajdujące się w sztucznych zbiornikach wodnych usytuowanych na wodach płynących; 2) stojące, do których zalicza się wody znajdujące się w jeziorach oraz innych naturalnych zbiornikach wodnych niezwiązanych bezpośrednio, w sposób naturalny, z powierzchniowymi wodami płynącymi. Wody śródlądowe są wodami powierzchniowymi albo podziemnymi. Powierzchniowe wody stojące oraz wody w rowach stanowią własność właścicieli gruntów, na których się znajdują (własność gruntu przesądza o własności wody). Pozostałe wody (płynące i podziemne) są przedmiotem własności państwa (art. 10 pr. wodn.). Przyjętą w pr. wodn. konstrukcję prawa do wód można podsumować w sposób następujący: 1. woda nie jest rzeczą w rozumieniu k.c.; 2. własność wód płynących i podziemnych nie stanowi cywilistycznej kategorii własności; jest to szczególne majątkowe prawo podmiotowe o charakterze bezwzględnym; 3. jedynie wody stojące jako części składowe gruntu, na którym się znajdują, są przedmiotem prawa własności sensu stricto. 4. Przedmioty niematerialne Zalicza się do nich: 1. energie, 2. dobra niematerialne (intelektualne), 3. dobra osobiste, 4. prawa, a 5. niekiedy także działania i zaniechania 6. oraz pieniądze i papiery wartościowe. Przedmioty niematerialne wyróżnia cecha negatywna, tj. brak postaci materialnej w sensie fizykalnym 29. A. Energie. Wprawdzie energie, np. elektryczna, jądrowa, cieplna, są jedną z postaci materii, jednakże w sensie prawnym nie stanowią przedmiotów materialnych. W ujęciu k.c. energie nie są rzeczami; nie mogą być zatem przedmiotem własności i innych podmiotowych praw rzeczowych. Natomiast mogą być rzeczami w sensie techniczno-prawnym źródła energii, tj. urządzenia wytwarzające energię, oraz nośniki energii (np. przewody, butle), o ile są odpowiednio wyodrębnione 30. Energie mają charakter mierzalny, dlatego też uczestniczą w obrocie cywilnoprawnym, (np. w art. 555 k.c., przewiduje się odpowiednie stosowanie przepisów o sprzedaży rzeczy do sprzedaży energii). B. Dobra niematerialne o charakterze intelektualnym. 29 (Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 112) 30 T. Dybowski, Ochrona własności, s. 39; Z. Żabiński, Wpływ pojęcia rzeczy, s. 257; S. Grzybowski (w:) System I, s. 439 14

Są to wytwory umysłu ludzkiego mające cechy oryginalnej twórczości: utwory literackie, naukowe, muzyczne, plastyczne, wynalazki, wzory użytkowe, zdobnicze, znaki towarowe. Za cechę wspólną dóbr intelektualnych uznaje się odrębność chronionego dobra niematerialnego (np. utworu plastycznego) od jego nośnika fizycznego (tzw. corpus mechanicum), np. rzeźby, dzięki któremu dobro może być poznane i wykorzystywane. W przeciwieństwie do dóbr intelektualnych ich nośniki są rzeczami w znaczeniu techniczno-prawnym. Dobra intelektualne są przedmiotem bezwzględnych praw podmiotowych o charakterze niemajątkowym (osobistym) i majątkowym. Łącznie prawa do dóbr niematerialnych określa się prawem własności intelektualnej, a w jej ramach wyróżnia się prawo własności przemysłowej oraz prawo własności literackiej, naukowej i artystycznej. 23 k.c.). Działalność twórcza człowieka we wszystkich jej formach traktowana jest jako dobro osobiste (art. Zanim omówione zostaną nieruchomości niezbędne jest przybliżenie 3 pojęć: część składowa, przynależność pożytki. Część Składowa 1. Pojęcie części składowej rzeczy Pojęcie to odnosi się do rzeczy o złożonej strukturze. Rzeczą złożoną jest rzecz składająca się z elementów, które mogą mieć samodzielne znaczenie. Reżim prawny części składowych określają art. 47-50 k.c. Przepisy te mają charakter iuris cogentis (są bezwzględnie obowiązujące). Pojęcie części składowej odnosi się zarówno do rzeczy ruchomych, jak i nieruchomości. Część składowa jest przedmiotem materialnym połączonym z innym przedmiotem materialnym, pełniącym rolę rzeczy nadrzędnej. Częścią składową, lecz tylko nieruchomości, mogą być także prawa związane z własnością nieruchomości. Definicję części składowej formułuje art. 47 2 i 3 k.c. Dany przedmiot uzyskuje atrybut części składowej innej rzeczy (rzeczy nadrzędnej), jeżeli zostanie on połączony z tą rzeczą w taki sposób, że będzie istniała: 1. więź fizykalno-przestrzenna, 2. więź funkcjonalna (gospodarcza), a połączenie będzie miało 15

3. charakter trwały (nie dla przemijającego użytku) 31. Przesłanki te muszą być spełnione łącznie. Wskutek takiego połączenia przedmiot połączony traci samodzielny byt w sensie fizycznym, gospodarczym i prawnym, stanowiąc z pozostałymi składnikami rzeczy jedną całość traktowaną w obrocie jako dobro samoistne (rzecz w znaczeniu techniczno-prawnym). 2. Charakter połączenia Częścią składową jest przedmiot materialny połączony z rzeczą nadrzędną w sensie gospodarczym i fizycznym. Samo połączenie gospodarcze nie jest wystarczające, gdyż więź funkcjonalna charakteryzuje również konstrukcję przynależności. Zgodnie z art. 47 k.c. połączenie musi być na tyle silne, że odłączenie części składowej nie może nastąpić bez uszkodzenia całości lub przedmiotu odłączonego (więź fizykalno-przestrzenna) bądź bez istotnej zmiany całości lub przedmiotu odłączonego (więź funkcjonalna). Naruszenie obydwu rodzajów więzi (skutki odłączenia) nie musi występować kumulatywnie. Przez "całość" należy rozumieć rzecz nadrzędną tworzącą dobro samoistne; przez "przedmiot odłączony" zaś przedmiot traktowany jako część składową. O tym, czy dany przedmiot został na trwałe (nie mylić z cechą przemijającego użytku) połączony z rzeczą nadrzędną, decydują przesłanki obiektywne. Dla tej oceny nie bez znaczenia jest sposób połączenia (np. przyklejenie, przyspawanie) 32. Natomiast przyczyny i okoliczności połączenia są irrelewantne: 1. połączenie może być naturalne (np. glina, torf, zalegające w gruncie), bądź 2. sztuczne (np. połączenie różnych elementów w celu wytworzenia samochodu, komputera, książki); Połączenie nie musi istnieć od samego początku istnienia rzeczy, np. wyprodukowanie telewizora 33. Połączenie może powstać z udziałem człowieka lub bez jego udziału, np. rośliny wyrosłe naturalnie. Połączenie może być dokonane przez uprawnionego bądź w sposób bezprawny, np. budynek wzniesiony z cudzych materiałów, budynek wzniesiony z własnych materiałów, ale na cudzym gruncie, silnik z kradzionego samochodu wmontowany do samochodu złodzieja. 31 tak Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 106; E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 144; H. Izdebski, Kodeks cywilny, s. 95; E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1996, s. 33; tenże, Prawo rzeczowe 1997, s. 10 32 tak K. Korzan, Glosa, s. 2; T. Dybowski, Części składowe, s. 83. 33 (tak K. Korzan, Glosa, s. 2 oraz S. Grzybowski (w:) System I, s. 418); połączenie może też nastąpić później, np. wzniesienie budynku (tak A. Wolter, Prawo cywilne, s. 231, a także S. Grzybowski (w:) System I, s. 418) 16

Połączenie z rzeczą nadrzędną musi mieć charakter fizyczny, materialny i być na tyle intensywne, że odłączenie części składowej powoduje jej uszkodzenie lub uszkodzenie całości, tj. rzeczy nadrzędnej, np. usunięcie cegły z muru czy framugi z okna. Więź fizyczna niekoniecznie musi być tak ścisła (intensywna), że odłączenie części składowej prowadzi do istotnego uszkodzenia całości lub odłączonej części; wystarcza także połączenie o charakterze luźnym w aspekcie fizycznym, np. szuflada jest częścią składową komody, tzw. pilot jest częścią składową telewizora, kolumny są częścią składową tzw. wieży, klawiatura komputera jest częścią składową stacji dysków 34. W takim wypadku odłączenie części składowej (np. szuflady) powoduje zerwanie więzi funkcjonalnej (istotną zmianę całości lub części odłączonej); podobnie w przypadku wymontowania silnika, radia lub koła z samochodu 35. 3. Przemijający użytek Nie są częściami składowymi przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego użytku (art. 47 3 k.c.), choćby były one połączone na trwałe, tj. nawet wówczas, gdyby więź fizyczna była intensywna, i choćby ich odłączenie powodowało uszkodzenie lub istotną zmianę całości lub części odłączonej. Przepis art. 47 3 k.c. zwęża zakres zastosowania konstrukcji części składowej. Przemijający użytek nie jest równoznaczny z użytkiem krótkotrwałym. Sporne są wszakże kryteria służące do określania przemijającego użytku: 1. kryterium subiektywne - wola osoby dokonującej połączenia 2. kryterium obiektywne - elementy dostrzegalne dla zewnętrznego obserwatora, w tym przede wszystkim sposób połączenia, 3. kombinacja obydwu kryteriów polegająca na uwzględnianiu w sytuacjach spornych - obok kryterium subiektywnego - także całokształtu okoliczności. Z uwagi na przemijający użytek nie są częściami składowymi trybuny, estrady wzniesione na czas trwania imprezy, kioski ustawiane sezonowo, część dołączona do maszyny na czas trwania naprawy. Sens prawny wyodrębnienia pojęcia części składowej polega na tym, że części składowe nie mogą być samodzielnym przedmiotem praw rzeczowych ( art. 47 1 k.c.). Takim przedmiotem może być wyłącznie rzecz nadrzędna jako dobro samoistne (rzecz w znaczeniu techniczno-prawnym). Część składowa może być zatem zbyta lub obciążona wyłącznie jako element rzeczy nadrzędnej. Nie jest więc również dopuszczalne zniesienie współwłasności tylko w odniesieniu do np. budynków stanowiących części składowe gruntu, tj. bez jednoczesnego zniesienia współwłasności całej nieruchomości. Nie można być współwłaścicielem części składowej w innym stosunku (ułamku) niż w odniesieniu do rzeczy nadrzędnej. Identyczna zasada działa oczywiście również w przeciwnym kierunku - nabycie własności rzeczy rozciąga się także na jej części składowe. Rzecz, która stała się częścią składową innej rzeczy (rzeczy nadrzędnej), traci swój samodzielny byt prawny i dzieli losy prawne rzeczy nadrzędnej. Oznacza to, że w stosunku do rzeczy, która stała się częścią składową, wygasa dotychczasowe prawo własności i inne obciążające ją prawa rzeczowe; 34 tak też S. Grzybowski (w:) System I, s. 418. 35 zob. J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 134; E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 114 17

Prawo własności rzeczy połączonej z rzeczą nadrzędną wygasa bezpowrotnie; nie odżywa ono w razie późniejszego odłączenia części składowej. Wyjątek dotyczy wypadków, gdy odłączenie nastąpiło w wykonaniu uprawnienia do odłączenia przysługującego temu, kto dokonał połączenia (ius tollendi) (art. 227 k.c.). Ponadto wyjątek może być skutkiem umowy stron, w której niewłaściciel, np. najemca, zostanie upoważniony do odłączenia poczynionych przez niego nakładów nawet, jeśli stały się one częścią składową rzeczy. Z chwilą odłączenia części składowej staje się ona rzeczą samoistną 36. Bez znaczenia są przy tym takie okoliczności, jak: 1. odłączenie jako skutek działania człowieka (np. ścięcie drzewa) czy bez udziału człowieka (np. zwalenie drzew przez wichurę); 2. istnienie lub brak uprawnienia do odłączenia części składowej od rzeczy nadrzędnej. Część składowa rzeczy może być też przedmiotem posiadania, chodzi jednak wyłącznie o posiadanie zależne; samoistne posiadanie części składowych rzeczy nie jest możliwe. Nie jest zatem możliwe nabycie przez zasiedzenie samych części składowych (np. budynku bez gruntu, którego budynek jest częścią składową). Szczególne uregulowanie części składowej gruntu Związanie budynku z gruntem przewidziane jest najwyraźniej w art. 47 1 i 2 oraz art. 48 k.c. Zgodnie z art. 48.k.c Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do części składowych gruntu należą w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również drzewa i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania. Z unormowań tych wynika jednoznacznie, że budynki są częściami składowymi gruntu i mogą istnieć tylko w sytuacjach przewidzianych w Kodeksie cywilnym lub też w przepisach szczególnych. Zasadą jest, że własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą, która stała się jej częścią składową. Do wyjątków od tej zasady należy zaliczyć: a) budynki należące do wieczystego użytkownika (art. 235), b) budynki należące do rolniczych spółdzielni produkcyjnych (art. 272 i 279), c) budynki zatrzymane przez rolnika z mocy przepisów szczególnych (ubezpieczeniowych). Jeżeli budynki lub inne urządzenia o podobnym charakterze nie są trwale związane (połączone) z gruntem, to mają one charakter ruchomości i podlegają reżimowi prawnemu dotyczącemu ruchomości. W świetle kryterium "trwałego związania z gruntem" nieruchomości gruntowych nie stanowią części składowych różnego rodzaju budowle o przemijającym użytkowaniu, np. budynek pomocniczy na czas realizacji procesu budowlanego, baraki, szopy, kioski itd. Wyjątek od zasady 36 tak A. Wolter, Prawo cywilne, s. 231; H. Izdebski, Kodeks cywilny, s. 96; E. Skowrońska, K.c. Komentarz 1997, s. 117. 18

Wyjątek od uregulowania zawartego w art. 48 stanowi przepis art. 49, zgodnie z którym. Urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa. W art. 49 k.c. zawarte jest unormowanie zawierające wyjątek od zasady przewidzianej w art. 47 2 k.c., że "częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego". Końcowe zastrzeżenie art. 49 k.c. uzależniające zastosowanie tego przepisu od przesłanki, aby objęte nim urządzenia wchodziły w skład przedsiębiorstwa lub zakładu jest kwestią faktu. Jest ona spełniona z chwilą podłączenia wymienionych w art. 49 k.c. urządzeń do sieci należącej do przedsiębiorstwa lub zakładu. W rezultacie urządzenia te przestają być częścią składową nieruchomości, na której zostały zbudowane, i nie stanowią na podstawie art. 191 k.c. własności właściciela tej nieruchomości. Z chwilą bowiem połączenia ich w sposób trwały z przedsiębiorstwem w taki sposób, że nie mogą być od niego odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo przedmiotu odłączonego (art. 47 2 i 3 k.c.), stają się częścią składową tego przedsiębiorstwa. Podstawę prawną przejścia własności stanowi art. 191 k.c. odniesiony mutatis mutandis, ze względu na treść art. 49 k.c., do przedsiębiorstwa (zakładu). Z chwilą połączenia w sposób trwały z siecią urządzeń przedsiębiorstwa wymienionych w art. 49 k.c. urządzenia, jako jego części składowe, stają się przedmiotem własności tej osoby, która jest właścicielem przedsiębiorstwa. Rodzaje nieruchomości Przepis art. 46 1 k.c. statuuje trzy rodzaje nieruchomości: 1. nieruchomości gruntowe, 2. nieruchomości budynkowe, 3. nieruchomości lokalowe. Grunty (części powierzchni ziemskiej) - o ile spełnione są wymagania art. 46 1 in princ. k.c. - są zawsze nieruchomościami, natomiast budynki i ich części (lokale) mogą stanowić rzeczy nieruchome tylko wyjątkowo, tj. jedynie w wypadkach przewidzianych w przepisach szczególnych. Co do zasady bowiem budynki i ich części są częściami składowymi gruntu (art. 48 k.c.). Istnienie nieruchomości budynkowych i lokalowych, będących odrębnym od gruntu przedmiotem własności stanowi wyjątek od zasady superficies solo cedit (art. 191 k.c.). Wśród nieruchomości gruntowych wyodrębnia się - na podstawie kryterium funkcjonalnego: 1. nieruchomości rolne (zdefiniowane w art. 46 1 k.c.) oraz 2. grunty leśne ( ustawa o lasach). Do wszystkich rodzajów nieruchomości (gruntowych, w tym rolnych i leśnych, budynkowych i lokalowych) odnosi się - dokonany według kryterium podmiotowego - podział nieruchomości na 19