ZAŁĄCZNIK NR 2 DO SIWZ Zp03/2012 Monika Czapska Muzeum Zamkowe w Malborku Dział Sztuki i Rzemiosła Artystycznego Kolekcja Rzeźby Patroni. Średniowieczni święci Scenariusz wystawy na rok 2012 Zamek Wysoki Dormitorium I III Malbork 2011 r. 1
1. Cel wystawy: Planowana wystawa ma być, w swej zasadniczej części, ekspozycją stałą, skomponowaną z obiektów wchodzących w skład Kolekcji Rzeźby Muzeum Zamkowego w Malborku. Dodatkowo wzbogacać ją mają obiekty z Kolekcji Detalu Architektonicznego oraz dzieła wypożyczone czasowo, a także depozyty takich instytucji jak Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Archidiecezjalne w Poznaniu, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Muzeum Diecezjalne w Pelplinie, Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Wystawa ma na celu zaprezentowanie pobożności społeczeństwa Państwa Krzyżackiego, kult patronów Zakonu i zaakcentowanie kultów lokalnych, charakterystycznych dla terenu Prus Krzyżackich. Dodatkowo podjęty zostanie wątek propagandy politycznej uprawianej przez Zakon i wykorzystywanej do tego celu ikonografii religijnej. 2. Zakres czasowy: Koniec XIII wieku 1 ćwierć XVI wieku 3. Czas trwania wystawy: Otwarcie przewidywane jest na listopad 2012 roku. Wystawa pomyślana jest jako stała, ale z towarzyszącymi wypożyczeniami czasowymi, które wzbogacą ją w początkowym okresie trwania. 4. Ogólna koncepcja wystawy: W oparciu o zbiory MZM, a także depozyty i użyczenia, zbudowana zostanie opowieść o pobożności ludzi średniowiecza, zwłaszcza na terenie Państwa Krzyżackiego w Prusach. Celem nadrzędnym jest zaprezentowanie kultu lokalnych świętych, szczególnie tych, którzy cieszyli się czcią wśród członków Zakonu Krzyżackiego jako jego patroni. Wśród przedstawień wyjątkowe miejsce zajmą wizerunki Marii patronki Zakonu oraz pośredniczki w Dziele Zbawienia i Orędowniczki wszystkich chrześcijan. Praktykowana przez Zakon mariolatria, a więc kult Najświętszej Marii Panny, była częścią strategii propagandowej mającej legitymizować militarną i misyjną działalność Krzyżaków, a tym samym usprawiedliwiać ich obecność w Prusach. Przedstawiający siebie jako lenników Marii, rycerze Zakonu mieli za zadanie sławić cześć swojej Pani, bronić Jej królestwa przed poganami 2
oraz nawracać niewiernych. Te ideologiczne przesłanki znalazły odzwierciedlenie w sztuce popieranej przez Zakon. Poza tym na wystawie zaprezentowane zostaną dzieła ukazujące św. Elżbietę z Turyngii i św. Jerzego, Cztery Święte Dziewice (Virgines Capitales), świętych pielgrzymów i męczenników oraz apostołów. Istotnym elementem wystawy będzie, wynikający niejako z kultu świętych, wątek kultu relikwii. Zakon Krzyżacki, jak każdy władca terytorialny zabiegał o posiadanie cennych szczątków, które nie tylko legitymizowały władztwo i podnosiły prestiż ośrodka przechowującego partykuły, ale także zapewniały dopływ środków finansowych, wynikający z ruchu pielgrzymkowego i datków składanych przez wiernych w świątyniach. Zachowane inwentarze dostarczają informacji o relikwiach przechowywanych w kościele zamkowym, kaplicy św. Anny oraz kaplicy św. Wawrzyńca. Wiadomo, że Zakon otrzymał w darze od Fryderyka II (1374 r.) bardzo cenne relikwie Drzewa Krzyża Świętego, a także posiadał głowę św. Agaty, część ramienia św. Elżbiety, szczątki św. Katarzyny (podarowane w 1397 roku przez króla czeskiego Karola IV), św. Weroniki, św. Antoniego oraz liczne partykuły nieznanych świętych umieszczone w wielkiej srebrnej tablicy, którą obnoszono podczas procesji. Ogromne znaczenie dla Zakonu (polityczne i prestiżowe) miały szczątki św. Barbary (tzw. herma czerwińska), zdobyte na księciu pomorskim Świętopełku w Startowicach i przechowywane w Starogrodzie, a przez jakiś czas także w Malborku. Jako materiał porównawczy, aby wystawa posiadała także wymiar artystyczny, poza edukacyjnym (historycznym), zgromadzone zostaną przykłady sztuki nie tylko z terenu Prus, ale także Wielkopolski i Śląska. Takie zestawienie obiektów umożliwi skontrastowanie wytwórczości różnych ośrodków i jeszcze bardziej uwypukli odrębność Prus w tym względzie. Na wystawie zgromadzone zostaną rzeźby drewniane, kamienne (w tym rzeźba architektoniczna), przykłady malarstwa, a także złotnictwa (relikwiarze). Dodatkowo aranżację wzbogacą plansze i zdjęcia z reprodukcjami (malarstwo ścienne, powiększenia pieczęci zakonnych, szafa relikwiarzowa z Kwidzyna). Wyjątkowym elementem wystawy będzie kopia rzeźby średniowiecznej z przekrojem warstw malarskich. Będzie ona pomocą naukową, unaoczniającą proces powstawania rzeźb w średniowieczu. Przewidziane dla niej będzie miejsce w tzw. strefie edukacyjnej. 3
Wystawie towarzyszyć ma przewodnik oraz folder, a w oparciu o scenariusz opracowany zostanie program zajęć edukacyjnych dla dzieci i młodzieży. 4
Użyczenia eksponatów: L.p. Nazwa instytucji skrót ilość 1. Muzeum Narodowe w Gdańsku MNG 10 2. Muzeum Zamkowe w Malborku MZM 27 3. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie MDP 3 4. Muzeum Archidiecezjalne w Poznaniu MAdP 8 5. Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie MWiM 1 6. Muzeum Narodowe w Warszawie MNW 15 7. Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu ME 1 8. Katedra Poznańska 1 9. Kościół MBNP w Malborku 1 5. Układ: Wystawa składa się z trzech zasadniczych części, które należy wyszczególnić w aranżacji plastycznej: 1. Kult świętych w średniowieczu A. Święci średniowieczni Cztery Święte Dziewice (Małgorzata, Dorota, Barbara, Katarzyna), św. Sebastian, św. Walenty B. Święci z Ewangelii Maria, Apostołowie, św. Jan Chrzciciel, Chrystus (wątek pasyjny) 2. Patroni Zakonu Krzyżackiego A. Kolegium Apostolskie B. Ikonografia Maryjna C. Patroni Zakonu 3. Kult relikwii Ogólny podział tych części dostosowany będzie do układu pomieszczeń ekspozycyjnych, z tym że trzeci sektor, poświęcony tematowi relikwii i relikwiarzy z racji niewielkiej ilości eksponatów, będzie najmniejszą częścią wystawy i może zarówno stanowić łącznik pomiędzy dwiema większymi częściami, jak i epilog całej ekspozycji. Można go zatem zaaranżować i sztucznie utworzyć (przez przepierzenia, ścianki, układ podestów i gablot, bądź jedynie poprzez kolorystykę). 5
Należy zwrócić szczególną uwagę na zabytki najwyższej klasy, które wymagają wyjątkowo starannej i przemyślanej oprawy plastycznej. Należą do nich Ukrzyżowany MZM/Rz/25, Chrystus w Ogrójcu MZM/Rz/19, św. Jerzy MZM/Rz/81, zwornik główny z kościoła zamkowego MZM/DA/97. Konieczne jest właściwe oświetlenie tych obiektów, a także zaprezentowanie ich w taki sposób, aby podkreślona została wyjątkowość dzieł, oraz aby przeciętny odbiorca intuicyjnie wyczuł ich szczególną rangę. Ze względu na różnorodną proweniencję zgromadzonych zabytków oraz konieczność uwypuklenia i szczególnego podkreślenia kwestii pobożności i kultu świętych na terenie Państwa Zakonnego, układ wystawy będzie następujący: Dormitorium I Ekspozycja będzie się rozpoczynać w dormitorium I. Należy przewidzieć utworzenie tu prologu wystawy miejsca, w którym pojawi się zarówno tytuł jak i wprowadzenie do wystawy (tekst na planszy, grafika itp.). Musi być to punkt na tyle przestronny, by grupa zwiedzających mogła się w nim swobodnie zebrać (tzn. bez tworzenia zatoru na trasie zwiedzania) i wysłuchać opowieści przewodnika. Zaprezentowane tu zostaną obiekty będące ilustracją kultu świętych w średniowieczu przede wszystkim z grupy święci średniowieczni (ale podział ten nie musi być ścisły i dopuszcza się połączenie tych eksponatów z grupą zabytków Święci z Ewangelii ). Poza obiektami pochodzącymi z terenów dawnego Państwa Zakonnego, będą tu również rzeźby odnoszące się do kultu świętych w ogólniejszym ujęciu (tzn. nie mające związku z Zakonem Krzyżackim). Znajdą się tutaj przede wszystkim eksponaty wypożyczone czasowo z Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu, Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie oraz depozyty Muzeum Narodowego w Warszawie (głównie rzeźby z terenu Śląska). W dormitorium I przewiduje się utworzenie strefy edukacyjnej. Jej centrum będzie stanowić kopia średniowiecznej rzeźby, udostępniona nie tylko do oglądania, ale także do dotykania, oraz gablota z kopiami średniowiecznych (a być może także współczesnych) narzędzi snycerskich. W tej części umieszczone zostanie także stanowisko multimedialne, poświęcone rzeźbie (co to jest rzeźba?, materiały i techniki rzeźbiarskie, etapy produkcji rzeźby w średniowieczu). 6
Dormitorium II Ta sala przeznaczona jest na ekspozycję obiektów będących ilustracją kultu świętych w średniowieczu głównie z grupy święci z Ewangelii i wątku pasyjnego. Dormitorium III W ostatniej sali umieszczone zostaną przede wszystkim dzieła ilustrujące kult patronów Zakonu Krzyżackiego w Prusach, a zwłaszcza uprawianą przezeń mariolatrię (kult Marii), która była świadomym narzędziem propagandy politycznej oraz głównym wątkiem ideowego programu Zakonu Krzyżackiego. Istotne jest położenie nacisku na edukacyjny charakter tej części ekspozycji. Zamiarem organizatorów wystawy jest umożliwienie gościom zapoznania się z pobożnością krzyżacką, w tym także z jej dwuznacznym, mocno upolitycznionym aspektem. W tej części wystawy znajdą się figury Madonn (Madonny z Dzieciątkiem, Madonny Tronujące), przedstawienia Koronacji Marii (Tryptyk z Tenkit), figury św. Elżbiety i św. Barbary, a także wizerunki św. Jerzego. Ponadto istotnym elementem tej części ekspozycji będą kamienne posągi apostołów z Kolegium Apostolskiego z kościoła NMP na Zamku Wysokim w Malborku. Rzeźby te, należące do najwcześniejszych w skali Europy realizacji idei Collegium Apostolorum, były wyrazem świadomej kreacji ikonicznej, odnoszącej się do symboliki apostołów jako filarów, podpór Kościoła. Bracia z konwentu malborskiego w tym kontekście jawili się jako bezpośredni spadkobiercy i kontynuatorzy misji ewangelizacyjnej uczniów Chrystusa. Aranżację wzbogacą plansze i reprodukcje z wizerunkami Madonn Szafkowych, pieczęci Wielkiego Komtura z tronującą Madonną, sceny Koronacji Marii z Wielkiego Refektarza z Zamku Średniego w Malborku, tympanonu z bramy wjazdowej do zamku krzyżackiego w Bierzgłowie (wątek propagandy politycznej, Krzyżacy jako Miles Christi), etc. Dodatkowym wątkiem poruszonym na wystawie będzie kult relikwii. Ich znaczenie i rola w religijności średniowiecza były ogromne. Przypisywano relikwiom nie tylko znaczenie duchowe, ale pełniły one także funkcje polityczne (legitymizowały władzę, dodawały prestiżu i świadczyły o potędze i randze posiadacza) i ekonomiczne (wpływy generowane przez ruch 7
pielgrzymkowy). Na wystawie pokazane zostaną relikwiarze w różnych formach: puszkowy, hermowy, relikwiarz ręki, krzyż relikwiarzowy. Obiekty należące do tej części mogą zostać umieszczone zarówno w kilku gablotach, jaki i w jednej dużej np. nawiązującej do konstrukcji szaf relikwiarzowych bądź skarbców kościelnych. Przewiduje się wzbogacenie wystawy o prezentacje multimedialne w postaci trzech dużych monitorów z wyświetlaną interaktywną animacją. Prezentacje te będą umieszczone: 1) w dormitorium I (co to jest rzeźba, techniki rzeźbiarskie); 2) w II (lub III) dormitorium, przy temacie relikwii jako punkt kulminacyjny wystawy (relikwie i relikwiarze ewolucja kultu świętych oraz ewolucja form relikwiarzy; herma MZM/Rz/79 prezentacja obiektu symulacja); 3) w dormitorium III (wizualizacja kościoła zamkowego, Kolegium Apostolskie, ikonografia maryjna i patroni zakonu) 8
CZĘŚĆ I: Dormitorium I i II STREFA EDUKACYJNA Plansza wydruk wielkoformatowy Grafika Plansza tekst 1 Rzeźba Drewno lipowe, częściowa polichromia Wys. 110 cm Kopie narzędzi snycerskich toporek/ciesiołka dłuta (proste, skośne, łukowe) noże snycerskie Na podeście lub kubiku, dostępna ze wszystkich stron, bez szyby Gablota pulpitowa Fragment surowego drewna lipowego Stanowisko multimedialne 9
1. Święci średniowieczni A) Virgines Capitales Plansza wydruk wielkoformatowy grafika + tekst 2 Ołtarz Drewno, polichromia Szafa środkowa 160x147 cm, Skrzydła 126x78 cm 3 Predella pod ołtarz, polichromia 58x226x44 cm 4 Kwatera ołtarzowa 181,5x132x14 cm tempera na desce 5 Rzeźba, polichromia, złocenia 90x27x17 cm 6 Rzeźba 109x32x24 cm; polichromowane, złocenia, srebrzenia 7 Rzeźba 110x28x20 cm; polichromowane, złocenia, srebrzenia 8 Rzeźba 60x30x5,5 cm; polichromowane, złocenia, srebrzenia 9 Rzeźba 59,5x28x6,5 cm; rzeźba przyścienna rzeźba przyścienna rzeźba przyścienna płaskorzeźba płaskorzeźba 10
polichromowane, złocenia, srebrzenia 10 Rzeźba 61x30x6,5 cm; polichromowane, złocenia, srebrzenia 11 Rzeźba 59x31x7 cm; polichromowane, złocenia, srebrzenia płaskorzeźba płaskorzeźba Rzeźby 6-11 umieszczone na ścianie, w sposób odtwarzający kompozycję ołtarza, najlepiej na ściance lub takiej konstrukcji wolnostojącej, którą będzie można po roku zlikwidować w całości, bez naruszania innych elementów ekspozycji 8 11 6 7 9 10 12 Rzeźba, resztki polichromii 91x29x13 Pełnoplastyczna, do oglądania ze wszystkich stron 13 Rzeźba 99x38x25 cm 8 kg 14 Rzeźba 75x23x16 cm 8,7 kg 11
B) Święci uzdrowiciele i antyzarazowi Ruch pielgrzymkowy, główne sanktuaria europejskie, strój pielgrzyma Plansza grafika + tekst 15 Rzeźba 16 Rzeźba 17 Rzeźba 86x34x22 cm 5 kg rzeźba przyścienna rzeźby 15-16 to para rzeźba przyścienna rzeźby 15-16 to para 18 Rzeźba 102x40x24 cm. 7,5 kg 19 Rzeźba, polichromia, złocenia, srebrzenia 94x32 cm 6 kg 12
2. Święci z Ewangelii A) Maria, Apostołowie, Jan Chrzciciel 20 Rzeźba Drewno, polichromia wys. 121 cm 21 Rzeźba Drewno, polichromia wys. 120 cm 22 Rzeźba Drewno, polichromia wys. 120 cm Rzeźby 20-22 pochodzą z jednego ołtarza więc muszą być zestawione tak, by odtwarzać jego kompozycję Rzeźby 20-22 pochodzą z jednego ołtarza więc muszą być zestawione tak, by odtwarzać jego kompozycję Rzeźby 20-22 pochodzą z jednego ołtarza więc muszą być zestawione tak, by odtwarzać jego kompozycję 23 Rzeźba 90x30x25 cm 10 kg 24 Rzeźba lipowe, polichromia, złocenia wys. 118 cm 25 Rzeźba, polichromia 90x28x17 cm 6 kg 26 Rzeźba lipowe polichromia wys. 159x47x37,2 Figura przyścienna Figura przyścienna Duży, przyścienny 13
27 Rzeźba 55x19x 13,5 cm 2,5 kg 28 Rzeźba 54,5x20x 11,5 cm 2,5 kg 29 Rzeźba, polichromia 62,5x23,4x14,5 cm 3 kg 30 Rzeźba, polichromia 59,6x21,3x14,3 cm 3 kg 31 Rzeźba, polichromia 60,4x21,3x17,5 cm 3 kg 27-28 pochodzą z jednego ołtarza, należy zestawić razem 27-28 pochodzą z jednego ołtarza, należy zestawić razem Rzeźby 29-31 pochodzą z jednego ołtarza więc muszą być zestawione tak, by odtwarzać jego kompozycję Rzeźby 29-31 pochodzą z jednego ołtarza więc muszą być zestawione tak, by odtwarzać jego kompozycję Rzeźby 29-31 pochodzą z jednego ołtarza więc muszą być zestawione tak, by odtwarzać jego kompozycję B) Pobożność pasyjna 32 Rzeźba wapień wys. 85 cm; podst. 97x35 cm 145 kg Bardzo staranna oprawa plastyczna, dostępny ze wszystkich stron, jeśli to możliwe, w pobliżu rzeźb 65 i 66 (styl piękny) 14
33 Rzeźba - krucufiks, ślady polichromii 320x125 cm 34 Rzeźba - krucufiks, polichromia 124x77 cm Do powieszenia na ścianie Do powieszenia na ścianie 35 Ołtarz 130x102 cm 36 Rzeźba - Pieta lipowe, polichromia, snycerka 93,8x83,4x29 cm 13 kg 3). Relikwie ta część musi być wydzielona kolorystycznie, jeżeli nie zmieści się w Dormitorium II, można przenieść do Dormitorium III i wykonać przepierzenie, które wydzieli tę grupę obiektów. Relikwiarze mogą być umieszczone w kilku osobnych gablotach lub w jednej dużej (np. nawiązującej do konstrukcji szaf relikwiarzowych) Stanowisko multimedialne Plansza - wydruk wielkoformatowy grafika 36 Relikwiarz wys.45 cm; średnica w gablocie 15
podst. 19,5 x15,5 cm srebro odlewane, repusowane, częściowo pozłacane 37 Relikwiarz wys. 20 cm, śr. podst. 20,3 cm; Srebro częściowo złocone, odlewane, kute 38 Relikwiarz wys. 17,5 cm, śr. podst. 19,5 cm, szer boku puszki 10 cm; Miedź częściowo złocona, kuta, odlewana 39 Herma relikwiarzowa lipowe 43,5x21,5x14,5 cm 4 kg 40 Herma relikwiarzowa, polichromia 39x31,5x24 cm 4 kg w gablocie w gablocie w gablocie w gablocie umieszczona nieco niżej niż do tej pory, żeby można było zobaczyć otwór w głowie z miejscem na czaszkę. 41 Szafa relikwiarzowa wym.: 221x 81 x 29 cm 16
CZĘŚĆ II: Dormitorium III Stanowisko multimedialne A) Kolegium Apostolskie zaaranżowane tak, by tworzyło szpaler prowadzący w głąb sali, najlepiej na pewnej wysokości, może z graficznym zaznaczeniem spływów sklepiennych, albo wydzielone kolorystycznie 42 Rzeźba sztuczny kamień polichromowany 135x48x25,5 cm 80 kg 43 Rzeźba sztuczny kamień, resztki polichromii 133,5x47x25 cm 80 kg 44 Rzeźba sztuczny kamień, resztki polichromii 127,5x47x25 cm. 80 kg 45 Rzeźba sztuczny kamień polichromowany ok. 132x47x25 cm 80 kg 46 Rzeźba sztuczny kamień polichromowany, ok. 142,5x47x25 cm 80 kg 47 Rzeźba 17
sztuczny kamień polichromowany 80 kg B) ikonografia Maryjna 48 Zwornik wapień, resztki polichromii Wys. 41 cm; śred. 109,5-112 cm 600 kg Bardzo ciężki leżący pod skosem, nie płasko! Bardzo ważny element wystawy - staranna oprawa plastyczna! 49 Rzeźba, polichromia, 100x42x31 cm 20 kg 50 Rzeźba, polichromia 93x58x31 cm 20 kg 51 Rzeźba, polichromia 78x27x17 cm 9 kg 52 Rzeźba 80x39x24 cm 17 kg 53 Rzeźba, polichromia 117x40x17 cm 11 kg wolnostojąca, umieszczona w sposób umożliwiający zobaczenie reliefu na tylnej stronie 18
54 Rzeźba 130x38x22 cm 15 kg wolnostojąca 55 Rzeźba Drewno, polichromia 70x35 cm 6 kg 56 Rzeźba Drewno, polichromia umieszczona w pobliżu hermy relikwiarzowej (40), z którą doskonale koresponduje 57 Rzeźba 98x41x19 cm 13 kg 58 Rzeźba 40,3x23,7x11,2 cm (bez podstawy) 3 kg 59 Figura anioła świecznik brąz Wys 55 cm 60 Tryptyk, polichromia, złocenia 226x320x30 cm (szafa) Malowane skrzydła neogotyckie tempera na desce 225x76 cm Płaskorzeźba, mała, w gablocie Do powieszenia jako element dekoracyjny, w pobliżu ołtarza z Tenit Trochę łagodniejsze oświetlenie niż dotychczas, bez ordynarnej przegrody dla widzów! Obok plansza o ołtarzu Musi zostać w obecnym miejscu, ale zostanie postawiony na predelli. 19
Konieczność zmiany sposobu eksponowania skrzydeł neogotyckich. Nie na linii ołtarza, z boku lub z tyłu 61 Predella, metal 42x158x47 cm Plansza - rozbudowany etykietarz; Grafika + tekst C) Patroni Zakonu Plansza Grafika + tekst 62 Rzeźba, polichromia 81x16x18 cm 3 kg 63 Płaskorzeźba, polichromia 111,5x108x22 64 Rzeźba wym. 61x30 cm 65 Rzeźba wapień, obróbka kamieniarska, gładzony, pierw. poli- Wolnostojąca w gablocie, tak by można było go obejrzeć ze wszystkich stron Na rok duży, do powieszenia na ścianie Wyeksponować z możliwością obejrzenia ze wszystkich stron Zestawiona z 66 20
chromowany i złocony wys. 90 cm 66 Rzeźba piaskowiec polichromowany 85x35x20 cm Zestawiona z 65 Obiekty: 67 Plansze: 7 Multimedia: 3 21