Pisma Humanistyczne. zeszyt ix 2013 issn 1506-9567

Pisma Humanistyczne zeszyt ix 2013 issn 1506-9567

Redakcja Agnieszka Kandzia, Michał Kucharski, Tomasz Okraska Fotografia na okładce Karolina Pawlik Łamanie Piotr Pielach Recenzenci prof. zw. dr hab. Marek Wierzbowski, dr hab. prof. uś Bogdan Łomiński, prof. zw. dr hab. Jan Rowiński, dr hab. prof. uj Mieczysław Smoleń, dr hab. prof. uś Mieczysław Stolarczyk, dr hab. prof. uś Sylwester Wróbel, dr hab. Stanosław W. Kłopot, dr hab. Kazimierz Miroszewski, dr Łukasz Gacek, dr Magdalena Kempna-Pieniążek, dr Bogdan Zemanek Publikacja wydana pod patronatem Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Publikacja dofinansowana ze środków Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach na prowadzenie badań naukowych służących rozwojowi młodych naukowców Copyright 2013 Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego issn 1506-9567 Wydawnictwo i-press www.i-press.pl e-mail: info@i-press.pl Nakład 130 egz.

Spis treści Wprowadzenie...7...8 Od redakcji...9 POLITYKA ZAGRANICZNA Rafał Kwieciński Dyplomacja i nie-dyplomacja. Instrumenty polityki zagranicznej chrl na początku xxi wieku... 13 Karolina Mendrela Chindie. Chińsko-indyjski tandem na arenie międzynarodowej?...27 Tomasz Okraska Spór graniczny między Chińską Republiką Ludową a Republiką Indii...37 Klaudia Rymut Stosunki japońsko-chińskie w latach 1972 2012...57 Michał Lubina China s Burma policy. A Strategic Partner or a New Colony?...73 Agnieszka Kandzia At the verge Sino-Australian political relations in the 21st century. The Australian perspective...89 Justyna Łapaj Wybrane aspekty stosunków chińsko-izraelskich w latach 1948 2012...107 POLITYKA WEWNĘTRZNA I GOSPODARKA Łukasz Moll Od potęgi do zacofania i z powrotem? Droga rozwoju Państwa Środka w ujęciu globalno-historycznym... 121

Dorota Dębicka Reformy Deng Xiaopinga i ich wpływ na gospodarkę współczesnych Chin... 139 Maciej M. Sokołowski Energia chińskiego smoka. Próba zdefiniowania chińskiej polityki energetycznej...155 Jarosław Bednorz Rola, perspektywy i znaczenie węgla kamiennego w polityce klimatyczno-energetycznej Chińskiej Republiki Ludowej...175 Joanna Dobkowska Chiny mocarstwo odpowiedzialne? Analiza relacji Chin z państwami dorzecza Mekongu w dziedzinie hydroenergetyki... 193 SPOŁECZEŃSTWO Żaneta Rachwaniec-Szczecińska Synowie jedynacy i znikające córki o pozycji kobiet w Chinach... 213 Adam Paluch Komercjalizacja obcości w Państwie Środka, czyli socjologiczne spojrzenie na ruch turystyczny w Chinach... 229 KULTURA I SZTUKA Karolina Pawlik Muzyczna radość dla oka. Transformacje chińskiego pisma w szanghajskiej grafice użytkowej pierwszej połowy xx wieku...247 Julita Dudziak Przejawy walki z tradycją konfucjańską w wybranych dziełach Chena Kaige i Zhanga Yimou jako przedstawicieli Piątej Generacji kinematografii chińskiej... 267 Aleksandra A. Wycisk Między sztuką a polityką kino chińskie, kino hongkońskie...281 Mateusz Witek Wu Shu i Kung Fu mistyczna filozofia, sport czy sztuka walki?...297 Abstrakty...307

Contents Preface... 7...8 From the editors...9 FOREIGN POLICY Rafał Kwieciński Diplomacy and non-diplomacy. Foreign policy instruments prc in the early twenty-first century... 13 Karolina Mendrela Chindia. Sino-Indian tandem in the international arena?...27 Tomasz Okraska The border dispute between the People s Republic of China and the Republic of India... 37 Klaudia Rymut Japanese-Chinese relations in the years 1972 2012...57 Michał Lubina China s Burma policy. A Strategic Partner or a New Colony?...73 Agnieszka Kandzia At the verge Sino-Australian political relations in the 21st century. The Australian perspective...89 Justyna Łapaj Selected aspects of Chinese Israeli relationship in 1948 2012...107 DOMESTIC POLICY AND ECONOMY Łukasz Moll From the power to the backwardness and... back? The way of development of the Middle Kingdom in global-historical context...121

Dorota Dębicka Deng Xiaoping s reform and its impact on the economy of modern China... 139 Maciej M. Sokołowski Energy of Chinese dragon. An attempt to define China s energy policy...155 Jarosław Bednorz The role, importance and the perspectives of hard coal in energy-climate policy of the People s Republic of China...175 Joanna Dobkowska China the responsible superpower? The Analysis of China s relations with the countries of Mekong basin in the area of hydropower... 193 SOCIETY Żaneta Rachwaniec-Szczecińska Only children and disappearing daughters the position of women in China... 213 Adam Paluch Commercialization of foreignness in the Middle Kingdom, the sociological perspective of tourist traffic in China...229 CULTURE AND ART Karolina Pawlik Musical joy for one s eye. Transforming of China s handwriting in the Shanghai graphic design, in the first half of the twentieth century...247 Julita Dudziak Manifestations of a fight with Confucian tradition in the selected works of Chen Kaige and Zhang Yimou as representatives of the Fifth Generation of Chinese cinematography..267 Aleksandra A. Wycisk Between art and politics Chinese cinema, Hong Kong cinema...281 Mateusz Witek Wu Shu and Kung Fu a mystical philosophy, sport or martial art?...297 Abstracts...307

Wprowadzenie Nie ulega najmniejszej wątpliwości, iż prawdziwym wydarzeniem w działalności ruchu studenckiego na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach była konferencja o charakterze interdyscyplinarnym pt. Made in China rozmowy o Państwie Środka. Odbyła się ona w dniach 28 29 marca 2012 roku. Konferencja zgromadziła liczne grono ekspertów, zarówno chińskich jak i polskich, w zakresie tytułowej problematyki. W obradach uczestniczyło także wielu studentów i doktorantów oraz miłośników szeroko rozumianych zagadnień chińskich. Nie trzeba przy tym przekonywać, że wielowiekowa i wielobarwna kultura Chin, jej znaczące miejsce w całościowym obrazie osiągnięć cywilizacji ludzkiej, a także fascynująca teraźniejszość oraz godne uwagi perspektywy rozwoju państwowości chińskiej, w pełni uzasadniają duże zainteresowanie Chinami i chęć pogłębienia studiów nad nimi. Cieszę się zatem, że studenci, doktoranci oraz pracownicy kierowanego przeze mnie Wydziału podjęli inicjatywę zorganizowania tej interesującej i bogatej w różnorodne treści konferencji. Bardzo wysoko oceniam przy tym sprawność jej przygotowania i realizacji. Cieszę się również, iż owocem tego dwudniowego spotkania jest niniejsza publikacja referatów wygłoszonych podczas jego obrad. Żywię także głęboką nadzieję, że niniejszy tom spotka się z dużym zainteresowaniem Czytelników i stanie się ciekawą, ważną oraz inspirującą lekturą w studiach sinologicznych. Dziekan Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach prof. zw. dr hab. Wiesław Kaczanowicz

引 言 2012 年 3 月 28-29 日, 题 目 为 中 国 制 造 的 跨 学 科 研 讨 会 在 卡 托 维 兹 西 里 西 亚 大 学 社 会 科 学 院 召 开 这 是 一 次 重 要 的 学 生 学 术 活 动, 吸 引 了 很 多 研 究 中 国 问 题 的 专 家 研 究 生 和 本 科 生 中 国 五 千 年 的 文 化, 源 远 流 长, 吸 引 着 我 们 而 今 天 的 中 国 更 为 世 界 瞩 目 因 此, 波 兰 学 者 和 学 生 高 涨 的 中 国 研 究 热 情 并 不 令 人 感 到 意 外 此 次 学 生 组 织 的 研 讨 会 内 容 丰 富, 话 题 有 趣, 准 备 工 作 和 会 议 过 程 有 条 不 紊, 我 对 此 非 常 满 意 难 能 可 贵 的 是, 此 次 研 讨 会 的 成 果 都 将 在 此 书 发 表, 希 望 此 书 成 为 受 读 者 欢 迎 的 有 趣 的 重 要 的 具 有 启 发 性 的 汉 学 研 究 读 物 卡 托 维 兹 西 里 西 亚 大 学 社 会 科 学 院 院 长 Wiesław Kaczanowicz ( 维 耶 斯 瓦 夫 卡 叉 诺 维 茨 ) 教 授

Od redakcji Publikacja, którą trzymacie Państwo w rękach, jest pokłosiem Międzynarodowej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej Made in China rozmowy o Państwie Środka zorganizowanej w dniach 28 29 marca 2012 roku na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Konferencja ta odbyła się dzięki zaangażowaniu kilku wydziałowych kół naukowych: Koła Naukowego Stosunków Międzynarodowych, Studenckiego Koła Naukowego Historyków, Koła Naukowego Socjologów i Koła Naukowego Historyków Sztuki. Spotkania było nie tylko szansą na wymianę myśli, ale również poznanie i zintegrowanie środowiska badaczy zajmujących się tą problematyką. Konferencja składała się z pięciu paneli tematycznych. Po dejmowano zagadnienia dotyczące polityki wewnętrznej i zagranicznej, gospodarki, historii i filozofii oraz kultury i sztuki, a także społeczeństwa i praw człowieka. Mieliśmy przyjemność gościć Jego Ekscelencję Ambasadora Chińskiej Republiki Ludowej w Polsce Suna Yuxi. Naszymi gośćmi byli również przedstawiciele Instytutu Konfucjusza w Opolu Prof. Zhang Fan oraz Yingnan Sun. Jest nam niezmiernie miło, że prelegenci zechcieli opublikować wyniki swoich badań w Pismach Humanistycznych interdyscyplinarnym czasopiśmie naukowym Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Ten, ukazujący się od 1999 roku periodyk już po raz trzeci jest areną intelektualnej szermierki, dedykowanej poszczególnym państwom świata. W latach ubiegłych zeszyty poświęcone były Federacji Rosyjskiej oraz Izraelowi. Z elektronicznymi wersjami poprzednich numerów mogą się Państwo zapoznać poprzez stronę internetową http://www.pismahumanistyczne-wns.us.edu.pl. Całość książki podzielona została na pięć części obejmujących szerokie spektrum zagadnień dotyczących Chińskiej Republiki Ludowej. Publikację rozpoczyna najobszerniejsza z nich dotycząca relacji Chin z wybranymi państwami świata. Na wstępie znajdziecie tu Państwo artykuł poświęcony chińskiej dyplomacji i różnorodnym środkom, jakie wykorzystywane są do jej skutecznego prowadzenia. W dalszej części autorzy podjęli próby spojrzenia na stosunki bilateralne z Indiami, Japonią, Birmą, Australią i Izraelem. Część druga poświęcona jest w największym stopniu zagadnieniom ekonomicznym, w tym reformom gospodarczym

Deng Xiaopinga oraz problemom związanym z bezpieczeństwem energetycznym Państwa Środka. Część trzecia obejmuje wybrane zagadnienia dotyczące funkcjonowania chińskiego społeczeństwa, w tym te dotyczące pozycji kobiet. W części czwartej, ostatniej, znajdziecie Państwo odpowiedzi na wybrane pytania dotyczące kultury i sztuki, w tym pisma i kina chińskiego oraz wschodnich sztuk walk. Mamy szczerą nadzieję, że tak duża różnorodność pisma nie przytłoczy i nie zniechęci do zapoznania się z jego zawartością, a przeciwnie, stanie się przyczynkiem do poszerzania zainteresowań badaczy zajmujących się Państwem Środka. W szczególności pragniemy polecić bazę źródłową całej publikacji. Jej wartość stanowi literatura autorów, zarówno polskich jak i zagranicznych, oraz liczne strony i portale internetowe. Na koniec pragniemy podziękować osobom, bez których ani konferencja, ani niniejsza publikacja nie miałyby szans powodzenia. Dziękujemy prof. zw. dr. hab. Wiesławowi Kaczanowiczowi, Dziekanowi Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, za opiekę i wsparcie, jakiego zawsze udziela studentom i doktorantom wydziału oraz za rady, dzięki którym łatwiej przezwyciężać trudności. Dziękujemy również wszystkim opiekunom kół naukowych za ich pomoc i zachętę do działania. W szczególności słowa podziękowania pragniemy skierować do dr Olgi Szury-Olesińskiej, wieloletniej opiekun Koła Naukowego Stosunków Międzynarodowych uś. Dzięki jej zaangażowaniu i pracy mogliśmy po raz kolejny spotkać się na naszym wydziale i dyskutować o sprawach Chin. Wyrazy uznania składamy również Recenzentom poszczególnych artykułów. Przyjęcie takiej formy recenzji pozwoliło nam nie tylko na poszerzenie zakresu tematycznego publikacji, ale również na podniesienie jej wartości merytorycznej. Jednym z najbardziej fascynujących epizodów historii Chin były, podejmowane w latach 1405 1433, wyprawy floty cesarskiej dowodzonej przez admirała Zheng He, które docierały aż do Półwyspu Arabskiego i wschodnich wybrzeży Afryki. Mamy nadzieję, że lektura niniejszej publikacji będzie dla Państwa równie ekscytującą intelektualną podróżą. Agnieszka Kandzia Michał Kucharski Tomasz Okraska

Polityka zagraniczna

Rafał Kwieciński Dyplomacja i nie-dyplomacja. Instrumenty polityki zagranicznej chrl na początku xxi wieku Instrumenty polityki zagranicznej służą realizacji założonych celów w polityce zagranicznej. Są szczególnym rodzajem uruchomienia siły państwa w postaci określonej potęgi¹. Pod pojęciem instrumentów rozumiemy środki, metody, sposoby postępowania przez państwo ². Każde państwo posiada odpowiednie zasoby materialne i niematerialne, od których zależy jego potęga, i to one determinują zakres dostępnych środków. Środki polityki zagranicznej możemy podzielić na dyplomatyczne i niedyplomatyczne, pozytywne i negatywne. Do środków dyplomatycznych bilateralnych i multilateralnych zaliczamy rozmaite rodzaje aktywności państwa: negocjacje, różnego typu mediacje, misje dyplomatyczne, specjalne, czy wreszcie dyplomację konferencyjną. Stosowanie niektórych środków dyplomatycznych regulowane jest przez prawo międzynarodowe i inne normy. Do środków niedyplomatycznych zaliczamy natomiast wszystkie pozostałe, czyli: środki ekonomiczne, inne niż dyplomacja środki polityczne i wojskowe³. Według innego podziału wyróżniamy środki polityczne, gospodarcze, wojskowe, psychospołeczne i normatywne, również o charakterze pozytywnym albo negatywnym⁴. Kolejna klasyfikacja wspomina o instrumentach politycznych (dyplomacja), gospodarczych, wojskowych, psychospołecznych ( kultura, nauka, informacja, atrakcyjność ideologii czy modelu społecznego ) i normatywnych (regulacje prawne i mechanizmy ich egzekwowania)⁵. Dobierając środki, czyli wybierając określony sposób postępowania, tworzymy metodę osiągnięcia celu polityki zagranicznej państwa. Metody, podobnie jak środki, dzielimy na dyplomatyczne i niedyplomatyczne, pozytywne i negatywne. ¹ R. Aron, Pokój i wojna między narodami (teoria), Warszawa 1994, s. 69n. ² R. Kuźniar, Międzynarodowe stosunki polityczne [w:] Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, Warszawa 2006, s. 127. ³ T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie systemy uczestnicy, Wrocław 2000, s. 205 207. ⁴ I. Popiuk-Rysińska, Środki i metody polityki zagranicznej [w:] Polityka zagraniczna państwa, red. J. Kukułka, R. Zięba, Warszawa 1992, s. 77 95. ⁵ R. Kuźniar, Międzynarodowe stosunki, op. cit., s. 127 128.

14 Rafał Kwieciński Zaznaczmy tu specyfikę metod negatywnych, które obejmują odpowiednio je stopniując wymuszanie, odstraszanie, groźbę użycia siły i wreszcie użycie siły⁶. Instrumenty chińskiej polityki zagranicznej: od tradycji po współczesność Chiny w okresie cesarstwa stosowały politykę qi-mi, czyli powstrzymywania i związywania barbarzyńców ⁷. Cały wachlarz instrumentów miał zapewnić państwu nie tylko bezpieczeństwo i integralność terytorialną, ale także potęgę i prestiż. Do tradycyjnych instrumentów politycznych należała zasada walki z barbarzyńcami rękami barbarzyńców (yi yi zhi yi) ⁸. Specyficzny charakter miały instrumenty ekonomiczne. Prowadzona przez Chiny międzynarodowa wymiana handlowa miała dwa wymiary, które określić można jako formalny i rzeczywisty. W wymiarze formalnym dochód z prowadzonego handlu traktowany był przez Chińczyków jako danina składana Synowi Nieba przez jego wasali. W zamian za złożenie tego rodzaju trybutu wręczane były podarki od imperatora Chin. W wymiarze rzeczywistym był to zwyczajny handel, w którym kierowano się głównie maksymalizacją zysków. Szczególnym przykładem takiego rodzaju działalności są morskie ekspedycje admirała Zheng Ho. John K. Fairbank przyporządkowuje odpowiednim celom polityki zagranicznej, w czasie panowania dynastii Qing, właściwe instrumenty (środki): kontroli środki militarne i administracyjne, przyciągania środki kulturalne i ideologiczne oraz natury religijnej, manipulacji środki ekonomiczne i dyplomatyczne⁹. W dwudziestoleciu międzywojennym nastąpiła reorientacja Chin w kierunku świata zachodniego¹⁰. Wraz ze zmianą percepcji porządku światowego, przyjęto zachodnie standardy metod i środków realizacji polityki zagranicznej. Większą wagę przywiązywano do prawa międzynarodowego i dyplomacji. Wśród klasycznych instrumentów dyplomatycznych, jakie stosowały wówczas Chiny, odnajdujemy stałe misje dyplomatyczne, negocjacje, dyplomację konferencyjną (przykładem może być udział w konferencji waszyngtońskiej w 1921 r.), mediację (działania Ligi Narodów podczas japońskiej agresji na Mandżurię w 1932 r.). ⁶ T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe, op. cit., s. 203 204. ⁷ W. Figaj, Chińska polityka zagraniczna 1960 1980, pism (na prawach rękopisu), Warszawa 1985, s. 11. ⁸ Ibidem. ⁹ J. K. Fairbank, A Preliminary Framework [w:] The Chinese World Order, red. J. K. Fairbank, Harvard 1968, s. 13. ¹⁰ Por. S. Chan, Chinese perspective on world order [w:] International Order and the Future of World Politics, red. T. V. Paul, John A. Hall, Cambridge 1999, s. 202.

Dyplomacja i nie-dyplomacja 15 Instrumenty polityki zagranicznej, jakie stosowała chrl w pierwszej fazie swego istnienia, odznaczały się dużym zróżnicowaniem. Stosowano zarówno klasyczną dyplomację, utrzymując stosunki międzypaństwowe, jak i sięgano po nowe środki, właściwe dla państwa rewolucyjnego. W tym okresie Chiny utrzymywały stosunki dyplomatyczne głównie z państwami socjalistycznymi oraz krajami niezaangażowanymi. Oprócz tak zwanej dyplomacji oficjalnej, władze komunistyczne od początku przejęcia władzy wykorzystywały także dyplomację ludową, mającą charakter półoficjalny¹¹. Zaliczały się do niej wszelkiego rodzaju ruchy solidarystyczne z krajami Trzeciego Świata (zwłaszcza afrykańskimi i azjatyckimi), działalność instytucji kulturalnych, wymiana naukowa i kulturalna, propaganda w mediach. Szczególnym rodzajem relacji było utrzymywanie kontaktów przez kpch z innymi partiami komunistycznymi. Wydział do spraw Kontaktów Zagranicznych kpch odgrywał ważną rolę zwłaszcza w relacjach z Koreą Północną i Wietnamem. Od końca lat siedemdziesiątych tą drogą kpch utrzymywała stosunki także z partiami niekomunistycznymi¹². Charakterystyczne było także posługiwanie się w tym okresie środkami niedyplomatycznymi, zwłaszcza wojskowymi i ekonomicznymi. Zarówno w przypadku Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej, jak i Demokratycznej Republiki Wietnamu, chrl nie ograniczała się do udzielania pomocy szkoleniowej, logistycznej, technicznej, czy do dostaw sprzętu wojskowego, ale mniej (wspierając Wietnam Północny) lub bardziej otwarcie (Korea) interweniowała w samym konflikcie. W czasie Rewolucji Kulturalnej dezorganizacji uległa dyplomacja, likwidacji uległo wiele placówek dyplomatycznych, wielu pracowników służb zagranicznych usunięto z pracy. Po zakończeniu Rewolucji Kulturalnej znowu wzrosła rola i znaczenie środków dyplomatycznych. Dotyczy to zwłaszcza dyplomacji dwustronnej, w tym przede wszystkim różnego rodzaju negocjacji. Wraz z zastąpieniem Tajwanu przez chrl w onz zwiększeniu uległo znaczenie dyplomacji multilateralnej. Rozpad systemu bipolarnego oraz wzrost Chin w latach 90. wpłynęły w znaczący sposób na wykonywanie przez chrl zewnętrznych funkcji państwa. Dyplomacja bilateralna Na początku xxi w. w chińskiej polityce zagranicznej dokonała się bardzo istotna zmiana nie tylko w sferze konceptualnej, ale także w praktyce jej realizacji¹³. Kla- ¹¹ Termin ten stosuję za Waldemarem Figajem. Por. W. Figaj, Chińska polityka, op. cit., s. 20n. ¹² Lu Ning, The Central Leadership, Supraministry Coordinating Bodies, State Council Ministries, and Party Departments [w:] The making of Chinese Foreign and Security Policy in the Era of Reform, red. David M. Lampton, Stanford 2001, s. 53. ¹³ R. Kwieciński, Nowa Dyplomacja China na początku xxi w. [w:] Współczesne stosunki między-

16 Rafał Kwieciński syczny podział wyróżnia wśród środków dyplomatycznych dyplomację bilateralną i multilateralną. Tradycyjnie, Chiny preferowały raczej ten pierwszy sposób prowadzenia swojej polityki zagranicznej. Poprzez relacje dwustronne, często także o charakterze nieoficjalnym załatwiano zdecydowaną większość najważniejszych kwestii dla chińskiej dyplomacji. Współcześnie bieżące stosunki bilateralne utrzymywane są przez rozbudowaną sieć przedstawicielstw dyplomatycznych. Według oficjalnych danych Ministerstwa Spraw Zagranicznych chrl utrzymuje obecnie 166 stałych przedstawicielstw dyplomatycznych w innych państwach¹⁴. Dodatkowo posiadają 81 konsulatów generalnych¹⁵. Według Ministerstwa Handlu chrl (dawne Ministerstwo Handlu Zagranicznego i Współpracy) towarzyszy im 208 biur gospodarczych i handlowych na wszystkich kontynentach¹⁶. Najwięcej placówek znajduje się w Afryce: 41 ambasad w Afryce Subsaharyjskiej i 7 ambasad w krajach arabskich Afryki Północnej, 7 konsulatów generalnych i odpowiednio jeszcze 1 w państwach Afryki Północnej, a także ogółem 54 biura gospodarcze i handlowe podlegające Ministerstwu Handlu. Kontynent afrykański jawi się nam więc jako jeden z najważniejszych kierunków dla chińskiej dyplomacji. Potwierdzają to wizyty najważniejszych osobistości Chin w krajach afrykańskich. W latach 2004 2008 prezydent Hu Jintao odwiedził 14 państw; premier Wen Jiabao w latach 2003 2008 gościł w 8 państwach, natomiast poprzedni minister spraw zagranicznych chrl, Li Zhaozhing, w przeciągu zaledwie dwóch lat, 2006 2007, złożył wizytę w 13 krajach Afryki. Wizyty składano nie tylko w najważniejszych krajach w regionie, w państwach bogatych w zasoby złóż naturalnych, ale także w zupełnie niewielkich krajach, o marginalnym znaczeniu dla światowej polityki i ekonomii: na Seszelach, Madagaskarze, czy w Republice Środkowej Afryki.¹⁷ Ożywione stosunki bilateralne z krajami afrykańskimi dowodzą, że mają one istotne znaczenie dla polityki zagranicznej chrl, nie tylko jako producenci i eksporterzy surowców naturalnych, przede wszystkim energetycznych, ale także jako partnerzy polityczni. Partnerzy oczywiście słabsi, w relacjach z którymi Chiny bezwzględnie dominują, prowadząc politykę obopólnych korzyści (win-win), niekoniecznie równych. narodowe w Azji Wschodniej. Problemy, wyzwania i szanse, red. M. Pietrasiak, D. Mierzejewski, Toruń 2010, s. 35 47. ¹⁴ Ministry of Foreign Affairs of the People Republic of China, http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjb/ zwjg/2490/, [16.07.2012]. ¹⁵ Ministry of Foreign Affairs of the People Republic of China, http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjb/ zwjg/2498/, [16.07.2012]. ¹⁶ 208 Biur Gospodarczych i Handlowych w państwach, dodatkowo 4 przy międzynarodowych organizacjach gospodarczych i 2 w sar Hongkongu i Makau. Za: Ministry of Commerce People s Republic of China, http://english.mofcom.gov.cn/sitemap2.shtml, [16.07.2012]. ¹⁷ J. G. Cooke, China s Soft Power in Africa, [w:] Chinese Soft Power and Its Implications for the United States. Competition and Cooperation in the Developing World, red. C. McGiffert, csis, March 2009, s. 33.

Dyplomacja i nie-dyplomacja 17 W dyplomacji bilateralnej szczególne znaczenie Chiny przywiązują do stosunków z najważniejszymi państwami świata. Stosunki amerykańsko-chińskie nadal można uznać za obarczone pewnym rozdarciem, co do percepcji roli usa w nie tylko regionie Azji i Pacyfiku, które niezwykle trafnie E. Haliżak określa mianem mieszanki akceptacji i kontestacji¹⁸. Od 2009 r. mają one rangę Strategicznego i Ekonomicznego Dialogu ¹⁹. Stosunki chińsko-rosyjskie posiadają status partnerstwa strategicznego, którego kontynuację zapowiedziano właśnie na kolejną dekadę²⁰. Od 2005 r. stosunki chrl i Indii mają charakter strategic and cooperative partnership for peace and prosperity²¹. W 2010 r. stosunki chińsko-japońskie określono mianem opartych na Wspólnych Strategicznych Interesach ²². Znawcy tematu podkreślają jakościową zmianę, jaka dokonała się w prowadzeniu polityki zagranicznej Chin. Wpływ na to mają zapewne procesy profesjonalizacji (lepsze przygotowanie kadry), zespołowego pluralizmu (poszerzenie kręgów decyzyjnych o nowe podmioty), decentralizacji (prowadzenie polityki zagranicznej na niższych szczeblach administracji) oraz globalizacji (poszerzenie sieci powiązań i współzależności w stosunkach międzynarodowych)²³. Dyplomacja multilateralna Zmiana w polityce zagranicznej chrl, do jakiej doszło na początku xxi w., w dużej mierze polegała również na wzroście znaczenia multilateralizmu dla chińskiej dyplomacji. Dla Chin najlepszą cechą multilateralizmu jest to, że pociąga on za sobą sprzeciw wobec unilateralizmu i naturalnej skłonności pojedynczego mocarstwa do dominacji w sprawach światowych ²⁴. Dodajmy, że ów unilateralizm i naturalna skłonność identyfikowana jest z dominacją Stanów Zjednoczonych w systemie międzynarodowym. ¹⁸ E. Haliżak, Zmiana układu sił usa Chiny a transformacja porządku międzynarodowego, Żurawia Papers 7 (2005), s. 125 136. ¹⁹ D. Wilder, The U. S.-China Strategic and Economic Dialogue: Continuity and Change in Obama- s China Policy, China Brief vol. 9, issue 10, May 15, 2009, s. 4 7. ²⁰ China, Russia to promote strategic partnership over next decade, People s Daily Online, 7 May 2011, http://english.people.com.cn/90001/90776/7372586.html, [16.07.2012]. ²¹ M. Różalska, W strategicznym trójkącie: Chiny, Indie i Stany Zjednoczone na drodze do współpracy? [w:] Współczesne stosunki międzynarodowe w Azji Wschodniej. Problemy, wyzwania i szanse, red. M. Pietrasiak, D. Mierzejewski, Toruń 2010, s. 60. ²² Ministry of Foreign Affairs of Japan, Joint Statement between the Government of Japan and Government of the People s Republic of China on Comprehensive Promotion of a Mutuality Beneficial Relationship Based on Common Strategic Interest, http://www.mofa.go.jp/region/asia- -paci/china/joint0805.html, [16.07.2012]. ²³ D. M. Lampton, China s Foreign and National Security Policy-Making Process: Is It Changing and Does It Matters?[w:] The Making of Chinese Foreign and Security Policy in the Era of Reform, red. D. M. Lampton, Stanford 2001, s. 4 31. ²⁴ E. Haliżak, Zmiana układu, op. cit., s. 131.

18 Rafał Kwieciński Podczas wystąpienia na forum onz w 2005 r. prezydent Hu Jintao poświęcił wiele miejsca współpracy międzynarodowej. Ale Chiny już od co najmniej kilku lat wcześniej wykazywały niespotykaną otwartość wobec inicjatyw przyjmujących postać dyplomacji wielostronnej. Chiny uczestniczyły i uczestniczą w rozmaitych formach multilateralizmu: od dyplomacji konferencyjnej po uczestnictwo w organizacjach międzynarodowych. Od października 2000 r. działa Forum Współpracy Chiny Afryka (Forum on China-Africa Cooperation, focac). Obecnie focac zrzesza obok Chińskiej Republiki Ludowej 49 państw afrykańskich²⁵. W 2001 roku chrl została przyjęta po ponad 15 latach starań do Światowej Organizacji Handlu (wto). W latach 2003 2007 Chiny były uczestnikiem i gospodarzem Rozmów Sześciostronnych w sprawie programu nuklearnego Korei Północnej ²⁶. Na szczeblu dyplomacji konferencyjnej, od 2006 r. chrl bierze udział w dialogu politycznym inicjatywy brics (od pierwszych liter uczestników: Brazil, Russia, India, China, South Africa)²⁷. Począwszy od 1996 r. Chiny stały się członkami wielu reżimów nonproliferacyjnych. chrl jest obecnie członkiem międzynarodowego układu zakazującego przeprowadzanie prób z bronią jądrową, Traktatu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej oraz Konwencji o zakazie broni chemicznej. W latach 1997 1998 Chiny stały się również sygnatariuszem dwóch konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych związanych z ochroną praw człowieka²⁸. chrl przywiązuje obecnie także znacznie większą wagę do swych relacji z organizacjami międzynarodowym o charakterze regionalnym. Od 1996 r. stosunki z asean przybrały postać corocznych szczytów (w tak zwanej formule 10+1). W tym samym roku Chiny wraz z Rosją, Kazachstanem, Kirgistanem i Tadżykistanem podpisały w Szanghaju porozumienie o budowie środków zaufania w sferze militarnej na terenach przygranicznych. 15 czerwca 2001 r. Szanghajska Szóstka (określana tak po przystąpieniu Uzbekistanu) podpisała Deklarację Szanghajskiej Organizacji Współpracy (sow). sow za główne cele stawia sobie walkę z separatyzmem, terroryzmem i ekstremizmem, a także przemytem narkotyków i nielegalnym handlem broni²⁹. ²⁵ Forum on China-Africa Cooperation, http://www.focac.org/eng/ltda/ltjj/, [16.07.2012]. ²⁶ Obok gospodarza rozmów, chrl, w rokowaniach uczestniczyły jeszcze Stany Zjednoczone, Rosja, Japonia, Korea Południowa i Korea Północna. Na temat przebiegu rozmów zob. http://www. cfr.org/proliferation/six-party-talks-north-koreas-nuclear-program/p13593, [16.07.2012]. ²⁷ Od 2009 r. w ramach brics organizowane są coroczne szczyty. W 2011 r., przyjęto Afrykę Południową, jako pełnoprawnego członka, a brics przyjął swą obecną nazwę (poprzednio bric). Zob.: Xinhua, South Africa joins bric as full member, http://news.xinhuanet.com/english2010/ china/2010 12/24/c_13662138.htm, [16.07.2012]. ²⁸ R. Kwieciński, Nowa Dyplomacja, op. cit., s. 39. ²⁹ Więcej o polityce chrl wobec państw Azji Środkowej zob.: R. M. Kwieciński, Stosunki Chin z byłymi republikami radzieckimi Azji Środkowej na początku xxi w. Geopolityka czy geoekonomia? [w:] Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich wnp, red. E. Cziomer, M. Czajkowski, Kraków 2006, passim.

Dyplomacja i nie-dyplomacja 19 Szczególną rolę w chińskiej polityce zagranicznej odgrywa Organizacja Narodów Zjednoczonych. W 2005 r. prezydent Hu Jintao postulował między innymi wzmocnienie pozycji onz, a także przeprowadzenie racjonalnej i koniecznej reformy onz, przy czym w Radzie Bezpieczeństwa należałoby zwiększyć reprezentację krajów rozwijających się oraz wpływ małych i średnich państw na proces decyzyjny³⁰. Chiny nie ograniczają się jedynie do sfery werbalnej: Pekin aktywnie wspiera chociażby wysiłki onz na rzecz osiągnięcia Milenijnych Celów Rozwoju, czy walkę z klęską głodu po ostatniej suszy w Rogu Afryki w 2011 roku³¹. Zwłaszcza w ostatnich latach, chrl bardzo aktywnie uczestniczy w misjach pokojowych onz. Podkreślić należy, że po początkowym zaskoczeniu, a czasem wręcz entuzjastycznych reakcjach badaczy na chiński multilateralizm, pojawiają się coraz większe kontrowersje wokół tego problemu. Jeśli na początku xxi w. twierdzono, iż przybiera on postać warunkowego multilateralizmu, to ostatnio określa się go mianem wręcz fałszywego. Jing-dong Yuan jeszcze w 2000 r. podkreślał, że nadal dla Chin największe znaczenie zwłaszcza w sprawach bezpieczeństwa mają relacje z największymi mocarstwami³². W 2008 r. Émmanuel Guérin wykazywał, iż focac jest po prostu dla Chin wygodną platformą do rozwoju stosunków bilateralnych z krajami afrykańskimi³³. Z pewnością jednak chrl nie rezygnuje z rozwoju relacji bilateralnych z państwami, których znaczenie na arenie międzynarodowej jest większe niż pozostałych aktorów, tylko z powodu ich członkostwa w organizacjach międzynarodowych. Przykładem jest odnowienie w kwietniu 2009 r. porozumienia Chin i Francji w sprawie pokojowego wykorzystania energii nuklearnej. I to w momencie, kiedy chrl prowadziła już dialog z Unią Europejską w kwestiach ochrony środowiska i zmian klimatycznych. Kilka miesięcy później, we wrześniu 2009 r. Guangdong Nuclear Power Group i francuska firma Areva podpisały warty 8 mld dol. kontrakt na budowę dwóch reaktorów w Taishan³⁴. ³⁰ Teoria Harmonijnego Świata została uznana za oficjalną koncepcję chińskiej polityki zagranicznej w 2007 r., przy czym w tej sformalizowanej formie zabrakło już postulatu o reformie onz. Por.: Xinhua News Agency, Hu Makes 4-point Proposal for Building Harmonious World, September 16, 2005. http://www.10thnpc.org.cn/english/features/un/142408.htm, [16.07.2012] oraz Harmonios world: China s ancient philosophy for new int l order (2), People Daily On-line, http://english.peopledaily.com.cn/90001/90776/6275744.html, [16.07.2012]. ³¹ Zob.: China Climate Change Partnership Framework Forum Press Release http://www.un.org.cn/cms/p/news/27/1796/content.html [16.07.2012] oraz China to provide emergency food aid to famine-plagued Horn of Africa, http://www.china-un.ch/eng/e1/t851127.htm, [16.07.2012]. ³² Jing-dong Yuan, Asia-Pacific Security: China s Conditional Multilateralism and Great Power Entente, Strategic Studies Institute, January 2000, passim. ³³ É. Guérin, Chinese assistance to Africa: characterization and position regarding the global governance of development aid, Global Governance, nr 3 (2008), s. 5. ³⁴ J. Lodge, A. Carpenter, Multilateralism and Soft Diplomacy in eu-china Relations, Documen-

20 Rafał Kwieciński Z kolei Gilbert Rozman, analizując Rozmowy Sześciostronne w Pekinie, wschodnioazjatycki trilateralizm z udziałem Chin, Japonii i Korei Południowej, a także uczestnictwo chrl w Szczytach Azji Wschodniej, zwraca uwagę na chiński opór wobec multilateralizmu, który nie ma istotnej agendy ekonomicznej, oraz nacisk na bilateralizm, jako sposoby maksymalizacji wpływu na dominujące państwa regionu. Dodajmy jeszcze, że według Rozmana w latach 2008 2010 liderzy chrl stracili szansę na wzmocnienie multilateralizmu, lecz wszystkie drzwi pozostają otwarte ³⁵. Wydaje się, że mimo coraz częstszego udziału w różnorakich przejawach multilateralizmu, Chiny nadal preferują negocjacje dwustronne z członkami organizacji międzynarodowych. Wygrywają przy tym interesy narodowe państw poprzez propozycje kontraktów inwestycyjnych, umów handlowych, czy też innych korzyści. Instrumenty niedyplomatyczne Instrumenty niedyplomatyczne chińskiej polityki zagranicznej nie są tylko uzupełnieniem dla dyplomacji bilateralnej i multilateralnej. Działanie nie wprost jest silnie zakorzenione w chińskiej mentalności. Wywieść można je i z uwarunkowań językowych (język chiński ma charakter kontekstualny), jak i z wpływu czynników kulturowo-społecznych (tradycja guanxi, a więc budowania sieci relacji społecznych opartych na wzajemnych korzyściach oraz ograniczonym zaufaniu). W dużej mierze instrumenty niedyplomatyczne możemy zakwalifikować do sfery oddziaływania soft power. Należy przy tym pamiętać, że granica między soft i hard power ma charakter dość płynny, a dyskusja, co kryje się pod pojęciem soft power także i w Chinach wydaje się być wciąż niezakończona³⁶. Stosując kategorie wprowadzone przez Josepha Nye a, w chińskiej polityce zagranicznej praktykuje się coraz więcej zachęt niż środków przymusu, coraz istotniejsza staje się kooptacja (poprzez ustanawianie wspólnych agend i wykorzystywanie atrakcyjności Państwa Środka) niż wydawanie rozkazów ³⁷. Bardziej szeroka definicja soft power obejmuje także handel międzynarodowy, zagraniczne inwestycje, pomoc rozwojową i humanitarną, edukację i współpracę kulturalną, a nawet inicjatywy dyplomatyczne³⁸. Co ciekawe, koncepcja Nye a stosowana do to de Trabajo del Instituto Universitario de Estudios Europeos, nr 45 (2011), s. 14. ³⁵ G. Rozman, Chinese Strategic Thinking on Multilateral Regional Security in Northeast Asia, Orbis, Spring 2011, s. 311 312. ³⁶ Por. J. Wutchnow, The Concept of Soft Power in China s Strategic Discourse, Issues & Studies nr 2 (2008), s. 1 28. ³⁷ J. Nye, Soft power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Warszawa 2007, s. 37. ³⁸ China s Foreign Policy and Soft Power in South America, Asia, and Africa, A Study Prepared for the Committee on Foreign Relations United States Senate, Congressional Research Service Library of Congress, Washington D. C. 2008, s. 3.

Dyplomacja i nie-dyplomacja 21 analizy współczesnego oddziaływania Chin w stosunkach międzynarodowych raczej poprzez zachęty i kooptację niż przez środki przymusu i rozkazy, odpowiada w pewien sposób typologii Fairbanka ( kontrola, manipulacja, przyciąganie ). Wśród instrumentów niedyplomatycznych chińskiej polityki zagranicznej wyróżnimy środki ideologiczne, ekonomiczne, militarne i kulturalne. Podczas xvii Zjazdu Komunistycznej Partii Chin (kpch) w październiku 2007 r. Teoria Harmonijnego Świata uznana została za oficjalną koncepcję chińskiej polityki zagranicznej. W trzech punktach zakłada ona wspieranie multilateralizmu, w tym mechanizmów bezpieczeństwa zbiorowego i pokojowego rozstrzygania sporów, oraz wzmocnienie roli onz, popieranie współpracy międzynarodowej opartej na wzajemnych korzyściach i budowę świata na pokojowej koegzystencji wielkich cywilizacji. Postulat kulturowej autonomii wielkich cywilizacji ma także określony wydźwięk polityczny. Niezależność kulturowa to także niezależność w sferze kultury politycznej, a więc możliwość wyboru własnej ścieżki rozwoju. Model chiński, który stanowi połączenie politycznego autorytaryzmu i coraz bardziej wolnego rynku, wydaje się być atrakcyjny dla dużej części rządzących w krajach Trzeciego Świata³⁹. W opozycji do pojęcia Konsensusu Waszyngtońskiego zaczęto używać kategorii Konsensusu Pekińskiego, w którym podkreśla się, iż nie ma jednego, zuniformizowanego sposobu rozwiązywania problemów współczesnego świata⁴⁰. Jednak oddziaływanie ideologiczne Chin nie miałoby miejsca, gdyby nie kolosalny sukces chińskiej gospodarki. Począwszy od 1979 r., chrl notowała dodatnie saldo w obrotach z zagranicą. W 2008 i 2009 r. zyski z dodatniego bilansu w handlu zagranicznym tworzyły jedną trzecią chińskiego pkb⁴¹. Wymiana handlowa, inwestycje zagraniczne oraz pomoc rozwojowa i humanitarna, to zasadnicze sposoby wykorzystywania oddziaływania ekonomicznego w chińskiej polityce zagranicznej. W 2010 roku chrl stała się największym eksporterem, wyprzedzając gospodarkę niemiecką. I chociaż nadwyżka w handlu zagranicznym Chin zmniejszyła się o 6,4 proc., to osiągnęła niebagatelną kwotę 183,1 mld yuanów⁴². Na koniec ³⁹ J. Kurlantzick, China s Charm: Implication of China Soft Power, Policy Brief, Carnegie Endowment for International Policy, June 2006, 47, s. 1 2. ⁴⁰ Zob. J. Cooper Ramo, The Beijing Consensus, Foreign Policy Center, London 2004, passim. ⁴¹ Produkt Krajowy Brutto jest sumą Konsumpcji (C), Inwestycji podmiotów prywatnych (I) i wydatków na Zakupy Rządowe (G) oraz salda bilansu handlu zagranicznego (różnic między Eksportem, czyli x i Importem, czyli M), określanym mianem Eksportu Netto (xn). W sposób sformalizowany przedstawia się go w postaci wzoru: Y = C + I + G + (X M). Coraz częściej wskaźniki pkb są podawane z uwzględnieniem wartości siły nabywczej, czyli Power Purchaising Parity (ppp). Uwzględnia on względną wartość dóbr będących albo niebędących przedmiotem handlu zagranicznego. W krajach rozwijających się (jak chrl) ceny dóbr produkowanych tylko na rynek wewnętrzny są o wiele niższe od tych porównywalnych w krajach rozwiniętych. ⁴² China Trade Surplus In 2010 Down 6,4Pct, http://english.caijing.com.cn/2011 01 18/110622281. html, [16.07.2012].

22 Rafał Kwieciński 2009 r. skumulowane chińskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne (Foreign Direct Investment, fdi) wyniosły 245,75 mld. dolarów⁴³. 2009 r. rezerwy finansowe w walutach wymienialnych Chińskiej Republiki Ludowej wzrosły do 2 343,5 mld dol. usa. To samo źródło prognozuje, że w latach 2010 i 2011 rezerwy finansowe Chin wzrosną odpowiednio do 2 706,1 i 3 051,1 mld. dolarów⁴⁴. Powyższe liczby wskazują, że możliwości oddziaływania za pomocą instrumentów ekonomicznych przez Chiny należy ocenić bardzo wysoko. W chińskiej polityce zagranicznej instrumenty ekonomiczne wykorzystywane są dla realizacji różnorakich celów. W sposób szczególny widoczne są w stosunkach z państwami, w których chrl wydaje się budować wpływy polityczne i które mają znaczenie dla Państwa Środka jako rezerwuary surowców naturalnych, niezbędnych dla szybko rozwijającej się chińskiej ekonomii. A więc przede wszystkim państw Trzeciego Świata, krajów Afryki, Bliskiego Wschodu czy Ameryki Południowej. Ten związek polityki i ekonomii wydaje się zrozumiały wpływy polityczne dają przecież zawsze możliwość zabezpieczenia interesów ekonomicznych. Budowa chińskich wpływów za pomocą instrumentów ekonomicznych odbywa się najczęściej poprzez przyznanie różnego rodzaju pożyczek i kredytów, które niejednokrotnie są potem umarzane. Na początku 2004 r. chiński Exim Bank pożyczył Angoli 2 mld dol. na odbudowę zniszczonej przez wojnę infrastruktury, kolejne 2 mld w 2007 r. Pożyczki zostały zabezpieczone angolańską ropą, a sinopec i sonangol stworzyły konsorcjum. W 2008 r. Exim Bank udzielił pożyczki Demokratycznej Republice Kongo w wysokości 9 mld dol. W zamian Chińczycy uzyskali prawo do wydobycia miedzi i kobaltu w Kongo, a miejscowa kompania Gecamines utworzyła joint ventures z chińskimi Sinohydro Corporation oraz China Engineering Corporation⁴⁵. W 2010 r. Chiny zadeklarowały, iż w ciągu kolejnych trzech lat pożyczą Afryce 10 mld. dolarów⁴⁶. Niezwykle istotne znaczenie mają także inwestycje bezpośrednie. Na początku xxi w. Chiny zainwestowały tylko w projekty związane z rozbudową infrastruktury: 8 mld dol. w Brazylii, 19,5 mld w Argentynie, 1,63 mld w Wenezueli oraz setki milionów dolarów w innych państwach Ameryki Łacińskiej. W zamian chińskie kompanie ustanowiły liczne partnerstwa z firmami południowoamerykańskimi w sferze innowacji oraz badań i rozwoju. Zwłaszcza w branżach: lotniczej, komputerowej, przemysłu samochodowego, stalowego oraz biotechnologii⁴⁷. ⁴³ N. Salidjanowa, Going Out. An Overview China s Outward Foreign Direct Investment, Policy Analyst for Economic and Trade Issues, March 2011, s. 1. ⁴⁴ World Economic Outlook April 2010. Rebalancing Growth, International Monetary Fund, Washington D. C. 2011, s. 155 182. ⁴⁵ J. G. Cooke, China s Soft Power, op. cit., s. 30 31. ⁴⁶ African aims to replace Western partners with China, The China Post, http://www.chinapost.com.tw/international/africa/2010/07/26/266097/african-union.htm, [16.07.2012]. ⁴⁷ D. E. Zheng, China s Use of Soft Power in the Developing World [w:] Chinese Soft Power and Its

Dyplomacja i nie-dyplomacja 23 Chiny oddziałują także poprzez projekty związane z pomocą rozwojową i humanitarną. Często przyjmują one postać pomocy medycznej dla krajów Trzeciego Świata. W 2007 r. w Jemenie znajdowały się 163 osoby chińskiego personelu medycznego, a w ciągu 40 poprzednich lat odwiedziło go ponad 2000 chińskich medyków. W zamian Chiny uzyskały dostęp do jemeńskiego rynku i miejscowych złóż surowców energetycznych⁴⁸. Chińskie misje medyczne są obecne także w wielu krajach afrykańskich, a widok chińskich lekarzy leczących wprost na ulicach nie należy do rzadkości. Chiny subsydiują także programy walki z groźnymi w Afryce chorobami i epidemiami. Od 2002 r. organizują dla afrykańskich studentów medycyny szkolenia na temat zwalczania malarii. Od tegoż też roku działa chińsko-afrykańskie forum medycyny tradycyjnej i farmaceutyki⁴⁹. W 2009 r. Chiny przeznaczyły środki dla budowy w Afryce 30 szpitali⁵⁰. Pomoc humanitarną świadczą także chińskie oddziały, które stacjonują w Afryce pod flagą onz. W ich skład wchodzi spory odsetek służb medycznych oraz wojsk inżynieryjnych, które zajmują się między innymi kopaniem studni dla miejscowej ludności. Co ciekawe, udział Chin w misjach pokojowych znacząco zwiększa się. Z wyjątkiem Francji, żaden stały członek Rady Bezpieczeństwa onz nie wysłał tak dużego personelu (żołnierzy, policjantów i ekspertów wojskowych) dla potrzeb akcji peacekeeping, jak Chiny⁵¹. Według raportów onz, w grudniu 2010 r. w niebieskich hełmach służyło 2039 Chińczyków (92 policjantów, 56 ekspertów i 1891 żołnierzy)⁵². Ogółem, w latach 1990 2010 chiński kontyngent w ramach sił pokojowych onz wyniósł 17390 osób⁵³. Chińskie oddziały stacjonują w wielu państwach, z których Chiny importują surowce: w Liberii (drzewo), w Demokratycznej Republice Kongo (minerały) czy Sudanie (ropa). W opinii niektórych ekspertów, udział wojsk chińskich w misjach pokojowych onz stanowi istotny element zabezpieczenia zagranicznych interesów chrl⁵⁴. Chiny wspierają także finansowo instytucje międzynarodowe w Afryce zajmujące się bezpieczeństwem: w ciągu sześciu lat do 2005 r. było to 300 tysięcy Implications for the United States. Competition and Cooperation in the Developing World, red. C. McGiffert, csis, March 2009, s. 6. ⁴⁸ Jon B. Alterman, China s Soft Power In the Middle East, [w:] Chinese Soft Power and Its Implications for the United States. Competition and Cooperation in the Developing World, red. C. McGiffert, csis, March 2009, s. 72. ⁴⁹ D. Thompson, China Soft Power In Africa: from the Beijing Consensus to Health Diplomacy, China Brief, vol. 5, issue 21, October 13, 2005, s. 3. ⁵⁰ J. G. Cooke, China s Soft Power, op. cit., s. 33. ⁵¹ D. E. Zheng, China s Use, op. cit., s. 4. ⁵² United Nations Peace Operations. Year in Review 2010, Peace and Security Section of the United Nations Department of Public Information, New York, March 2011, s. 80. ⁵³ China supports In un peacekeeping operations, China Daily, http://www.chinadaily.com.cn/ china/2011 03/31/content_12257975.htm, [16.07.2012]. ⁵⁴ China s Growing Role In un Peacekeeping, Asia Report, nr 166, 17 April 2009, International Crisis Group Working to Prevent Conflict Worldwide, s. 15 17.

24 Rafał Kwieciński dolarów, w kwietniu 2005 r. subsydia dla Unii Afrykańskiej wzrosły jednorazowo do 400 tysięcy dolarów, a w czerwcu 2006 r. Rada Bezpieczeństwa i Pokoju Unii Afrykańskiej otrzymała już równy 1 mln dol. Udział chińskich wojsk w siłach pokojowych i finansowe wsparcie dla organizacji afrykańskich stało się asumptem dla niektórych badaczy do zwrócenia uwagi, że nie tylko soft power, ale także chińska hard power jest istotnym czynnikiem oddziaływania międzynarodowego⁵⁵. Instrumenty militarne odgrywają nadal ważną rolę w chińskiej polityce zagranicznej. Nie mają jednak już charakteru bezpośredniej interwencji zbrojnej, ostatnia miała bowiem miejsce w 1979 r. w Wietnamie i trudno uznać ją za polityczny czy też militarny sukces⁵⁶. W kolejnych latach środki militarne były używane jako forma nacisku, przede wszystkim w stosunkach z Tajwanem. Na początku xxi w. rzadko dochodzi nawet do demonstracji siły Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. Wspólne ćwiczenia wojsk państw członkowskich Szanghajskiej Organizacji Współpracy mają oficjalnie na celu pogłębianie współpracy antyterrorystycznej⁵⁷. Także obecność chińskiej marynarki wojennej u wybrzeży Rogu Afryki uzasadniania jest zwalczaniem międzynarodowego piractwa⁵⁸. Najbardziej spektakularny udział w militarnych instrumentach polityki zagranicznej ma wspomniany powyżej chiński wkład w misjach pokojowych onz oraz pomoc i współpraca wojskowa chrl z innymi państwami. Przybierają one różnorodną postać Chiny przyjmują studentów do szkół wojskowych (z Brazylii, Kuby, Chile, Kolumbii i innych), dostarczają wyposażenia (sprzedaż komputerów na Kubę już w 2000 r.), czy wreszcie sprzedają uzbrojenie. Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem (sipri) ocenia, że w 2010 r. chrl zarobiła na eksporcie broni 1 423 mln dol., co dało jej 5. miejsce wśród największych eksporterów. W porównaniu z poprzednim rokiem Chiny przesunęły się o jedno miejsce w górę (z 6. miejsca) i zanotowały wzrost dochodów ze sprzedaży o 423 mln. dolarów⁵⁹. Ostatnim z wyróżnionych są instrumenty kulturalne. Chińska cywilizacja oraz jej materialne i niematerialne osiągnięcia mają wielką siłę oddziaływania. Jej atrakcyjność wykorzystywana jest także dla celów politycznych. Wystawy, koncerty ⁵⁵ P. Kagwanja, China s Hard Power In Africa. The New Beijing Consensus and African Security, api Working Papers Series, African Policy Institute, Pretoria 2 (2009), passim. ⁵⁶ K. Möller, Polityka bezpieczeństwa i rola wojska w aspekcie międzynarodowym [w:] Chiny: Przemiany państwa i społeczeństwa w okresie reform 1978 2000, red. K. Tomala, isp pan, Warszawa 2001, s. 231. ⁵⁷ Poprzednie takie ćwiczenia pod kryptonimem Tianshan-2 2011 miały miejsce w chrl w maju 2011 r. Zob. sco counterrorism exercise Tianshan-2 2011 held in China, http://www.sectsco. org/en/show.asp?id=283, [16.07.2012]. Ostatnie odbyły się w dniach od 7 do 14 czerwca 2012 r. w Tadżykistanie. Zob. sco troops conclude joint drills in Tajikistan, http://centralasiaonline. com/en_gb/articles/caii/features/main/2012/06/15/feature-01?mobile=true, [18.07.2012]. ⁵⁸ China s anti-piracy escorts not a short-term mission, China Daily, http://www2.chinadaily. com.cn/china/2009 03/11/content_7569178.htm, [16.07.2012]. ⁵⁹ Dane sipri dotyczące rankingu i wartości eksportu broni można pobrać ze strony internetowej Instytutu: http://armstrade.sipri.org/armstrade/page/toplist.php, [16.07.2012].

Dyplomacja i nie-dyplomacja 25 muzyki tradycyjnej, pokazy kaligrafii kształtują także wizerunek państwa, zwiększają jego prestiż. Popularyzowaniem języka chińskiego i kultury chińskiej zajmuje się sieć Instytutów Konfucjusza. W końcu 2010 r. na świecie było ogółem 322 Instytutów Konfucjusza i 369 Klas Konfucjańskich w 96 krajach⁶⁰. Bezpośrednie oddziaływanie na obywateli innych państw umożliwiają także media elektroniczne: telewizja, radio i Internet. Podsumowanie Instrumenty polityki zagranicznej chrl na początku xxi w. wykazują określone właściwości. Cechami jest różnorodność i wielopoziomowość stosowania środków chińskiej polityki zagranicznej, a metody jej realizacji charakteryzują się daleko idącą elastycznością. Różnorodność wyraża się w całej gamie chińskich środków polityki zagranicznej, które wymykają się sztywnym podziałom pomiędzy soft i hard power. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy pomoc gospodarcza dla krajów rozwijających się jest emanacją miękkiej siły, czy też łapówką w tym sensie, który używał Nye. Miękka siła z chińską charakterystyką polega nie tylko na przyciąganiu innych dzięki atrakcyjności chińskiej kultury i działaniach dyplomatycznych, ale oddziałuje także poprzez wykorzystywanie środków ekonomicznych (pomoc gospodarcza i rozwojowa, kredyty, pożyczki, inwestycje), a nawet militarnych (udział w misjach pokojowych). Wydaje się, że można zaryzykować tezę, iż każde działanie chrl ze sfery polityki zagranicznej, które nie polega na wymuszaniu (coercion) albo konfrontacji (wywoływaniu lub udziałowi w kryzysie lub konflikcie międzynarodowym) klasyfikowane jest przez jej wykonawców jako oddziaływanie za pomocą soft power. Wielopoziomowość polega na zarządzaniu polityką zagraniczną chrl na różnych płaszczyznach, przy czym należy rozróżnić kręgi decyzyjne odpowiedzialne za jej kreacje od tych, do których należy realizacja przyjętej strategii. W realizacji polityki zagranicznej uczestniczą nie tylko instytucje oficjalnie do tego powołane (ministerstwa oraz misje dyplomatyczne i handlowe), ale także inne agendy rządowe, organizacje, a nawet podmioty gospodarcze. Elastyczność doboru środków polityki zagranicznej jest efektem pragmatyzmu chińskich decydentów i wiąże się z wyborem metod prowadzenia polityki zagranicznej. Właściwie za jedyny warunek wstępny utrzymywania stosunków dyplomatycznych i niedyplomatycznych z chrl uznać można konieczność akceptacji zasady jednych Chin oraz tego, że Tajwan jest częścią Chin. Natomiast jedynym kryterium nawiązywania, utrzymywania oraz rozwoju stosunków dwustronnych ⁶⁰ Confucius Institute Online, http://college.chinese.cn/en/node_1979.htm, [16.07.2012].