PLAN ROZWOJU LOKALNEGO GMINY I MIASTA KISIELICE

PLAN ROZWOJU LOKALNEGO GMINY I MIASTA KISIELICE NA LATA 2007 2013 KISIELICE, styczeń 2007r.

Spis treści 1. Obszar i czas realizacji Planu Rozwoju Lokalnego...3 2. Aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza Gminy...3 2.1. POŁOŻENIE I POWIERZCHNIA GMINY...3 2.2. SYTUACJA DEMOGRAFICZNA...5 2.3. GOSPODARKA I RYNEK PRACY...9 2.4. WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA MIESZKAŃCÓW...17 2.5. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE... 24 2.6. TURYSTYKA I DZIEDZICTWO KULTUROWE...31 2.7. ZAGOSPODAROWANIE PRZESTRZENNE... 34 2.8. ANALIZA SWOT... 48 3. Identyfikacja celów i zadań priorytetowych... 52 4. Zgodność z dokumentami strategicznymi gminy i województwa... 60 5. Realizacja zadań i projektów...61 5.1. REALIZACJA ZADAŃ UJĘTYCH W POPRZEDNIEJ WERSJI PLANU ROZWOJU LOKALNEGO UCHWALONEGO W 2004R. WSKAZANYCH DO REALIZACJI W LATACH 2004-2006...61 5.2. ZADANIA ZAPLANOWANE DO REALIZACJI W LATACH 2007-2013... 66 6. Oczekiwane wskaźniki osiągnięć... 78 7. Plan finansowy na lata 2007-2013... 80 8. System wdrażania i monitorowania... 83 9. Sposoby oceny i komunikacji społecznej... 86 10. Załączniki... 89 2

1. Obszar i czas realizacji Planu Rozwoju Lokalnego Obszarem realizacji Planu jest Gmina Miejska Kisielice. Dokument obejmuje lata 2007 2013. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy i Miasta Kisielice na lata 2007-2013 stanowi aktualizację poprzedniej wersji dokumentu: Planu Rozwoju Lokalnego Gminy i Miasta Kisielice na lata 2004 2013 (Uchwała Nr XXI/35/2004 Rady Miejskiej w Kisielicach z dnia 22 września 2004r.). 2. Aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza Gminy 2.1. Położenie i powierzchnia gminy leży w powiecie iławskim i jest najbardziej na zachód wysuniętą gminą województwa warmińsko-mazurskiego, w ramach którego sąsiaduje od północnego-wschodu z gminą Susz i od wschodu z gminą Iława, leżącymi w powiecie iławskim, a od południa z gminą Biskupiec Pomorski w powiecie nowomiejskim. Na południowym-zachodzie graniczy z gminą Łasin w powiecie grudziądzkim w województwie kujawsko-pomorskim, a na północnym-zachodzie z gminami: Prabuty i Gardeja leżącymi w powiecie kwidzyńskim w województwie pomorskim. Powierzchnia gminy wynosi 17 280 ha (w tym miasto 337ha), co stanowi 0,7% powierzchni województwa. Większość terenów to użytki rolne (72%), co świadczy o typowo rolniczym charakterze gminy. Gmina posiada niski wskaźnik zalesienia - ok. 12%. Jednocześnie charakteryzuje się znaczącym potencjałem turystycznym i rekreacyjnym. Południową część gminy zajmuje obszar chronionego krajobrazu z licznymi jeziorami położonymi wśród lasów. Na terenie gminy znajduje się 10 jezior - 4 większe o powierzchni 85-300 ha oraz 6 mniejszych o powierzchni 5-10 ha. 3

Położenie powiatu iławskiego na mapie Polski Mapa pochodzi ze strony internetowej Urzędu Marszałkowskiego: www.wm.24.pl Położenie Gminy Kisielice na terenie powiatu iławskiego Na terenie gminy znajduje się 21 miejscowości (20 wsi i miasto Kisielice). Atrakcyjność krajobrazowa Pojezierza Iławskiego oraz położenie miasta Kisielice przy drodze krajowej Nr 16, łączącej Grudziądz z Olsztynem i przejściem granicznym na Litwę, to główne atuty gminy. 4

Plan Gminy Kisielice 2.2. Sytuacja demograficzna Na terenie Gminy Kisielice mieszka 6429 osób, z czego 2200 osób (34%) w mieście Kisielice (stan na 31.12.2006r.), przy około 60% udziale mieszkańców miast na terenie całego województwa warmińsko-mazurskiego, co świadczy o stosunkowo dużym zamieszkaniu terenów wiejskich na terenie gminy. Średnia gęstość zaludnienia w gminie wynosi 25 osób/km² i jest dużo niższa od średniej dla powiatu iławskiego (65 osób/km²) i dla województwa warmińsko-mazurskiego (59 osób/km²). Mieszkańcy gminy to w większości mężczyźni, którzy stanowią 51% ludności, podczas gdy na terenie powiatu i województwa stanowią oni 49% mieszkańców. 5

Zmieniające się zaludnienie gminy w latach 1995 2005 przedstawia poniższa tabela. Tabela 1. Ludność wg faktycznego miejsca zamieszkania (stan na 31.12) Lata Województwo warmińskomazurskie Ogółem Obszar miejski Obszar wiejski Ogółem Miasto Obszar wiejski 1995 1 452 423 860 972 591 451 6 421 2 340 4 081 1996 1 456 724 865 213 591 511 6 423 2 396 4 027 1997 1 460 432 871 065 589 367 6 430 2 439 3 991 1998 1 463 520 879 179 584 341 6 453 2 450 4 003 1999 1 465 577 880 963 584 614 6 454 2 414 4 040 2000 1 427 508 860 484 567 024 6 194 2 193 4 001 2001 1 428 469 860 296 568 173 6 210 2 223 3 987 2002 1 428 449 859 661 568 788 6 255 2 236 4 019 2003 1 428 885 858 955 569 930 6 253 2 233 4 020 2004 1 428 714 858 820 569 894 6 232 2 222 4 010 2005 1 428 601 857 850 570 751 6 260 2 222 4 038 Źródło: Bank Danych Regionalnych W ciągu ostatniego dziesięciolecia zmiany w strukturze zaludnienia obszaru wiejskiego i miejskiego uwarunkowane były procesami gospodarczymi zachodzącymi w kraju i zmieniały się podobnie jak na terenie całego województwa warmińsko-mazurskiego. Po spadku w latach poprzednich, w 2005 roku obserwuje się wzrost liczby mieszkańców gminy przy jednoczesnym spadku liczby mieszkańców województwa. Czynnikiem decydującym o rozwoju demograficznym miasta i gminy był przyrost naturalny (liczba urodzeń wyższa od liczby zgonów), zaś ograniczającym ujemne saldo migracji (odpływ migracyjny był wyższy od napływu). Ruch ludności na terenie Gminy Kisielice 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Przyrost Obszar naturalny miejski 8 6 13 17-5 14 7 8 7 8 8 2 Obszar wiejski 53 36 12 12 25 18 7 26 14 32 22 11 Saldo Obszar migracji miejski 31 38 22 10-23 2 13-20 -17-11 -12-14 Obszar wiejski -61-54 -30-21 -10-37 -27-5 -6-9 -10-12 Źródło: Urząd Miejski w Kisielicach 6

Największa migracja obserwowana była pod koniec lat dziewięćdziesiątych, kiedy ludność wiejska emigrowała do miast. W kolejnych latach emigracja na terenach wiejskich ulegała zmniejszeniu przy wzroście emigracji z terenów miejskich. Z punktu widzenia przyszłych potrzeb rozwojowych gminy migracja jest zjawiskiem negatywnym, ponieważ utrzymywanie się migracji (głównie młodzieży) prowadzi do deformacji struktury demograficznej w gminie, co z kolei ograniczyć może w przyszłości możliwości rozwojowe. Struktura wiekowa W ostatnim dziesięcioleciu na terenie Gminy Kisielice nastąpił znaczny spadek liczby mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym (o 25%), przy równoczesnym wzroście ludności w wieku produkcyjnym (o 10%) i poprodukcyjnym (o 3%). Biorąc pod uwagę zmniejszający się przyrost naturalny obserwujemy starzenie się społeczeństwa gminy. Liczba mieszkańców wg grup ekonomicznych na terenie Gminy Kisielice 1995 2000 2005 Ludność w wieku przedprodukcyjnym 2 153 1 970 1 611 Ludność w wieku produkcyjnym 3 569 3 505 3 928 Ludność w wieku poprodukcyjnym 699 719 721 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS Struktura wiekowa według grup ekonomicznych w 2006r. - teren wiejski wiek prod. 60% Miasto Kisielice wiek prod. 66% wiek przedprod. 27% Źródło: Urząd Miejski w Kisielicach wiek poprod. 13% wiek przedprod. 23% wiek poprod. 11% 7

Obecna struktura wiekowa mieszkańców gminy zbliżona jest do struktury wiekowej mieszkańców powiatu iławskiego. Mieszkańcy gminy to w 62% osoby w wieku produkcyjnym, w 26% w wieku przedprodukcyjnym i 12% w wieku poprodukcyjnym. Jednocześnie na terenie Gminy Kisielice obserwuje się niekorzystny wskaźnik obciążenia demograficznego określający liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym: w 2005 roku wyniósł on 59,4 przy wartości 58,1 na terenie powiatu iławskiego i 58 1 na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Jednocześnie obserwujemy znaczną dysproporcje między terenem wiejskim (wartość wskaźnika 65,5), a miastem (49,3) 2. Wykształcenie Wśród mieszkańców miasta Kisielice w wieku powyżej 15 lat przeważają osoby z wykształceniem podstawowym (37%). Osoby z wykształceniem średnim stanowią 33%, zasadniczym zawodowym 21%, a podstawowym 37% 3. Jednocześnie struktura wykształcenia ludności znacznie różni się na terenie miejskim i wiejskim gminy, co przedstawia poniższy wykres. Wykształcenie mieszkańców Gminy Kisielice porównanie obszaru wiejskiego i miejskiego (spis powszechny 2002r.) podstawowe 38% niepełne podst./brak wykszt. 4% wyższe 7% obszar miejski średnie 30% niepełne podst./brak wykszt. 7% wyższe 2% średnie 14% obszar wiejski zasadnicze zawodowe 21% podstawowe 50% zasadnicze zawodowe 27% Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS Wykształcenie mieszkańców Gminy Kisielice w znacznym stopniu odbiega od średniej dla województwa warmińsko-mazurskiego i dla całego kraju (poniższa tabela). W gminie z 1 Wartość w roku 2004, GUS 2 Bank Danych Regionalnych, GUS 3 Urząd Miejski w Kisielicach 8

wykształceniem podstawowym, niepełnym podstawowym lub bez wykształcenia jest aż 52,5% mieszkańców, podczas gdy na terenie województwa jest to 41,3%, a kraju 35,2%. Struktura mieszkańców wg wykształcenia w 2002r. Woj. warm-maz. Polska wyższe 3,4% 8,7% 10,4% średnie 19,4% 27,5% 29,9% zawodowe 24,7% 22,4% 24,5% podstawowe 46,6% 36,2% 31,4% niepełne podstawowe lub brak wykształcenia 5,9% 5,1% 3,8% Obliczenia własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS (dane ze Spisu Powszechnego) 2.3. Gospodarka i rynek pracy Atrakcyjność gminy dla potencjalnych inwestorów W 2006r. otrzymała Certyfikat "Gmina Fair Play" Certyfikowana Lokalizacja Inwestycji, którym od pięciu lat odznaczane są gminy, które kreują dobre wzorce współpracy samorządów z przedsiębiorcami i które są otwarte na nowe inicjatywy gospodarczo - inwestycyjne zapewniające przyjazny klimat dla inwestorów oraz profesjonalną obsługę inwestycyjną. Poniżej przedstawiony jest zestaw cech, którymi wg organizatorów konkursu wykazuje się Gminy Fair Play : aktywne podejmowanie działań organizacyjnych, promocyjnych i finansowych mających na celu przyciągnięcie inwestorów do gminy, dążenie do rozwiązywania pojawiających się problemów w drodze wzajemnego porozumienia, dotrzymywanie podjętych zobowiązań, stałe polepszanie infrastruktury gminnej, promowanie pro-ekologicznych inwestycji i obiektów dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych, 9

praworządność i wysoki poziomem etyczny pracowników gminy, prowadzenie konsultacji z mieszkańcami oraz dbałość o zaspokojenie ich potrzeb współpraca z lokalnym biznesem. Powyższe wyróżnienie świadczy o atrakcyjności gminy zarówno dla inwestorów, jak i mieszkańców, oraz zwiększa jej możliwości przyciągnięcia nowych inwestycji. Kisielice posiadają odpowiednią infrastrukturę, aby przyciągać inwestorów zewnętrznych (nowoczesna oczyszczalnia ścieków, kanalizacja obejmującą 100% miasta, sieć wodociągowa obejmującą prawie całą gminę, nowa kotłownia opalana słomą, obecnie trwa budowa elektrowni wiatrowej). Gmina pragnie przyciągać inwestorów nie tylko odpowiednią infrastrukturą. Oferuje również pomoc przy załatwianiu formalności administracyjnych dotyczących realizacji przyszłych inwestycji oraz ulgi w podatku od nieruchomości (Uchwała Nr XXIV/63/2004 Rady Miejskiej w Kisielicach z dnia 30 grudnia 2004 roku w sprawie zwolnienia od nieruchomości budynków lub ich części, które mają być wykorzystane na potrzeby nowo uruchamianej działalności gospodarczej na terenie Gminy Kisielice). Od 1998r. jest członkiem Euroregionu Bałtyk. Ulgi i ułatwienia dla inwestorów 4 : URZĄD: internetowy serwis informacyjny dla inwestorów (oferty inwestycyjne, dokumenty, podatki, opłaty lokalne itp.); doradztwo i pomoc w trakcie całego procesu inwestycyjnego (od planowania lokalizacji do zakończenia realizacji procesu inwestycyjnego); gotowość ścisłej współpracy z inwestorem w procesie ubiegania się o wymagane przepisami prawa zezwolenia i zgody; gotowość ścisłej współpracy z inwestorem w procesie ubiegania się u przedstawicieli mediów technicznych, niezbędnych w procesie przygotowywania i realizacji inwestycji, o wymagane przepisami prawa zezwolenia i zgody; pomoc w realizacji projektów według zasad partnerstwa publiczno-prywatnego; inwestorzy obsługiwani są kompleksowo w jednym Wydziale/Referacie; na terenach inwestycyjnych obowiązują aktualne plany zagospodarowania przestrzennego; 4 http://gmina.fairplay.pl 10

ULGI: możliwość adaptacji do potrzeb inwestora istniejących planów zagospodarowania przestrzennego; przygotowane, aktualizowane i dostępne dla inwestorów oferty terenów inwestycyjnych; oferta inwestycyjna Miasta/Gminy dostępna na stronie internetowej - http://www.kisielice.pl; dostępne tereny inwestycyjne to zarówno własność komunalna, jak i prywatna; pomoc w prowadzeniu rozmów z właścicielami prywatnych terenów inwestycyjnych; pomoc w prowadzeniu rozmów z instytucjonalnymi właścicielami terenów inwestycyjnych; pomoc w poszukiwaniu i pozyskiwaniu obiektów oraz nieruchomości dostosowanych do potrzeb inwestora; możliwość doprowadzenia mediów technicznych do terenu inwestycyjnego na koszt gminy; organizowane przez samorząd spotkania z przedstawicielami biznesu dotyczące ważnych problemów lokalnych; współpraca władz samorządowych z organizacjami pozarządowymi o charakterze biznesowym; Urząd Miasta/Gminy we współpracy z Urzędem Pracy wspiera inwestorów poprzez obniżenie kosztów inwestora poprzez staże i szkolenia oferowane z Funduszy Urzędu Pracy oraz przeszkolenie ze środków publicznych przyszłych pracowników pod kątem działalności firmy, oferowane przez Urząd doradztwo dla rolników; fachowe doradztwo i pomoc w zakresie programów pomocowych Unii Europejskiej; ulgi ustawowe - przedsiębiorca zwolniony jest z obowiązku podatkowego w roku podatkowym, w którym obiekt został oddany do użytkowania; niskie podatki i opłaty lokalne; korzystne dla inwestorów stawki podatkowe; korzystne dla inwestorów opłaty lokalne; zbycie lub oddanie do korzystania mienia będącego własnością Miasta/Gminy; 11

INNE: możliwość rozłożenia na raty podatku, jeżeli inwestor znalazł się w trudnej sytuacji finansowej zagrażającej jego egzystencji na rynku; możliwość rozłożenia na raty zaległości podatkowej, jeżeli inwestor znalazł się w trudnej sytuacji finansowej zagrażającej jego egzystencji na rynku; możliwość przesunięcia terminów płatności podatku, jeżeli inwestor znalazł się w trudnej sytuacji finansowej zagrażającej jego egzystencji na rynku; częściowe zwolnienie z podatku od nieruchomości; zwolnienie z podatku od środków transportowych; pomoc w ramach wyłączeń grupowych; pełen dostęp do infrastruktury technicznej na terenach inwestycyjnych; propozycje inwestorów rozpatrywane są indywidualnie. Niestety pomimo dużego potencjału zainteresowanie inwestorów zewnętrznych Gminą Kisielice jest niewystarczające. Przedsiębiorczość Na terenie Gminy Kisielice 41 na 1000 mieszkańców to osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, co świadczy o stosunkowo niskiej przedsiębiorczości mieszkańców gminy w porównaniu do powiatu iławskiego, gdzie 50 na 1000 mieszkańców prowadzi działalność gospodarczą. Ponadto niepokojącym zjawiskiem jest spadek tego wskaźnika, który w 2000 roku wynosił 48 (powiat iławski 49) 5. Rynek pracy, bezrobocie W 2006 roku na terenie gminy 2635 osób było aktywnych zawodowo, co stanowi 66% osób w wieku produkcyjnym. W ostatnich latach liczba bezrobotnych na terenie gminy spadała i w 2006 roku wyniosła 612 osób. W porównaniu do 2002 roku, kiedy to bezrobocie było największe w ciągu ostatnich lat, obserwujemy spadek o 38%. Kolejnym pozytywnym zjawiskiem jest spadek udziału kobiet wśród osób bezrobotnych, który w 2005 roku wyniósł 53% w porównaniu z 55% w 2003 roku. Jednocześnie na terenie 5 Obliczenia własne na podstawie Banku Danych Regionalnych, GUS 12

powiatu iławskiego obserwuje się odwrotną tendencję: udział kobiet wśród bezrobotnych wzrósł z 57% w 2003 roku do 59% w 2005 6. Bezrobocie w latach 2000-2005: Lata Liczba bezrobotnych na terenie Gminy Kisielice Udział bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym Gmina Kisielice Powiat iławski Woj. warmińskomazurskie Polska 2000 849 23% 21,5% 26% 15% 2001 942 24% 25% 29% 17,5% 2002 994 27% 25% 29% 18% 2003 917 24% 29% 28% 18% 2004 819 21% 25% 29% 19% 2005 798 20% 24% 27% 18% Źródło: Urząd Statystyczny w Olsztynie, publikacje GUS Udział bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w latach 2000-2005 pokazany w powyższej tabeli, chociaż niższy od wielkości dla powiatu iławskiego i warmińsko-mazurskiego, to jednak przez cały okres był znacznie wyższy od średniej krajowej. została zaliczona do gmin zagrożonych szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym, ujętych w wykazie stanowiącym załącznik do Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27.12.2001 r. zmieniającego rozporządzenia w sprawie określenia powiatów (gmin) zagrożonych szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym (Dz. U. Nr 151 z 2001 r. poz. 1702). Pomimo poprawiającej się sytuacji na rynku pracy w ostatnich latach brak miejsc pracy to aktualnie jeden z największych problemów Gminy Kisielice: według danych gminnych wskaźnik bezrobocia w dniu 31.12.2006r. wyniósł 23,2% przy 20,3% w powiecie iławskim (dane Powiatowego Urzędu Pracy w Iławie), 23,2% na terenie województwa warmińskomazurskiego (Urząd Statystyczny w Olsztynie) i 14,9% na terenie kraju (GUS). Kolejnym negatywnym zjawiskiem jest fakt, że wśród bezrobotnych z terenu gminy Kisielice około 60% to osoby zaliczane do osób długotrwale bezrobotnych. Wśród długotrwale bezrobotnych przeważają osoby pozostające bez pracy ponad 24 miesiące 7. 6 Obliczenia własne na podstawie Banku Danych Regionalnych, GUS 13

Główni pracodawcy, zatrudnienie w sektorach W 2003 roku zdecydowana większość osób pracujących na terenie Gminy Kisielice pracowała w sektorze publicznym (68%), w przeciwieństwie do powiatu iławskiego, gdzie w sektorze publicznym pracowało jedynie 37% osób. Poniższy wykres obrazuje zmiany jakie dokonały się w latach 2000-2003: podczas gdy na terenie powiatu iławskiego udział osób pracujących w sektorze publicznym spadł, to na terenie Gminy Kisielice znacznie wzrósł. Struktura zatrudnienia według sektorów własności 2000r. sektor prywatny sektor publiczny 100% 80% 60% 40% 20% 0% powiat iławski Gmina Kisielice Miasto Kisielice 2003r. sektor prywatny sektor publiczny 100% 80% 60% 40% 20% 0% powiat iławski Gmina Kisielice Miasto Kisielice Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS Głównymi pracodawcami są instytucje użyteczności publicznej zlokalizowane na terenie miasta i gminy, m.in. Urząd Miejski w Kisielicach oraz następujące podmioty: Ubojnia zwierząt wraz z zakładem produkcji pasz dla zwierząt domowych, Zakład Mechaniki i Diagnostyki Pojazdowej, Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych, Dwie Piekarnie, Bank Spółdzielczy w Suszu oddział w Kisielicach, Urząd Pocztowy, Gminna Spółdzielnia SCH, Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej, Ochotnicza Straż Pożarna, Posterunek Policji, Gospodarstwo Pomocnicze Zespołu Szkół Rolniczych, Ponadto około 50 podmiotów zajmuje się handlem ( sklepy wielobranżowe, spożywcze, obsługi rolnictwa.) 7 Strategia rozwiązywania problemów społecznych, Kisielice 2004 14

W 2002 roku, wg spisu powszechnego, z pracy utrzymywały się 3637 osób (w tym z najemnej- 2274 osoby), na własny rachunek pracowało 1363 osoby, z gospodarstwa rolnego - 1142 osoby. Główną rolę w gospodarce gminy odgrywa rolnictwo. Na tej bazie rozwijają się zakłady usługowo-handlowe. Handlem i naprawami zajmuje się 34% podmiotów gospodarki narodowej na terenie gminy i 39% na terenie miasta (poniższa tabela). Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON wg wybranych sekcji w 2004r. Miasto Kisielice Ogółem 314 186 rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo 27 7 przemysł 40 22 transport, gospodarka magazynowa i łączność 20 12 obsługa nieruchomości i firm; nauka 28 17 budownictwo 29 15 handel i naprawy 108 72 hotele i restauracje 6 2 pośrednictwo finansowe 7 6 inne 49 33 Źródło: Urząd Statystyczny w Olsztynie Rolnictwo jest gminą typowo rolniczą, z elementami przemysłu rolno- spożywczego oraz usług dla rolnictwa indywidualnego. Obszary przeznaczone na produkcję rolną zajmują ponad 72% powierzchni gminy. 15

Użytkowanie gruntów rolniczych na terenie Gminy Kisielice Wyszczególnienie Powierzchnia w ha % Powierzchnia gruntów ogółem 17280 100 Użytki rolne, w tym: 12490 72,28 grunty orne 10882 62,97 łąki 843 4,88 pastwiska 736 4,26 sady 29 0,17 Lasy i grunty leśne 2190 12,67 Pozostałe grunty 2600 15,05 Źródło: Urząd Miejski w Kisielicach Liczba gospodarstw rolnych w zależności od ich wielkości 50 i w ięcej 4% 30-50 ha 8% do 1 ha 32% 20-30 ha 8% 15-20 ha 8% 10-15 ha 12% 5-10 ha 7% 1 5 ha 21% Źródło: Urząd Miejski w Kisielicach Jak widać na powyższym wykresie, na terenie gminy dominują małe gospodarstwa rolne. Średnia powierzchnia gospodarstwa wynosiła w 2001 roku - 22,94 ha (wg danych ze spisu powszechnego z 2002 roku). Głównym źródłem dochodu mieszkańców jest uprawa roślin oraz chów zwierząt (drobiu, trzody chlewnej, bydła mlecznego). 16

2.4. Warunki i jakość życia mieszkańców Na terenie gminy funkcjonują trzy szkoły podstawowe, gimnazjum oraz szkoła średnia rolnicza o zasięgu powiatowym. O bezpieczeństwo publiczne dba sieć ochotniczych straży pożarnych wyposażonych w sprzęt gaśniczy, które utrzymuje samorząd lokalny oraz posterunek policji w Kisielicach. Dziedzinę sportu reprezentują organizacje sportowe, które uczestniczą w rozgrywkach piłki nożnej oraz tenisa stołowego. Poza tym działają trzy zespoły wokalno-folklorystyczne. Edukacja Na terenie gminy działają następujące szkoły (liczba uczniów w roku szkolnym 2006/07): Zespół Szkół w Kisielicach w tym: - Gimnazjum - 307 uczniów - Szkoła Podstawowa 370 uczniów - Przedszkole 22 dzieci - Klasa zerowa 47 dzieci Szkoła Podstawowa w Łęgowie - 74 uczniów Szkoła Podstawowa w Goryniu 87 uczniów Zespół Szkół Rolniczych w Kisielicach - 390 uczących się, w tym: - Technikum Rolnicze - Technikum Ekonomiczne - Technikum Agrobiznesu - Liceum Techniczne - Liceum Profilowane - Zasadnicza Szkoła Wielozawodowa - Zaoczne Technikum Rolnicze - Policealne Technikum Informatyczne W porównaniu do lat poprzednich obserwujmy trend spadkowy liczby uczniów szkół Gminy Kisielice. 17

Kultura, sport i rekreacja nie posiada wyodrębnionego ośrodka kultury, życie kulturalne gminy skupia się wokół Biblioteki Publicznej, szkół oraz działalności środowiskowych kół zainteresowań prowadzonych przez gminę. Działają tu także zespoły folklorystyczne: Kalina w Jędrychowie oraz Pomerania i Mirana przy OSP Kisielice. biblioteki: gminna w Kisielicach, wiejskie w Goryniu i Jędrychowie świetlice w Goryniu, Łęgowie, Klimach, Pławtach, Jędrychowie, Butowie, Biskupiczkach, Limży i Krzywce. W porównaniu do powiatu iławskiego korzystnie przedstawiają się wskaźniki dotyczące dostępu ludności do bibliotek, co przedstawia poniższa tabela. Wskaźniki dotyczące dostępu do bibliotek (2005r.) Powiat iławski Ludność na 1 placówkę biblioteczną [os.] 2 087 3 462 Księgozbiór bibliotek na 1000 ludności [wol.] 6 175 3 602 Źródło: Bank Danych Statystycznych GUS Na terenie gminy funkcjonuje obiekt sportowy wraz ze stadionem w Kisielicach oraz boiska sportowe w Jędrychowie, Butowie, Klimy (planowane w Goryniu i Łodygowie). Młodzież korzysta też z sali gimnastycznej znajdującej się przy Zespole Szkół. Działają tu następujące kluby sportowe: OLIMPIA MKLS Kisielice DŁUŻEK Goryń Gminne Stowarzyszenie LZS HURAGAN Klimy UKS ZNICZ Kisielice Imprezy kulturalno-sportowe odbywają się w większości na stadionie miejskim, który jest bardzo słabo wyposażony: brak muszli widowiskowej, widowni. W mieście brak jest również terenów rekreacyjnych tj. parków, skwerów, tras spacerowych. W mieście znajduje się jeziorko o powierzchni 5 ha bez żadnych urządzeń rekreacyjnych. 18

Usługi W mieście Kisielice działa bank spółdzielczy, urząd pocztowy i trzy przychodnie lekarskie, trzy apteki. Na jedną aptekę przypada tu 3130 osób, gdzie na terenie powiatu iławskiego na jedna aptekę przypada 3750 osób 8. Funkcjonuje tu także jedno targowisko i 45 sklepów (w tym 20 na obszarach wiejskich) 9. Na terenie gminy funkcjonują kościoły w Kisielicach, Łęgowie, Goryniu i Jędrychowie oraz cmentarze w Kisielicach i Goryniu. Warunki mieszkaniowe Na terenie Gminy Kisielice znajduje się łącznie 1668 mieszkań o powierzchni użytkowej 121 680 m 2, z tego 664 (46 709 m 2 ) na terenie miasta. Przeciętna powierzchnia użytkowa przypadająca na jedną osobę wynosi 19,4 m 2 i jest mniejsza niż wartość dla powiatu iławskiego (20,3 m 2 ) 10. Na terenie miasta Kisielice dominują mieszkania należące do osób fizycznych (poniższy wykres), budynki komunalne będące własnością gminy stanowią 10% mieszkań. W 90% są to budynki przedwojenne, ich stan techniczny jest średni. Struktura własności mieszkań na terenie miasta Kisielice os.fizyczne 70% spółdz.mieszk. 11% budynku komunalne 10% skarb państwa 3% zakłady pracy 6% Źródło: Urząd Miejski w Kisielicach Mieszkania znajdujące się na terenie miasta Kisielice w dużej części znajdują się w budynkach przedwojennych (42%), 38% mieszkań znajduje się w budynkach zbudowanych w latach 1944-88, a jedynie 21% w tych zbudowanych w latach 1989-2005 (poniższy wykres). 8 Bank Danych Statystycznych, GUS 9 Bank Danych Statystycznych, GUS, dane na 2005r. 10 Stan na 31.12.2005r., Bank Danych Regionalnych, GUS 19

Ilość mieszkań w budynkach wybudowanych w poszczególnych latach na terenie miasta Kisielice 140 120 100 80 60 40 20 0 138 134 120 104 74 67 15 przed 1918 1918-44 1944-70 1971-78 1979-88 1989-2002 2003-2005 Źródło: Urząd Miejski w Kisielicach Niedostateczna ilość mieszkań jest aktualnie jednym z największych problemów gminy. W 2005 roku w stosunku do roku 2000 na terenie gminy nastąpił wzrost stanu zasobów mieszkaniowych jedynie o 5% w porównaniu z 11% wzrostem na terenie powiatu iławskiego 11. Aktualnie potrzeby mieszkaniowe nie są zaspokojone, gmina w przyszłości planuje budowę budynku mieszkalnego w ramach Towarzystwa Budownictwa Społecznego, co zwiększy stan zasobów o około 36 mieszkań. W porównaniu do powiatu iławskiego mieszkania znajdujące się na terenie gminy są gorzej wyposażone w instalacje, co obrazuje poniższa tabela. Mieszkania wyposażone w instalacje jako % ogółu mieszkań (stan na 31.12.2005r.) Obszar miejski Obszar wiejski Powiat iławski Powiat iławski Wodociąg 99,4% 99,6% 89,6% 93,9% Łazienka 91,3% 93,8% 66,9% 75% Centralne ogrzewanie 81,5% 88,1% 54,7% 59,2% Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 11 Bank Danych Regionalnych, GUS 20

Przestępczość Poziom bezpieczeństwa w Gminie Kisielice oceniany jest jako wysoki. Przestępstwa o charakterze kryminalnym stanowiły w 2006 roku jedynie 44% wszystkich przestępstw. Jednocześnie w ostatnich latach obserwuje się niekorzystne zjawisko wzrostu ilości przestępstw (poniższy wykres): w porównaniu do roku 2003 na terenie gminy stwierdzono wzrost aż o 66%, przy 30% wzroście na terenie miasta. Liczba przestępstw stwierdzonych na trenie Gminy Kisielice w latach 2003-2006 140 120 Miasto Kisielice 100 80 60 40 20 0 2003 2004 2005 2006 Źródło: Posterunek Policji w Kisielicach Ubóstwo i problemy społeczne posiada następujące Programy dotyczące rozwiązywania problemów społecznych na jej terenie: Gminny Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych dla miasta i gminy Kisielice na 2006 rok (Uchwała Nr XXXVII/6/2006 Rady Miejskiej w Kisielicach z dnia 8 lutego 2006 r.) Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w Gminie Kisielice na lata 2005-2015 (Uchwała Nr XXVII/13/2005 Rady Miejskiej w Kisielicach z dnia 20 kwietnia 2005 r.) W ostatnich latach obserwujemy stały pozytywny trend zmniejszania się liczby rodzin objętych pomocą społeczną (w latach 2003-2006 nastąpił spadek o 28%). Jednocześnie, pomimo znacznego spadku liczby osób korzystających z pomocy społecznej (13,7% mieszkańców gminy w 2006r. w porównaniu do 16,5% w 2003r.), w porównaniu do roku poprzedniego w 2006 roku obserwujemy wzrost aż o 8% (64 osoby). Świadczy to o zwiększającej się pomocy udzielanej rodzinom wielodzietnym. 21

Liczba osób i rodzin objętych pomocą społeczną na terenie Gminy Kisielice 1200 1000 800 600 400 200 osoby rodziny 0 2003 2004 2005 2006 Źródło: Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Kisielicach Pomimo zmniejszania się liczby rodzin potrzebujących pomocy, ludność Kisielic ciągle boryka się z licznymi problemami społecznymi. W 2006 roku najczęstszym powodem korzystania z pomocy społecznej było ubóstwo, który to problem dotykał 84% rodzin objętych pomocą na terenie gminy (90% rodzin w 2005r. i 81% w 2003r.), oraz bezrobocie (problem 69% rodzin będących pod opieką Ośrodka Pomocy Społecznej w 2006r., 70% w 2003r.). Główne powody korzystania z pomocy społecznej na terenie Gminy Kisielice (liczba rodzin objętych pomocą) 2003 2004 2005 2006 Ubóstwo 418 395 348 313 Sieroctwo 2 1 1 1 Bezdomność 1 2 2 1 Potrzeba ochrony macierzyństwa 36 19 0 0 Bezrobocie 361 339 290 256 Niepełnosprawność 184 164 155 150 Długotrwała choroba 227 219 215 234 Bezradność w sprawach opiekuńczowychowawczych 156 141 109 112 Alkoholizm 14 14 8 11 Trudności z przystosowaniem do życia po opuszczeniu zakładu karnego 2 4 4 3 Źródło: Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Kisielicach Zmienili się również adresaci pomocy przyznawanej przez Ośrodek Pomocy Społecznej na terenie gminy: do niedawna byli to przede wszystkim ludzie starzy, a także osoby niepełnosprawne, rodziny wielodzietne i rodziny osób uzależnionych od alkoholu. Obecnie wśród podopiecznych ośrodka pomocy społecznej przeważającą grupę stanowią osoby w 22

wieku produkcyjnym, które z powodu bezrobocia lub zbyt niskich dochodów nie dysponują wystarczającymi środkami na utrzymanie oraz szukają wsparcia z uwagi na trudności w rozwiązywaniu innych istotnych problemów. W porównaniu do 2002r. zwiększyła się również liczba dzieci, którym przyznano świadczenie w formie dożywiania w szkole (wzrost aż o 16%). Jednocześnie w ostatnich latach obserwujemy stałą tendencję spadkową ilości dzieci korzystających z tej formy pomocy. Dzieci korzystające z dożywiania w szkole 2002 2003 2004 2005 2006 Liczba dzieci 391 479 493 471 455 Liczba dzieci/100 osób w wieku przedprodukcyjnym 21 28 30 29 28 Źródło: Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Kisielicach, obliczenia własne Analizując warunki życia mieszkańców gminy Kisielice można stwierdzić, iż ludność jest biedna i żyje na bardzo niskim poziomie. O niskim stopniu zamożności świadczy wysoka stopa bezrobocia oraz niski poziom miesięcznych wynagrodzeń osób pracujących. Proces narastania długotrwałego lub cyklicznego bezrobocia, niskie dochody uzyskiwane z pracy zarobkowej, stale powiększająca się grupa osób pozbawionych prawa do zasiłku dla bezrobotnych powoduje degradację ekonomiczną i społeczną wielu rodzin. Rodziny żyjące stale na pograniczu ubóstwa nie są w stanie zabezpieczyć swoich nawet najbardziej podstawowych potrzeb, co powoduje, że rodzina nie pełni swoich najważniejszych funkcji, a przede wszystkim nie umożliwia startu życiowego dzieciom. W związku z tym stale rośnie liczba osób oczekujących pomocy, zwłaszcza materialnej, podczas gdy środki finansowe, jakimi dysponuje Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Kisielicach są relatywnie do potrzeb coraz bardziej niewystarczające. 23

2.5. Środowisko przyrodnicze Ochrona środowiska odgrywa duże znaczenie w rozwoju gminy. Kisielice posiadają nowoczesną oczyszczalnię ścieków, kanalizację obejmującą 100% miasta, sieć wodociągową obejmującą prawie całą gminę oraz nową kotłownię opalaną słomą. Poza tym trwa budowa elektrowni wiatrowych, a we współpracy z innymi gminami powiatu Kisielice uczestniczą w przygotowaniu budowy zakładu utylizacji odpadów komunalnych. Gmina posiada następujące programy dotyczące ochrony środowiska: Program Ochrony Środowiska dla Miasta i Gminy Kisielice na lata 2004-2007 z uwzględnieniem lat 2008-2011, (Uchwała Nr XXXVII/4/2006 Rady Miejskiej w Kisielicach z dnia 8 lutego 2006 r.) Plan Gospodarki Odpadami dla Miasta i Gminy Kisielice (Uchwała Nr XXIV/66/2004 Rady Miejskiej w Kisielicach z dnia 30 grudnia 2004 r.) Budowa geologiczna Największą powierzchnię w gminie zajmuje wysoczyzna morenowa falista, miejscami płaska, urozmaicona następującymi formami rzeźby: - wałem morenowym w okolicach Ogrodzieńca o wysokości 130 m n.p.m., Biskupiczek o wysokości 129,8 m n.p.m., - kemem o wysokości 115 m n.p.m. w Butowie, - ozami biegnącymi w kierunku południowo-wschodnim od Kisielic, - rynnami polodowcowymi ciągnącymi się wzdłuż rzeki Gardęgi i dalej od Kisielic w kierunku jeziora Trupel, - dużymi i małymi wytopiskami. Najwyżej położonym miejscem jest wzniesienie o wysokości 132,28 m n.p.m. w sąsiedztwie miejscowości Wałdowo w pobliżu jeziora Goryńskiego i Dłużek, a najniżej przy stawie rybnym w miejscowości Łodygowo- 76,8 m n.p.m. 24

Według podziału geologicznego obszar gminy leży w syneklizie perybałtyckiej. Prekambryjska platforma skał krystalicznych nadbudowana jest skałami osadowymi o miąższościach około 1,8km. Gleby Jednym z głównych czynników glebotwórczych, obok rzeźby terenu, stosunków wodnych i warunków klimatycznych jest budowa geologiczna. W gminie Kisielice dominującą rolę w procesie glebotwórczym odgrywają plejstoceńskie osady lodowcowe, głównie gliny zwałowe, piaski i żwiry. Mniejsze znaczenie mają utwory holoceńskie, do których należą namuły rzeczne, osady pojeziorne, torfy, gytie i muły. Na obszarze falistej wysoczyzny morenowej, która zajmuje znaczną powierzchnię w obrębie gminy, wytworzyły się gleby brunatnoziemne z przewagą gleb brunatnych wługowanych i kwaśnych, charakteryzujących się brakiem węglanu wapnia. Gleby te powstały na piaskach gliniastych i słabo gliniastych, glinach lekkich i średnich oraz pyłach. Są to gleby żyzne, zasobne w składniki pokarmowe. posiada wysoki wskaźnik bonitacji - 1,01. Użytki rolne zajmują ponad 72% powierzchni gminy (średnio 54% na obszarze województwa warmińsko mazurskiego). Użytkowanie gruntów gminy przedstawia poniży wykres. Użytkowanie gruntów jako procent całkowitej powierzchni grunty orne 64% pozostałe grunty 9% grunty pod pastwiska drogami 4% 2% grunty pod wodami 4% łąki 5% lasy i grunty leśne 12% Lasy Powierzchnia leśna gminy wynosi ponad 2 250 ha (wg stanu na 2005 rok), co stanowi ok. 12% powierzchni ogólnej (przy średniej dla powiatu iławskiego- 27%, dla województwa- 25

30%). Niską lesistość spowodowało intensywne wylesianie w przeszłości. Tereny leśne zajmują nieduże kompleksy. Większe z nich to: - kompleks leśny w rynnie polodowcowej pomiędzy miastem Kisielice a jeziorem Trupel, - na siedliskach podmokłych w rejonie miejscowości Kantowo, - na siedliskach podmokłych na północny zachód od Kisielic, - na północny wschód od miejscowości Ogrodzieniec. Gatunkami przeważającymi w poszczególnych wydzieleniach leśnych są olcha, brzoza, i w mniejszej ilości buk, dąb i jesion. Wśród gatunków iglastych przeważa sosna. Zgodnie z polityką wynikającą z Krajowego Programu Zwiększania Lesistości, mającego na celu osiągnięcie średniego wskaźnika lesistości kraju do poziomu 30%, preferuje się zalesianie leżących odłogiem gruntów ornych oraz nieużytków. Z zalesień wyklucza się łąki, które pozostawia się w stanie naturalnym, lub na potrzeby gospodarki łowieckiej. W wojewódzkim programie ochrony środowiska zwraca się uwagę na zalesianie w pierwszym rzędzie gruntów położonych na wododziałach oraz na obszarach, gdzie brak lub istnieje niepełna izolacja wód wgłębnych od powierzchni terenu. W gminie Kisielice takim obszarem jest teren położony w granicach głównego zbiornika wód podziemnych i obszar jego zasilania. Wody Wody powierzchniowe położona jest w dorzeczu rzeki Osa, a niewielki obszar położony na północy należy do dorzecza rzeki Liwa. Z dorzeczy rzeki Osa największy obszar zajmuje zlewnia rzeki Gardęga, zlewnia Nidy i jeziora Trupel, zlewnia Babki (wraz ze zlewniami IV rzędu jezior Goryńskiego i Dłużek) oraz zlewnia jeziora Popówko. Rzeka Osa przepływa przez jeziora Popówko oraz Trupel. Największymi jeziorami w gminie są jeziora Trupel (278,4 ha), Goryńskie (200,m1 ha), Dłużek (100,7 ha) oraz Popówko (77 ha). Mniejsze jeziora to: Małe, 4 jeziora leśne, położone na południowy wschód od Kisielic oraz kilka jezior śródpolnych. Zbiornikami 26

sztucznymi są staw Łodygowo (130 ha) oraz staw Limża (37 ha), który przeznaczony jest głównie do zasilania stawu Łodygowo. Na stawie Łodygowo zlokalizowane jest piętrzenie jazem o wysokości 2 m, natomiast w przypadku Limży piętrzenie jazem ma wysokość 2,5 m. W przypadku obydwu stawów średnia głębokość wynosi 2 m. Wody gruntowe Większa część obszaru gminy Kisielice położona jest nad międzymorenowym Głównym Zbiornikiem Wód Podziemnych Iława, który wymaga szczególnej ochrony. Komunalne ujęcia wód stanowią strefę ochrony bezpośredniej zbiornika. Zakresy dla stref bezpośrednich w Kisielicach, Klimach i Jędrychowie wynoszą 10 m. W obszarach ochronnych ujęć bezpośrednich obowiązują przepisy wyszczególnione w ustawie Prawo Wodne. W obszarze stref ochronnych ujęć zakazane jest m. in. gromadzenie ścieków oraz składowanie odpadów, wykonywanie wierceń i odkrywek. Na obszarze ochronnym zbiorników wód podziemnych obowiązuje m. in. zakaz lokalizowania inwestycji przemysłowych, punktów dystrybucyjnych i przeładunkowych produktów ropopochodnych. Klimat Klimat gminy Kisielice odznacza się dużą różnorodnością i zmiennością typów pogody. Zmienność ta jest konsekwencją położenia tego obszaru na drodze wędrówek ośrodków cyklonalnych atlantyckich, którym przeciwstawiają się masy powietrza kontynentalnego. Zróżnicowanie klimatu w obrębie gminy zależy przede wszystkim od ukształtowania powietrza i wysokości nad poziomem morza. Wpływ Bałtyku powoduje występowanie częstych ociepleń zimą i wyraźnych ochłodzeń z opadami latem. Z pomiarów wykonywanych na posterunku meteorologicznym w Prabutach i posterunku opadowym w Bałoszycach wynika, że temperatura średnia w roku wynosi 6,8 o C. Średnia temperatura miesiąca lipca wynosi 17,2 o C, a stycznia -3,7 o C. Liczba dni gorących (o temperaturze nie mniejszej niż 25 o C) wynosi 25. Dni mroźnych notowano średnio 51, a dni bardzo mroźnych (o temperaturze niższej niż -10 o C) notowano średnio 3 w roku. Temperatura najcieplejszego miesiąca lipca wynosi 17,1 o C, a najzimniejszego stycznia 4,5 o C. Czas trwania okresu wegetacyjnego wynosi średnio 192 dni i jest krótszy o jeden miesiąc w porównaniu z polską centralną i zachodnią. Wilgotność względna powietrza wynosi średnio 81% i jest typowa dla terenów województwa warmińsko - mazurskiego. Wiosną i latem jest niższa, jesienią i zimą wyższa. Najbardziej pogodnym okresem w roku jest koniec lata i 27

początek jesieni. Największym zachmurzeniem charakteryzuje się okres od listopada do grudnia. Najwyższy opad obserwowany jest latem (lipiec, sierpień), najniższy w miesiącach zimowych (luty, marzec). Pokrywa śnieżna zalega na tym obszarze przeciętnie 70-80 dni, a okres bezśnieżny trwa około 200 dni. Przeważają wiatry z kierunku południowo zachodniego, zachodniego i północno-zachodniego. Surowce mineralne Na terenie gminy Kisielice brak jest udokumentowanych i zarejestrowanych złóż surowców mineralnych, posiadających koncesje na wydobycie. Istnieją jednak niewielkie odkrywki, gdzie odbywa się eksploatacja piasku w sposób nieformalny. W miejscowościach Łasinka i Biskupiczki zlokalizowane są wyrobiska poeksploatacyjne, w których nie prowadzi się już wydobycia, a które nie zostały poddane rekultywacji. Wyrobisko poeksploatacyjne w miejscowości Pławty Wielkie wykorzystywane jest jako komunalne wysypisko śmieci. Zagrożenia środowiska przyrodniczego Powierzchnia ziemi Głównym problemem jest brak na terenie Powiatu Iławskiego właściwego Zakładu Utylizacji Odpadów. Łącznie z systemem segregacji odpadów, wdrażanym na terenie gminy od roku 2001, pozwoliłoby zredukować ilość odpadów dostarczanych na zapełnione i niezabezpieczone wysypisko w Pławtach Wielkich. Czynnikiem powodującym dewastację powierzchni ziemi jest nielegalna odkrywkowa eksploatacja piasków i pozostawianie wyrobisk bez zabezpieczania terenu. Obsypujące się urwiska uniemożliwiają prawidłowe zakorzenienie roślin. Poza tym powodują obniżenie poziomu wód podziemnych, są często miejscem gromadzenia odpadów. Ze względu na przepuszczalne podłoże stają się potencjalnym zagrożeniem dla czystości wód. Największe wyrobiska znajdują się obok oczyszczalni ścieków w Kisielicach, w Starym Folwarku, Łasince i Klimach. Wody powierzchniowe i podziemne 12 Rzeki Osa i Gardęga zostały objęte w 2003r. badaniami monitoringowymi wód powierzchniowych, prowadzonymi przez Delegaturę WIOŚ w Elblągu. Wyniki badań 12 Program Ochrony Środowiska dla Miasta i Gminy Kisielice, Kisielice 2004 28

wykazały zły stan wód w tych rzekach. Gardęga badana była na czterech przekrojach pomiarowo-kontrolnych zlokalizowanych w granicach gminy Kisielice i wszędzie jakość wód była pozaklasowa. Zadecydowały o tym wskaźniki fizykochemiczne, a w punkcie poniżej m. Kisielice również stan sanitarny. Jeziora gminy Kisielice badane były w latach 1998-2003 w ramach sieci monitoringu państwowego regionalnego. Jezioro Dłużek posiada II klasę czystości, zaś pozostałe: Popówko, Trupel i Goryńskie III klasę czystości. Niekorzystne warunki naturalne, wynikające z zagospodarowania zlewni oraz morfologii jezior powodują, że jeziora Trupel i Goryńskie posiadają 3 kategorię podatności na degradację, zaś Popówko nie mieści się w żadnej kategorii podatności na degradację. Zdecydowanie najwartościowszym zbiornikiem wodnym w gminie jest jezioro Dłużek, rynnowe, dość głębokie (max gł. 14,9 m), nie będące dotychczas odbiornikiem ścieków punktowych. Jak wynika z badań chemicznych wody tego jeziora są silnie mineralizowane. Źródła zanieczyszczeń: zanieczyszczenia punktowe W gminie Kisielice zanieczyszczenia punktowe to przede wszystkim gospodarka komunalna, czyli ścieki pochodzące z miasta Kisielice, oraz innych mniejszych miejscowości i jednostek osadniczych. Pozostałe źródła zanieczyszczeń punktowych można pominąć z uwagi na fakt podłączenia tych obiektów do kolektorów zbiorczych. Problem jakości wprowadzanych ścieków zostanie omówiony w części dotyczącej infrastruktury technicznej. zanieczyszczenia obszarowe. Pochodzą głównie z rolnictwa i związane są przede wszystkim z produkcją zwierzęcą. Obszar gminy posiada stosunkowo korzystne, lepsze od przeciętnych województwa, warunki glebowe i klimatyczne preferujące do rozwoju rolnictwa. Według danych uzyskanych z gminy Kisielice ogólna powierzchnia gruntów ornych wynosi 108,82 km 2, co stanowi ok. 63% ogólnej powierzchni gminy. Duże gospodarstwa wielkoobszarowe, będące pozostałościami po PGR-ach to: Łęgowo, Kantowo, Ogrodzieniec, Łodygowo. Zgodnie z otrzymanymi materiałami produkcja zwierzęca skupiona jest w miejscowościach: Jędrychowo, Trupel, Biskupiczki (trzoda chlewna), Łodygowo (bydło mleczne, trzoda chlewna), oraz w miejscowości Kantowo, gdzie istnieje duża ferma indyków na 32000 stanowisk. Jej aktualna obsada to 25 500 sztuk indyków. 29

Wielkość produkcji trzody chlewnej można w przybliżeniu oszacować na ponad 9800 sztuk, zaś bydła mlecznego na ponad 2100 sztuk w cyklu rocznym. Jak wynika z przeprowadzonych sondaży zwierzęta hodowane są zarówno w systemie ściółkowym, jak i bezściółkowym. Gospodarstwa prowadzące produkcje na większą skalę wyposażone są w płyty obornikowe i zbiorniki na gnojowicę i gnojówkę. Zanieczyszczenie atmosfery 13 W rejonie miasta i gminy Kisielice stan powietrza związany jest z ilością i rodzajem zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł emisji niskiej, tj. z lokalnych kotłowni, indywidualnych systemów grzewczych, z tras komunikacyjnych oraz z ferm hodowlanych (tzw. odory). Systemy grzewcze, a zwłaszcza paleniska domowe w czasie zimy, powodują okresowy wzrost stężeń pyłu zawieszonego i dwutlenku siarki, pochodzących ze spalania paliw, głównie węgla. W ciągu ostatnich lat sytuacja ulega stopniowej poprawie. Gmina, jak i prywatni właściciele, modernizują istniejące kotłownie węglowe na kotłownie olejowe oraz opalane drewnem. Do spadku emisji szkodliwych substancji do atmosfery przyczyni się również trwająca obecnie rozbudowa sieci ciepłowniczej. Działające na terenie gminy Kisielice fermy hodowlane są źródłem specyficznych zanieczyszczeń powietrza, tj. odorów, pochodzących z emitowanego amoniaku, siarkowodoru oraz aerozoli zawierających mikroorganizmy. Uciążliwość odorów jest najbardziej odczuwalna w okresie ciepłych miesięcy. Gminne wysypiska odpadów/składowisko odpadów stałych, oczyszczalnia ścieków komunalnych w Kisielicach są także źródłem wprowadzania do powietrza aerozoli, mikroorganizmów oraz substancji odorowonnych uciążliwości typowych dla tego rodzaju obiektów. Obszary chronione Na terenie gminy w południowej części gminy utworzony został Obszar Chronionego Krajobrazu Jeziora Goryńskiego, o powierzchni całkowitej 1 463 ha, obejmujący jeziora Goryńskie, Dłużek i Trupel. Gmina posiada 26 pomników przyrody- świerk w miejscowościach: Goryń, Limża, Łęgowo, Pławty Wielkie, Nadleśnictwo oddział 228k, 228d, 231d, Ogrodzieniec, Trupel, Wałdowo, Kantowo. Ponadto, w studium uwarunkowań i 13 Program Ochrony Środowiska dla Miasta i Gminy Kisielice, Kisielice 2004 30

kierunków zagospodarowania terenu gminy Kisielice wskazano niżej wymienione obszary do objęcia ochroną w formie użytków ekologicznych: - północny fragment doliny cieku zasilającego od północy jezior Kisielickie, - staw Limża z przyległa roślinnością wodno-lądową, - las olsowy na zachód od drogi Kisielice-Klimy, - las na torfowisku przejściowym- obszar źródliskowy rzeki Nidy, płynącej do jeziora Trupel, - torfowisko wysokie koło miejscowości Ogrodzieniec, - stawy i zarośla wierzbowe koło miejscowości Sobiewola, - las olsowy koło miejscowości Łasinka. Wskazano również obszary, na których proponuje się utworzenie zespołów przyrodniczokrajobrazowych. Są to: - staw Limża i staw Łodygowo do zachodniej granicy gminy wraz z miejscowością Łodygowo, - tereny na północ od miejscowości Ogrodzieniec. 2.6. Turystyka i dziedzictwo kulturowe to bez wątpienia teren bardzo atrakcyjny turystycznie. Największymi atutami decydującymi o atrakcyjności turystycznej są przede wszystkim bliskość jezior i lasów, rzeźba terenu i czyste powietrze. Na terenie Gminy znajduje się 10 jezior, w tym 4 o powierzchni od 85 do 300 ha. Nad jeziorami: Goryńskim, Trupel i Dłużek plan zagospodarowania przestrzennego przewiduje powstanie kompleksów domków wypoczynkowych. Atrakcją dla wędkarzy są występujące w tych zbiornikach ryby. Lasy i urozmaicona rzeźba terenu stwarza dobre warunki do uprawiania turystyki pieszej i rowerowej. Kolejną atrakcję turystyczną stanowić może budowana obecnie elektrownia wiatrowa. 31

Potencjał turystyczny gminy Kisielice był dotychczas słabo wykorzystywany. Szans rozwoju upatruje się na terenach położonych w okolicach jezior: Goryńskiego, Trupel, Dłużek i Kisielickiego. Doinwestowanie tych terenów, ze szczególnym naciskiem na bazę noclegową oraz publiczne i prywatne obiekty infrastruktury technicznej, spowoduje wzrost atrakcyjności turystycznej gminy. nie posiada szlaków turystycznych, jednak planowane jest utworzenie szeregu ścieżek rowerowych oraz tras spacerowych: - trasy spacerowej wokół jeziora Kisielickiego w mieście Kisielice - ścieżki rowerowej z miasta Kisielice do wsi Goryń trasą po byłym torowisku, - ścieżki rowerowej ze wsi Goryń przez Wałdowo, wokół jeziora Goryńskiego, w kierunku wsi Krzywka w celu zwiedzenia ruin istniejącego pałacu w wraz z otaczającym go parkiem, - ścieżka rowerowa ze wsi Goryń drogą w kierunku miejscowości Piotrowice do skrzyżowania z drogą Kisielice Biskupiec i w kierunku wsi Trupel do jeziora drogą w kierunku Szwarcenowa, - ścieżki rowerowej-dojazdowej ze wsi Trupel przez wieś Wolę do miejscowości Ogrodzieniec w celu zwiedzenia parku i ruin pałacu po Hindenburgu (w dalszym horyzoncie czasowym). - ścieżka rowerowa w kierunku Prabut i Gardeji po byłych torowiskach. - ścieżka rowerowa Kisielice Łęgowo - zwiedzanie kościoła zabytkowego Ze względu na szybki rozwój budownictwa letniskowego nad jeziorem Trupel planuje się budowę sieci kanalizacji sanitarnej z Trupla poprzez wieś Wola, Ogrodzieniec do oczyszczalni ścieków w Kisielicach. Nowopowstała sieć kanalizacyjna wpłynie na poprawę stanu wód w jeziorze oraz wpłynie na dalsze zwiększenie atrakcyjności turystycznej terenu. Istniejące na terenie gminy zorganizowane kąpieliska na jeziorze Trupel, Rakowe oraz szereg kąpielisk dzikich wymagają zagospodarowania. Brak toalet w istotny sposób wpływa na estetykę otoczenia oraz czystość wód i stref przybrzeżnych jezior. Gmina planuje urządzenie następujących ogólnodostępnych kąpielisk oraz pól namiotowych: - kąpielisko we wsi Goryń nad jeziorem Goryńskim w okolicy (przy wykupionej drodze dojazdowej; urządzenie tej drogi o nawierzchni żwirowej). - kąpielisko w Wałdowie nad jeziorem Goryńskim przy ścieżce rowerowej w kierunku Krzywki. - dwa kąpieliska przy jeziorze Trupel, - pole namiotowe w pobliżu istniejących domków letniskowych w Truplu. 32

Historia i zabytki Ziemia kisielicka ma ciekawą i burzliwą historię. Początkowo należała do Prus, od 1234 r. znajdowała się pod panowaniem zakonu krzyżackiego, a w 1527 r. weszła w skład Prus Książęcych. Ostatecznie znalazła się w granicach Polski. Pomimo wielu wojen i najazdów, które niszczyły region przez całe wieki największych zniszczeń Kisielice doznały wraz z całą gminą w 1945 r., w czasie ofensywy Armii Czerwonej. Bezpowrotnie utracono dorobek kulturalny wielu pokoleń - pałace i dwory świadczące o wielowiekowej historii tych ziem. Miasto Kisielice posiada bardzo ciekawy i oryginalny układ urbanistyczny starego miasta wytyczony w 1331 roku. Niestety ze względu na znaczne zniszczenia wojenne i późniejsze rozbiórki nie zachował się on w sposób czytelny do dnia dzisiejszego. Główna ulica rozdzielała się na północnym krańcu miasta na dwa ramiona, między którymi znajdował się trójkątny rynek o wymiarach 94x28x10 m. Przy południowej pierzei rynku znajdował się kościół. Średniowieczne miasto otoczone było murami, w których były trzy bramy: Biskupiecka, Prabucka i Wodna. Obwarowania rozpadły się ostatecznie około 1682 roku. Od XVI wieku istniało niewielkie przedmieście za Bramą Biskupiecką, a od XVIII wieku tzw. "nowe miasto" przy trakcie wiodącym do Prabut. Do najciekawszych zabytków należy kościół parafialny wybudowany w swym pierwotnym kształcie prawdopodobnie w latach 1331-34. Przebudowany w 1576 roku. Spalony w 1653 roku (utrata wieży). Odbudowany w latach 1659-60 otrzymuje nowe dzwony, a następnie w 1696 ołtarz główny. W latach 1856/57 mieszkańcy Kisielic, wspomożeni finansowo przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, przywracają swojemu kościołowi wieżę wysoką na 45 metrów 14. Zabytki Gminy Kisielice: - kościół parafialny w Łęgowie (wzniesiony w latach 1600-1604 w stylu niderlandzkiego renesansu, wieża po uderzeniu pioruna przebudowana w stylu neogotyckim), 14 http://www.powiat.netkom.com.pl/index.php?id=historia/kisielice 33