TWORZENIE I ZARZĄDZANIE

. ul. Do Studzienki 63, 80-227 Gdańsk tel. (48 58) 524 49 00 fax (48 58) 524 49 08 http://www.ibngr.edu.pl ibngr@ibngr.pl TWORZENIE I ZARZĄDZANIE INICJATYWĄ KLASTROWĄ Podręcznik przygotowany na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego Zespół autorski: Aleksandra Borowicz Maciej Dzierżanowski Małgorzata Rybacka Stanisław Szultka Gdańsk, grudzień 2009

Spis treści WSTĘP... 3 KONCEPCJA KLASTERINGU... 5 Klaster czyli skupisko... 5 Inicjatywa klastrowa... 7 Animator / koordynator klastra... 9 Klaster a powiązanie kooperacyjne...11 ETAPY TWORZENIA I ROZWOJU INICJATYWY KLASTROWEJ... 20 Faza I Analiza...22 Faza II Mobilizacja...24 Faza III Strategia...29 Faza IV Wdrażanie...33 Organizacja i zarządzanie... 34 Finansowanie... 38 Działania podejmowane przez inicjatywy klastrowe... 42 Faza V Ewaluacja...52 Animator inicjatywy klastrowej rola i wymagania...56 WSPARCIE ROZWOJU KLASTRÓW I INICJATYW KLASTROWYCH... 58 Wsparcie dostępne w województwie wielkopolskim...60 Wsparcie dostępne na poziomie krajowym...65 Wsparcie na poziomie europejskim...73 SŁOWNICZEK... 74 ANEKS 1. DOŚWIADCZENIA FUNKCJONOWANIA I ROZWOJU WIELKOPOLSKICH INICJATYW KLASTROWYCH... 77 Klaster kotlarski w Pleszewie...77 Klaster Poligraficzno Reklamowy w Lesznie...81 Wielkopolski Klaster Motoryzacyjny...86 1

Wielkopolski Klaster Teleinformatyczny...90 Klaster spożywczy Południowej Wielkopolski...93 ANEKS 2. FORMY ORGANIZACYJNO PRAWNE DLA INICJATYW KLASTROWYCH... 97 BIBLIOGRAFIA... 103 SPIS RYSUNKÓW... 104 SPIS TABEL... 104 2

WSTĘP Oddajemy do Państwa rąk podręcznik nt. tworzenia i zarządzania inicjatywą klastrową przygotowany na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego. Jest on kierowany do osób i instytucji zainteresowanych tworzeniem lub koordynacją tego typu inicjatyw, a w szczególności do: przedstawicieli administracji lokalnej i regionalnej, różnego rodzaju instytucji otoczenia biznesu (w tym uczelni i jednostek badawczo-rozwojowych), organizacji przedsiębiorców, a także do przedsiębiorców. Celem podręcznika jest przedstawienie koncepcji klastrów, przykładów i dobrych praktyk w zakresie tworzenia i zarządzania inicjatywą klastrową, a także rekomendacji odnośnie rozwijania klastrów w województwie wielkopolskim. W tym praktycznym zakresie podręcznik w dużym stopniu bazuje na doświadczeniach funkcjonujących w Polsce inicjatyw klastrowych. Stymulowanie rozwoju klastrów staje się coraz bardziej popularnym narzędziem prowadzenia polityki gospodarczej. Pojawia się także rosnące zainteresowanie środowisk gospodarczych i naukowych praktyczną realizacją koncepcji rozwijania współpracy w ramach klastrów. Jednocześnie pojawiają się także pewne nieporozumienia, które staramy się wyjaśnić w tym podręczniku. Jednym z nich jest np. mylenie klastrów z powiązaniami kooperacyjnymi, które co prawda mogą występować w klastrach, ale nie stanowią o ich istocie. Innym uproszczeniem jest powszechne nierozróżnianie pojęć klastra, inicjatywy klastrowej i koordynata klastra. Brak uporządkowania tych kwestii może prowadzić do wyznaczania błędnych celów dla uruchamianych inicjatyw i organizacji klastrowych oraz niewłaściwych komunikatów do ich uczestników, a w efekcie do niepowodzeń i rozczarowań. U podstaw koncepcji klastra leży obserwacja, iż warunkiem sukcesu we współczesnej gospodarce jest współpraca i umiejętność wykorzystania zewnętrznych zasobów i wiedzy co ma istotne znaczenie zwłaszcza w przypadku małych i średnich firm. Dla rozwoju pojedynczej firmy bardzo ważna jest lokalizacja, w której ona funkcjonuje to czy stwarza ona dobre warunki do rozwoju m.in. poprzez obecność partnerów biznesowych, instytucji otoczenia biznesu i usługowych, odpowiednio wykwalifikowanych kadr, wyspecjalizowanych jednostek badawczych, sprawnej administracji itp. Doświadczenia międzynarodowe wskazują, że paradoksalnie doskonałe warunki do rozwoju powstają w ramach skupisk określonej działalności gospodarczej, nawet jeżeli mamy w nich do czynienia z intensywną konkurencją pomiędzy poszczególnymi przedsiębiorstwami. Zaletą tych skupisk jest właśnie nagromadzenie różnego rodzaju wyspecjalizowanych zasobów, partnerów, infrastruktury, ludzi itp., a także intensywny przepływ wiedzy i innowacji. Takie skupiska, charakteryzujące się odpowiednią masą krytyczną i intensywnością interakcji, zostały zdefiniowane jako klastry i są uznawane za motory rozwoju regionalnego. Klastry w większości przypadków powstają w sposób naturalny, jakkolwiek polityka gospodarcza wykształciła także mechanizmy i narzędzia stymulujące ich rozwój. W szczególności zmierzają one do skoordynowania, czy też dostosowania, działań różnych podmiotów otoczenia biznesu (w tym szkół, uczelni, administracji itp.) do potrzeb firm funkcjonujących w ramach rozwijających się skupisk określonej działalności gospodarczej. Innym ważnym obszarem jest stymulowanie kontaktów, komunikacji, współpracy i powiązań sieciowych między podmiotami występującymi w danym skupisku tj rozwoju swego rodzaju społeczności gospodarczej. 3

W tym właśnie zakresie istotną rolę pełnią tzw. inicjatywy klastrowe powoływane w celu stymulowania rozwoju danego klastra. Inicjatywy klastrowe są formą organizacji, czy też samoorganizacji danego skupiska firm i instytucji, która służy zdefiniowaniu wspólnych problemów i celów oraz konkretnych przedsięwzięć i działań na rzecz rozwoju danego klastra. Inicjatywy te służą także rozwijaniu komunikacji i współpracy; nie są jednak przedsięwzięciami stricte gospodarczymi. Zawiązywanie tego typu inicjatyw wymaga niewątpliwie lidera i koordynatora. Zwykle jest to konkretna osoba lub grupa osób, ale często pojawia się także potrzeba instytucjonalizacji funkcji koordynacji rozwoju klastra i samej inicjatywy w celu stałego reprezentowania interesów danego skupiska firm, bieżącego animowania kontaktów, interakcji i wspólnych przedsięwzięć, świadczenia konkretnych usług na rzecz podmiotów klastra, czy w końcu pozyskania publicznego finansowania. Zadaniem koordynatora może być także animowanie powiązań sieciowych i kooperacyjnych w ramach klastra. Koordynator jest istotnym elementem inicjatywy klastrowej. Podręcznik powstał na bazie doświadczeń Instytutu Badań w zakresie wdrażania polityki klastrowej i animowania konkretnych inicjatyw klastrowych oraz doświadczeń wiodących inicjatyw tego typu w Polsce. Chcieliśmy, żeby przykłady rozwoju polskich klastrów lepiej obrazowały prezentowane w podręczniku zalecenia i rekomendacje, Pragniemy więc w tym miejscu podziękować następującym osobom za współpracę i konsultacje przy przygotowaniu podręcznika: Jackowi Drożdżalowi (Zielona Chemia), Cezaremu Główce (Klaster Poligraficzno-Reklamowy w Lesznie), Michałowi Kuberce (Klaster Kotlarski w Pleszewie), Łukaszowi Kulasowi (Pomorski Klaster ICT), Rolandowi Kuligowi (Śląski Klaster Drzewny), Markowi Michalakowi (Gdański Klaster Budowlany), Adamowi Olszewskiemu (Wielkopolski Klaster Teleinformatyczny), Andrzejowi Rybce (Dolina Lotnicza), Andrzejowi Spychalskiemu (Klaster Spożywczy Południowej Wielkopolski), Barbarze Szymoniuk (Dolina Ekologicznej Żywności) Robertowi Utrecht (Wielkopolski Klaster Motoryzacyjny). Ostateczną odpowiedzialność za tezy i informacje zawarte w podręczniku ponoszą jednak wyłącznie autorzy opracowania. Podsumowanie: 1. Podręcznik jest kierowany do osób i instytucji zainteresowanych tworzeniem lub koordynacją inicjatyw i działań na rzecz rozwoju określonych skupisk przedsiębiorstw w danej lokalizacji. 2. Zalecenia i rekomendacje zawarte w podręczniku są poparte doświadczeniami funkcjonujących w Polsce inicjatyw klastrowych. 3. Podręcznik porządkuje podstawowe pojęcia i pomaga uniknąć błędów i niepowodzeń, zwłaszcza zaś niewłaściwego formułowania celów i komunikatów do uczestników klastrów i inicjatyw klastrowych. 4

KONCEPCJA KLASTERINGU Zrozumienie i praktyczne zastosowanie koncepcji klastrów wymaga wprowadzenia i zdefiniowania szeregu pojęć, takich jak klaster, inicjatywa klastrowa, animator i koordynator klastra, a także powiązanie sieciowe i kooperacyjne. Pozwoli to na lepsze ukształtowanie celów i priorytetów dla działań klastrowych oraz komunikacji z uczestnikami tych działań. Klaster czyli skupisko Jako klastry definiuje się silne i wysoce konkurencyjne skupiska przedsiębiorstw o określonym profilu działalności wraz z otaczającymi instytucjami (naukowymi, usługowymi, administracyjnymi). Podstawową masę klastra tworzą firmy, zaś jego obecność wyznacza się m.in. w oparciu o występowanie na danym terenie ponadprzeciętnego w relacji do pozostałej części kraju lub regionu skupiska (koncentracji) określonych firm i zatrudnienia. Wspólną cechą skupisk określanych mianem klastrów jest występowanie w określonej bliskości geograficznej wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, podwykonawców i jednostek świadczących usługi, firm działających w sektorach pokrewnych oraz różnego rodzaju instytucji (na przykład uczelni wyższych i innych jednostek badawczych, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych). Podmioty te zarówno konkurują ze sobą, jak i w pewnych obszarach współpracują. Rozpoznawalnymi na skalę światową przykładami klastrów są m.in.: Kalifornijska Dolina Krzemowa będąca światową kolebką firm informatycznych i wizytówką gospodarki amerykańskiej, czy też Hollywood, którego produkcja filmowa zdominowała światowy rynek rozrywki. Także w Polsce mamy do czynienia z występowaniem klastrów o różnej wielkości i znajdujących się na różnym etapie rozwoju. Na południu w okolicy Rzeszowa i Mielca rozwija się klaster lotniczy. Na północy mamy z kolei do czynienia z podlegającym restrukturyzacji klastrem stoczniowym (w ramach którego można wydzielić m.in. klaster jachtowy), a także klastrem producentów biżuterii z bursztynu. Rozwijają się także klastry o charakterze lokalnym jak np. skupisko producentów kotłów grzewczych w okolicy Pleszewa, czy producentów pojazdów konnych w okolicy Gostynia. Powiązanie firm w klastrze wynika przede wszystkim z tego, że zajmują się one podobną działalnością (rynkiem lub produktem), choć czasami na różnym etapie tzw. łańcucha wartości. Przykładowo w pomorskim klastrze bursztynników mamy zarówno firmy zajmujące się produkcją biżuterii z bursztynu, jak również dostawców surowców (m.in. srebro i bursztyn), maszyn, opakowań, a także wyspecjalizowane oddziały firm kurierskich, ubezpieczycieli i media branżowe. W 5

pleszewskim klastrze kotlarskim obok producentów kotłów mamy także do czynienia z producentami sterowników wykorzystywanych w podajnikach. W klastrze stoczniowym możemy mieć np. do czynienia z producentami mebli okrętowych. W związku z powyższym klastry bardzo często obejmują firmy należące formalnie do różnych branż (w rozumieniu klasyfikacji GUS). Klaster to coś więcej niż tylko skupisko wymienionych podmiotów to także sieć powiązań i interakcji dająca zdolność do generowania trwałej przewagi konkurencyjnej w ramach danej lokalizacji. Przewagi wynikającej z efektywnego wykorzystania dostępnych lokalnie zasobów i ich odpowiedniej specjalizacji oraz współpracy i koordynacji różnych działań. Istotnym wyznacznikiem klastra jest dobra komunikacja i zdolność do współpracy przedsiębiorstw, administracji i instytucji otoczenia, w tym jednostek edukacyjnych i badawczo-rozwojowych. Intensywność różnego rodzaju powiązań i relacji pomiędzy tymi podmiotami oraz występowanie powiązań sieciowych i kooperacyjnych decydują o sile klastra. Siłę tę wyznacza także poziom rozwoju kapitału społecznego (zaufania, otwartości, wspólnoty wartości, patriotyzmu lokalnego itp.), który przekłada się na skłonność do współdziałania oraz niższe koszty transakcyjne. Klastry są jednak także bardzo zróżnicowane. I tak mamy do czynienia zarówno z dojrzałymi, rozbudowanymi klastrami, które można łatwo zdefiniować na bazie danych statystycznych, jak i klastrami, które dopiero się tworzą i umykają tego typu analizom. Mamy zarówno klastry przemysłowe, jak i usługowe oraz klastry o strukturach bardziej rozproszonych (z dominacją małych i średnich firm) samodzielne lub satelitarne 1 lub też strukturach skoncentrowanych wokół jednego lub kilku wiodących i dużych podmiotów (typu oś i szprychy ). Niektóre klastry mają charakter bardziej tradycyjny, gdzie większe znaczenie może mieć współpraca pomiędzy firmami, inne zaś opierają się na rozwoju technologii i współpracy pomiędzy firmami i sferą B+R. W końcu niektóre klastry mają silne powiązania i znaczenie globalne, podczas gdy inne mają charakter stricte lokalny lub regionalny. Wiele wiodących klastrów rozwijało się w sposób samoistny na przestrzeni szeregu lat i nie był to proces kierowany ręką publiczną, co nie znaczy, że polityka państwa, czy wsparcie publiczne nie były w nim obecne. Współcześnie poszczególne państwa i regiony starają się wzmacniać swoją konkurencyjność poprzez wspieranie czynników, które miały istotne znaczenie dla sukcesu wiodących klastrów a mianowicie interakcji, sieci powiązań i skłonności do współpracy. Celem tych polityk jest rozwój klastrów w ujęciu normatywnym tj. takich skupisk firm i instytucji otoczenia, które będą charakteryzować się odpowiednią masą krytyczną (nagromadzeniem potencjału ekonomicznego w postaci firm, pracowników i instytucji otoczenia), intensywnymi interakcjami (zarówno w obszarze konkurencji, jak i współpracy) oraz wysoką konkurencyjnością i innowacyjnością (potwierdzoną m.in. zdolnością sprzedaży na rynki zewnętrzne krajowe lub zagraniczne). Celem polityki klastrowej jest rozwój klastrów w ujęciu normatywnym tj. takich skupisk firm i instytucji otoczenia, które będą charakteryzować się odpowiednią masą krytyczną, intensywnymi interakcjami oraz wysoką konkurencyjnością i innowacyjnością. 1 W tym ujęciu samodzielnym klastrem będzie skupisko małych i średnich firm produkujących dobra finalne (np. klaster producentów biżuterii z bursztynem). Skupisko małych i średnich firm produkujących półprodukty lub świadczących pewne usługi na odległość dla większego podmiotu, lub kilku większych podmiotów położonych w innym regionie lub kraju będzie klastrem satelitarnym. 6

Stymulowanie rozwoju klastrów dokonuje się m.in. poprzez wspieranie działalności tzw. inicjatyw klastrowych i koordynatorów (animatorów) klastrów 2, jak również poprzez wspieranie określonych wspólnych działań (np. prac badawczo-rozwojowych). Polityka stymulowania rozwoju klastrów obejmuje także koordynację działań administracji (a także innych podmiotów) w celu lepszego ukierunkowania realizowanych polityk i wydatków publicznych (w tym na budowę infrastruktury, edukację dostosowaną do potrzeb firm, badania naukowe itp.) wokół kluczowych klastrów na danym obszarze. 3 Inicjatywa klastrowa Inicjatywa klastrowa jest formą mobilizacji, integracji i komunikacji grupy podmiotów funkcjonujących w klastrze. Nie jest ona tożsama z klastrem, ponieważ z reguły nie uczestniczą w niej wszystkie funkcjonujące w klastrze podmioty. Inicjatywa klastrowa służy przede wszystkim komunikacji definiowaniu wspólnych celów i ukierunkowaniu konkretnych działań prorozwojowych (indywidualnych lub wspólnych), realizowanych później, czy to przez poszczególne podmioty wchodzące w skład klastra, jego koordynatora, czy też przez konsorcja tych podmiotów. W pierwszej kolejności inicjatywę klastrową należy traktować jako mniej lub bardziej sformalizowane forum spotkań, debaty i definiowania potrzeb klastra i kierunków jego rozwoju. Agendę potrzebnych działań powinny określać przede wszystkim przedsiębiorstwa działające w ramach danego klastra. Jako inicjatywę klastrową można także rozumieć całą wiązkę działań podejmowanych na rzecz rozwoju klastra. W tym rozumieniu koordynator klastra i podejmowane przez niego działania mogą być traktowane jako element inicjatywy klastrowej. Dlatego też w podręczniku używamy czasami tych pojęć zamiennie utożsamiając inicjatywę z działaniami podejmowanymi przez jej animatora lub koordynatora. Inicjatywa klastrowa może być mniej lub bardziej sformalizowana przyjąć formę konsorcjum, stowarzyszenia lub innej osoby prawnej, ciała konsultacyjnego lub forum branżowego, bądź też funkcjonować na bazie regularnych (formalnych lub nieformalnych) spotkań. Formuła organizacyjna bardzo często zależy od tego czy jest to inicjatywa oddolna (powołana przez firmy lub innych uczestników klastra), czy też odgórna (tj. powołana przez administrację), jak również od tego, czy istnieje potrzeba powołania koordynatora klastra. Przykładowo zawiązanie stowarzyszenia może być zarówno sposobem na sformalizowanie inicjatywy klastrowej (walne zgromadzenie członków), jak również powołanie podmiotu, który będzie koordynować pewne działania w klastrze (biuro stowarzyszenia mające zapewnione podstawowe finansowanie w formie składek członkowskich). Koordynator może być jednak niezależnym podmiotem, zaś inicjatywa będzie miała nieformalny charakter lub formę konsorcjum. 2 Określanych także jako organizacje klastrowe cluster organizations. 3 Więcej informacji nt. polityki stymulowania rozwoju klastrów zawiera rozdział 6. 7

Inicjatywa klastrowa powinna mieć charakter szerokiego i otwartego partnerstwa oraz dążyć do zaangażowania jak największej liczby podmiotów i uzyskania statusu reprezentatywności dla danego klastra. Trzon inicjatywy klastrowej powinni stanowić przedsiębiorcy, jakkolwiek powinna ona obejmować także administrację i podmioty otoczenia (szkoły, uczelnie, instytucje otoczenia biznesu itp.), których działania mogą mieć istotny wpływ na rozwój klastra. Ta różnorodność partnerstwa jest dla wielu komentatorów wyróżnikiem inicjatywy klastrowej odróżniającym ją np. od izby gospodarczej zrzeszającej jedynie przedsiębiorców. Reprezentatywność inicjatywy jest szczególnie istotna z punktu widzenia określenia najważniejszych działań dla rozwoju klastra, jak i prowadzenia dialogu z administracją oraz występowania o dofinansowanie ze środków publicznych. Agenda działań inicjatywy klastrowej powinna odzwierciedlać wspólne interesy (potrzeby) stosunkowo szerokiej grupy podmiotów funkcjonujących w klastrze. W sposób naturalny będą to przede wszystkim ramowe warunki funkcjonowania klastra (edukacja, infrastruktura, B+R, inne działania władz lokalnych i regionalnych), co jednak nie wyklucza także przedsięwzięć o bardziej komercyjnym charakterze. Inicjatywy klastrowe mogą być tworzone odgórnie (tj. w wyniku inspiracji i wsparcia administracji) lub oddolnie (przez środowiska biznesowe i inne podmioty klastra) 4. Możliwa jest także sytuacja, w której administracja lokalna tworzy bodźce dla oddolnego formowania się inicjatyw klastrowych (np. oferując wsparcie dla inicjatyw, które się zawiążą i przedstawią uzgodniony plan działań). Badania międzynarodowe 5 wskazują, iż inicjatywy klastrowe zawiązywane są w podobnych proporcjach przez administrację (32%) i przemysł (27%) oraz przez te dwie grupy jednocześnie (35%), natomiast stosunkowo rzadziej przez sektor uniwersytecki (5%). Jeżeli chodzi o ich finansowanie, to jest ono zapewniane głównie przez administrację/rząd (54%) oraz przemysł (18%) lub przez obie te grupy (25%). Finansowanie przez sektor uniwersytecki stanowi jedynie 1%.Gostynia. Zaangażowanie administracji jest często potrzebne, ponieważ pojawiają się trudności z prywatnym i oddolnym finansowaniem inicjatyw klastrowych i koordynatorów, zwłaszcza jeżeli ich działanie nie przynosi szybkich lub bezpośrednich korzyści. Zaangażowanie czynnika publicznego (lub innego neutralnego podmiotu) pozwala także równoważyć konflikty interesów i brak zaufania występujące w sposób naturalny pomiędzy aktorami klastra, którzy często konkurują ze sobą na rynku. Przyjmuje się jednak, że docelowo inicjatywa klastrowa i koordynator klastra powinny finansować się w przeważającej większości ze środków prywatnych 6. Inicjatywa klastrowa powinna także od początku angażować przedsiębiorców funkcjonujących w danym skupisku, tak żeby to oni definiowali problemy i sposoby ich przezwyciężania. Realne zaangażowanie przedsiębiorców daje także 4 W tym drugim przypadku przybierają one często postać organizacji samorządu gospodarczego. 5 The Cluster Initiative Greenbook, 2003. Badanie było realizowane na próbie ok. 240 inicjatyw klastrowych na świecie. 6 Uzasadnieniem dla utrzymania pewnego stopnia publicznego finansowania jest oczekiwanie, że koordynator będzie także realizować działania przynoszące korzyści dla firm, które wprawdzie działają w klastrze, ale nie uczestniczą w inicjatywie klastrowej (czytaj finansowaniu działań koordynatora) lub dla nowych firm dopiero rozpoczynających działalność w klastrze. W pewnym zakresie koordynator klastra może także realizować działania przynoszące korzyści lokalnej administracji (np. promocja danego regionu). 8

gwarancję, że inicjatywa klastrowa i koordynator klastra będą w stanie docelowo finansować się głównie ze środków prywatnych. W Polsce w wielu przypadkach inicjatywy klastrowe były zawiązywane odgórnie przez administrację lub podmioty sektora B+R często w ramach projektów unijnych ukierunkowanych na stymulowanie rozwoju klastrów i sieci współpracy. Są jednak także inicjatywy inspirowane i zdominowane przez sektor prywatny czyli przedsiębiorstwa. Tak jest np. w przypadku Doliny Lotniczej, czy Klastra Kotlarskiego. Dynamika rozwoju tych dwóch typów inicjatyw jest niewątpliwie różna inicjatywy oddolne mają najcześciej silnych animatorów i liderów biznesowych, podczas gdy znalezienie ich i zaangażowanie w rozwój inicjatywy jest jednym z większych wyzwań dla inicjatyw odgórnych. Te ostatnie muszą także przezwyciężać barierę braku zaufania przedsiębiorców do działań inicjowanych przez administrację lub sektor B+R oraz w większym stopniu muszą wykazać się praktycznymi działaniami przynoszącymi korzyści dla firm. W przypadku inicjatyw odgórnych konieczna jest także pewna wizja ich prywatyzacji tj. oddania inicjatywy i kontroli podmiotom gospodarczym działającym w klastrze, a także powołania koordynatora, który będzie pełnił konkretne funkcje usługowe dla tych podmiotów (czyli klastra). Animator / koordynator klastra Zawiązanie inicjatywy klastrowej i rozwój klastra wiąże się często z funkcjonowaniem animatora, czy też koordynatora klastra. Pojęcia te mogą być w zasadzie używane zamiennie, jakkolwiek przez animatora rozumie się najczęściej konkretną osobę fizyczną, która jest szczególnie aktywna na etapie zawiązywania inicjatywy klastrowej. To ona ma najczęściej pewną wizję współdziałania na rzecz rozwoju klastra, do której stara się zachęcić przedstawicieli (liderów) najważniejszych podmiotów funkcjonujących w danym skupisku tworząc w tej sposób grunt pod inicjatywę klastrową. 7 Przez koordynatora klastra rozumie się najczęściej konkretny podmiot prawny, powołany lub wyznaczony w celu realizacji lub koordynacji uzgodnionych działań, w tym np. świadczenia określonych usług na rzecz podmiotów działających w klastrze (wymiany informacji, analiz rynkowych, szkoleń i doradztwa, wspólnej promocji, udostępniania wspólnej infrastruktury, transferu technologii itp.). Koordynator często organizuje i obsługuje inicjatywę klastrową, w tym proces definiowania wspólnie ze wszystkimi zainteresowanymi niezbędnych obszarów działania i współdziałania. Równocześnie jego funkcjonowanie jest często finansowane lub współfinansowane przez podmioty uczestniczące w klastrze i inicjatywie klastrowej, które powinny także sprawować swego rodzaju nadzór strategiczny nad realizowanymi przez niego działaniami. 7 W przypadku inicjatyw uruchamianych odgórnie (tj. przez administrację) animator jest często osobą zatrudnianą w ramach projektu, dla której określa się pewien zakres zadań oraz kwalifikacji i kompetencji. 9

Animator może być zatrudniony przez koordynatora, jakkolwiek z czasem funkcja animatora przekształca się bardziej w funkcję menedżera klastra, zarządzającego realizacją konkretnych działań i projektów (w związku z czym zmienić się może także osoba pełniąca te funkcje). W zależności od zakresu zadań i działań przypisanych do koordynatora (i możliwości finansowych!), może on zatrudniać kilkuosobowy zespół ludzi do ich realizacji. W sytuacji ograniczonych możliwości finansowych często stosowanym rozwiązaniem jest tworzenie określonych komisji problemowych (grup zadaniowych) i angażowanie w działania przedstawicieli poszczególnych członków klastra. Koordynator klastra, powinien unikać ryzyka koncentrowania realizacji wszystkich działań powinien w pierwszej kolejności aktywizować inne podmioty klastra, a nie je zastępować 8. Równocześnie koordynator może także animować oraz wspierać realizację wspólnych przedsięwzięć podmiotów z klastra, rozwijać powiązania sieciowe i kooperacyjne, które jednak nie muszą obejmować wszystkich podmiotów w klastrze. Z tego punktu widzenia koordynator musi także umiejętnie zarządzać ryzykiem konfliktów interesów i utraty niezależności, która daje mu legitymizację do reprezentowania całego klastra i wszystkich podmiotów w nim działających. Różnica między klastrem, inicjatywą i koordynatorem Różnicę pomiędzy podstawowymi pojęciami takimi jak klaster, inicjatywa klastrowa i koordynator można także przedstawić na konkretnym przykładzie klastra ICT z województwa pomorskiego. W ujęciu ekonomicznym i statystycznym ten klaster to skupisko ponad 4 tys. podmiotów z branży elektroniki, usług informatycznych i telekomunikacyjnych zatrudniający szacunkowo ok. 20 tys, pracowników (przy czym zaledwie 85 podmiotów może pochwalić się zatrudnieniem powyżej 9 osób). Do tego dochodzą różnego rodzaju instytucje otoczenia istotne dla funkcjonowania tego klastra, w tym profilowane szkoły średnie, politechnika i uniwersytet, instytuty badawcze, a także 2 parki naukowo-technologiczne. Do inicjatywy klastrowej, która przyjęła markę Pomorskiego Klastra ICT przystąpiło 55 podmiotów, w tym 48 firm (zarówno małych i dużych), podpisując Umowę Partnerstwa będącą umową konsorcjum. Umowa ta ustanowiła sposób organizacji inicjatywy klastrowej jej głównym organem jest Zgromadzenie Członków, zaś jego reprezentacją Rada Klastra, która ma na bieżąco określać działania klastra w różnych aspektach. Rada Klastra działa w porozumieniu z koordynatorem nazywanym w tym przypadku Administratorem, którym jest Centrum Doskonałości WiComm Politechniki Gdańskiej. Administrator będzie prowadzić biuro klastra, w którym planuje się zatrudnić 3 pracowników, w tym Animatora. Uczestnicy inicjatywy PKICT opłacają składki członkowskie na poczet działania biura klastra, przy czym zakłada się, że Administrator pozyska także środki zewnętrzne (z funduszy europejskich) na prowadzenie działań koordynacyjnych. Inicjatywa klastra ma charakter otwarty może do niej przystąpić każdy zainteresowany podmiot o ile działa w branży ICT. Powyższy przykład wskazuje, że potocznym rozumieniu klaster jest bardzo często utożsamiany z inicjatywą klastrową vide nazwa inicjatywy Pomorski Klaster ICT. Wiąże się to także z faktem, iż jednym z działań podejmowanych w ramach inicjatyw klastrowych jest tworzenie marki danego skupiska firm i jej promocja. Formalnie marką tą powinny posługiwać się podmioty, które współuczestniczą finansowo w jej tworzeniu czyli np. członkowie inicjatywy opłacający składki. W ten sposób w powszechnym odbiorze umacnia się utożsamianie klastra z inicjatywą klastrową. 8 Większa korzyść dla klastra może wynikać z uczelni, która dostosuje swój program kształcenia do potrzeb klastra niż z koordynatora, który uruchomi jakiś konkretny program szkoleniowy. Nie oznacza to, że koordynator nie powinien w krótkim okresie uruchomić takiego szkolenia, zwłaszcza jeżeli dana uczelnia pozostaje bierna. 10

Większym ryzykiem jest jednak utożsamianie działań na rzecz rozwoju klastra z działaniami na rzecz rozwoju konkretnej grupy przedsiębiorstw klastra, które zawiązały inicjatywę i nazwały się klastrem. Oczywiście dana grupa przedsiębiorstw może przyjąć taką strategię działania, tym niemniej administracja powinna zastanowić się, czy może wspierać tego typu zamknięte przedsięwzięcie z pieniędzy publicznych. Odwracając sytuację można powiedzieć, że zasady dofinansowania inicjatyw klastrowych ze środków publicznych powinny gwarantować, iż rzeczywiście realizowane będą działania na rzecz rozwoju klastra, zaś inicjatywy klastrowe będą miały charakter otwarty (wsparcie publiczne nie powinno naruszać warunków równej konkurencji). Innym zabezpieczeniem może być konieczność pozyskania znacznej liczby podmiotów (siłą rzeczy wzajemnych konkurentów) w celu sfinansowania określonych działań np. kampani promocyjnej. Klaster a powiązanie kooperacyjne Na koniec warto jeszcze podkreślić różnice pomiędzy klastrami a powiązaniami sieciowymi, czy też kooperacyjnymi. Klaster jest niewątpliwie szerszym pojęciem to w jego ramach mogą funkcjonować konkretne powiązania sieciowe i kooperacyjne. Rozwój tego typu powiązań może być nawet jednym z zadań dla koordynatora klastra, jakkolwiek zwłaszcza w przypadku większych klastrów nie należy zakładać zaangażowania w bardziej sformalizowaną współpracę kooperacyjną wszystkich podmiotów. Po pierwsze, nie jest to możliwe zwłaszcza w przypadku większego skupiska konkurujących firm, a po drugie, ograniczałoby konkurencję, która jest ważną siłą napędową rozwoju klastrów. Uproszczeniem byłoby także dobieranie uczestników inicjatywy klastrowej pod kątem tworzenia konkretnego powiązania sieciowego, czy kooperacyjnego. Inicjatywy, które gromadzą przede wszystkim firmy i koncentrują się na wspólnych przedsięwzięciach o charakterze komercyjnym należałoby uznać raczej za inicjatywy kooperacyjne, które w przyszłości mogą prowadzić do bardziej formalnej konsolidacji danej grupy podmiotów. Podobnie nie należy mylić z klastrami innych form współpracy pomiędzy firmami np. aliansów strategicznych, holdingów i grup kapitałowych itp. Tym niemniej w przypadku mniejszych klastrów i tych inicjowanych oddolnie (z inicjatywy firm) częściej możemy mieć do czynienia ze wspólnymi przedsięwzięciami o charakterze komercyjnym np. organizacją wspólnych zakupów, czy wspólną inwestycją (przykład suszarni drewna, do zbudowania której część podmiotów ze Śląskiego Klastra Drzewnego zawiązało oddzielną spółkę). Działania niektórych inicjatyw mogą być także nakierowane na przygotowanie mniejszych firm do współpracy (kooperacji) z większymi (np. koncernami międzynarodowymi) w ramach łańcucha wartości (tj. w roli podwykonawców lub poddostawców). Tego typu działania są m.in. realizowane w podkarpackiej Dolinie Lotniczej. Jeżeli nie ograniczają one konkurencji pomiędzy potencjalnymi kooperantami możemy zaliczać je do działań klastrowych. Poniżej przedstawiamy podstawowe różnice pomiędzy klastrem a powiązaniem sieciowym. 11

Tabela 1 Charakterystyka klastrów i sieci (powiązań sieciowych i kooperacyjnych) Sieci zapewniają firmom dostęp do wyspecjalizowanych usług po niższym koszcie ograniczone członkowstwo bazują na umowach ułatwiają firmom zaoferowanie złożonych produktów bazują na kooperacji mają wspólne cele biznesowe Klastry przyciągają wyspecjalizowane usługi do regionu otwarte członkowstwo bazują na wartościach społecznych promujących zaufanie i wzajemność generują popyt dla innych firm o podobnych lub powiązanych możliwościach bazują na kooperacji i konkurencji mają wspólną wizję rozwoju Źródło: za Rosenfeld, S. A. (2001). Backing into Clusters: Retrofitting Public Policies. Integrating Pressures: Lessons from Around the World. Paper presented at the John F. Kennedy School Symposium, Harvard University. Regional Technology Strategies, Inc. Funkcjonowanie zdefiniowanych wyżej inicjatyw klastrowych i koordynatorów klastrów nie wyklucza pojawiania się różnych podmiotów i organizacji lub projektów służących rozwijaniu tylko pewnych obszarów współpracy w węższym gronie podmiotów. W rozwiniętych klastrach równolegle może funkcjonować kilka inicjatyw lub organizacji, które skupiają się na różnych obszarach działania i grupach podmiotów począwszy od współpracy z administracją i skończywszy na wspólnych projektach biznesowych czy badawczo-rozwojowych. W takiej sytuacji wyzwaniem jest umiejętne wykorzystanie i skoordynowanie różnych inicjatyw. Należy pamiętać, że wiele klastrów rozwijało się bez jednej sformalizowanej inicjatywy klastrowej, czy też podmiotu koordynującego rozwój skupiska (przykład Cambridge i innych klastrów). Niezależnie od formy organizacyjno-prawnej inicjatywy i koordynatora klastra, czasami może pojawić się potrzeba znalezienia odpowiedniej formy prawnej dla realizacji jakiegoś wspólnego przedsięwzięcia, w które będzie zaangażowana część podmiotów funkcjonujących w klastrze (np. wspólnych zakupów, czy wspólnej sieci sprzedaży). W tym przypadku możliwe jest zastosowanie różnych instrumentów prawa począwszy od konsorcjum i kończąc na spółce z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółce akcyjnej. Takiego przedsięwzięcia nie należy jednak traktować jako inicjatywy klastrowej. Podsumowanie: 1. Klaster to przede wszystkim skupisko firm, którego rozwój wymaga odpowiednich warunków ramowych i możliwie najlepszego wykorzystania dostępnych lokalnie zasobów. Efektem tych korzystnych warunków powinno być takie skupisko firm i instytucji otoczenia, które będzie charakteryzować się odpowiednią masą krytyczną, intensywnymi interakcjami oraz wysoką konkurencyjnością i innowacyjnością. 12

2. Rozwojowi klastra służy stymulowanie i instytucjonalizacja kontaktów oraz współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami i instytucjami szeroko rozumianego otoczenia (szkołami, uczelniami, jednostkami badawczo-rozwojowymi, instytucjami otoczenia biznesu i administracją). Dokonuje się to poprzez funkcjonowanie inicjatyw klastrowych oraz koordynatorów klastrów. 3. Inicjatywa klastrowa jest formą mobilizacji i integracji podmiotów funkcjonujących w ramach danego skupiska, która służy zdefiniowaniu wspólnych celów i ukierunkowaniu konkretnych działań, realizowanych później czy to przez poszczególne podmioty wchodzące w skład klastra, czy też przez jego koordynatora (lub konsorcja tych podmiotów). Potocznie klastry są często utożsamiane z inicjatywami klastrowymi. 4. Głównymi uczestnikami i liderami inicjatyw klastrowych powinni być przedsiębiorcy funkcjonujący w danym skupisku. To oni w dialogu z pozostałymi uczestnikami klastra powinni określić wspólne bolączki, problemy i aspiracje oraz działania niezbędne dla rozwoju danego skupiska. Ci pozostali uczestnicy klastra to jednostki sektora badawczego i administracja oraz inne podmioty, których funkcjonowanie ma wpływ na warunki rozwoju form klastra. 5. Podmiotem wspierającym rozwój skupiska powinien być jego koordynator, który z jednej strony często organizuje inicjatywę klastrową, z drugiej zaś może samodzielnie wdrożyć pewne działania lub koordynować i wspierać ich wdrażanie przez inne podmioty (już istniejące lub specjalnie powoływane dla realizacji uzgodnionego celu). Koordynator i jego działania są często traktowane jako element inicjatywy klastrowej. 6. Rozwój klastra będzie warunkowany tym, czy różnego rodzaju instytucje otoczenia będą realizować działania sprzyjające funkcjonowaniu przedsiębiorstw tworzących dane skupisko. Dlatego też istotne są inicjatywy klastrowe w rozumieniu tworzenia platformy i kultury komunikowania się podmiotów w klastrze. To sprzyja bieżącemu dostosowywaniu działań podmiotów funkcjonujących w klastrze. Identyfikacja z klastrem, inicjatywą klastrową, czy wypracowaną strategią rozwoju klastra spełnia funkcję mobilizującą zobowiązuje do realizacji określonych działań. 7. Podstawowym motorem rozwoju klastra jest jednak działalność biznesowa podejmowana przez podmioty klastra. Inicjatywa klastrowa i koordynator klastra głównie poprzez stymulowanie kontaktów i interakcji mogą przyczyniać się do nowych projektów kooperacyjnych i konsorcyjnych, rozwoju specjalizacji i współpracy oraz nowych łańcuchów wartości. Klaster i inicjatywa klastrowa nie powinny być postrzegane jako wspólne przedsięwzięcia gospodarcze, czy kooperacyjne, jakkolwiek w niektórych klastrach (zwłaszcza mniejszych) podejmowane działania mogą mieć charakter komercyjny (np. wspólne zakupy lub sprzedaż). Działania te nie powinny jednak eliminować konkurencji pomiędzy podmiotami klastra. 8. Klastry i inicjatywy klastrowe są bardzo różnorodne w związku z czym będą różnić się zarówno sposobem organizacji, jak i zakresem realizowanych działań. W szczególności w mniejszych klastrach i tych, w których w większym stopniu występują powiązania o charakterze pionowym, stosunkowo większe znaczenie mogą mieć działania o charakterze komercyjnym (organizacja łańcucha podwykonawców, koordynacja zakupów itp.). 13

9. Istotnie różnić będą się także inicjatywy zakładane oddolnie przez przedsiębiorców (i inne podmioty z klastra) oraz inicjatywy odgórne uruchamiane przez administrację (lub jednostki B+R). Wyzwaniem dla tych ostatnich jest pozyskanie zaangażowania ze strony firm klastra i przekazanie im wiodącej roli w ramach inicjatywy oraz wykreowanie aktywnego koordynatora, który będzie realizować praktyczne działania na rzecz podmiotów w klastrze. Wyzwaniem dla inicjatyw oddolnych jest wypracowanie formuły działania, która będzie otwarta i nastawiona na realizację interesów wszystkich podmiotów działających w danym skupisku. 14

Korzyści z klastrów Korzyści z klastrów można rozważać w dwóch podstawowych obszarach funkcjonowania w ramach danego skupiska firm, jak również uczestniczenia w konkretnej inicjatywie klastrowej i korzystania z działań koordynatora klastra. Co do zasady funkcjonowanie inicjatyw klastrowych i koordynatorów służy szybszemu pojawianiu się korzyści charakterystycznych dla klastrów (m.in. dzieki organizowaniu kontaktów, komunikacji i przepływu informacji w ramach skupiska). Rolą inicjatyw klastrowych, a zwłaszcza koordynatorów klastrów, jest zapewnianie określonych korzyści dla podmiotów klastra (np. dostępu do informacji i analiz, szkoleń i doradztwa itp.). Klastry w rozumieniu skupisk przedsiębiorstw są powszechnie uznawane za motory rozwoju gospodarczego. O ich sile i witalności oraz atrakcyjności dla przedsiębiorstw i regionu decydują przede wszystkim czynniki ekonomiczne, w tym: niższe koszty transakcyjne wynikające z nagromadzenia wyspecjalizowanych zasobów, nieformalnych powiązań i przepływu informacji. Korzyści te powodują, iż firmy prowadzące zbliżoną działalność koncentrują się w danej lokalizacji, mimo iż wiąże się to ze zwiększoną konkurencją. Ta wewnętrzna konkurencja podmiotów w klastrze działa stymulująco wymusza ciągły postęp i innowacyjność, jest siłą napędową rozwoju klastra oraz pozwala lepiej przygotować się do konkurowania na rynku krajowym i globalnym. Oczywiście oprócz konkurencji w klastrze występuje także współpraca, czy też współdziałanie, zwłaszcza pomiędzy sektorem przedsiębiorstw, administracją i sektorem badawczo-rozwojowym. Współpraca ta (określana mianem złotego trójkąta lub potrójnej helisy i instytucjonalizowana często w ramach inicjatyw klastrowych) służy jak najlepszemu ukształtowaniu i wykorzystaniu dostępnych w danej lokalizacji zasobów (infrastruktury, kapitału ludzkiego, funduszy publicznych itp.) tj. dostosowaniu działań różnych podmiotów do potrzeb rozwoju klastra (działających w nim firm). Koncepcja klastra wyraźnie wskazuje, iż o pozycji konkurencyjnej pojedynczej firmy decyduje także jej otoczenie. Współpracę mogą zawiązywać poszczególne firmy zwłaszcza małe i średnie w celu lepszego konkurowania z większymi podmiotami z innych lokalizacji, realizacji przedsięwzięć, które są poza zasięgiem pojedynczej firmy, tworzenia efektywnego łańcucha wartości (sieci kooperacyjnej) lub wykorzystania korzyści skali np. poprzez wspólny marketing i promocję, koordynację zakupów lub dystrybucji itp.. Firmy mogą także jednoczyć siły w kontaktach z administracją i pozytywnie rozumianym lobbingu. W końcu poszczególne firmy lub grupy firm mogą również realizować wspólne projekty badawcze z jednostkami B+R. Korzyści z funkcjonowania w ramach klastra wynikają jednak przede wszystkim z przestrzennej bliskości licznej grupy niezależnych podmiotów, nagromadzenia określonej wiedzy i kwalifikacji, specjalizacji, łatwości znalezienia pracowników i partnerów biznesowych (podwykonawców i usługodawców) oraz realizacji wspólnych działań w pewnych obszarach. 15

Korzyści dla firm Rozwinięty klaster to przede wszystkim lepsze warunki dla rozwoju pojedynczych firm. Firmy zlokalizowane w ramach skupiska mają m.in.: ułatwiony dostęp do wyspecjalizowanych dostawców i usługodawców, lepszy dostęp do głębszego i bardziej wyspecjalizowanego rynku pracy, większe możliwości w zakresie zawiązania współpracy z zapleczem naukowym. Ponadto przystąpienie firmy do inicjatywy klastrowej pozwala na uzyskiwanie następujących korzyści: zwiększenie możliwości oddziaływania na otoczenie, w tym instytucje naukowe, władze lokalne i regionalne, instytucje edukacyjne i programy kształcenia, udział w realizacji wspólnych przedsięwzięć (np. wspólna promocja, dystrybucja) i obniżenia ich jednostkowych kosztów, dostęp do nowych informacji rynkowych i technologicznych gromadzonych przez koordynatora, a także świadczonych przez niego usług (doradczych lub szkoleniowych), czy też wspólnej infrastruktury (np. laboratoryjnej), łatwiejszy kontakt z innymi podmiotami w klastrze dający możliwość nawiązania kontaktów biznesowych, stworzenia konsorcjum itp. Korzyści te mają przede wszystkim charakter ekonomiczny i przekładają się na wyższą produktywność, rentowność i innowacyjność, a tym samym konkurencyjność prowadzonej działalności gospodarczej. Występowanie tych korzyści powoduje samoistne pojawianie się koncentracji branżowych przekształcających się stopniowo w klastry. Funkcjonowanie inicjatyw klastrowych powinno przyspieszać pojawianie się tych korzyści, zwłaszcza w sytuacji kiedy dane skupisko nie osiągnęło jeszcze odpowiedniej masy krytycznej, zwłaszcza jeżeli chodzi o poziom zaufania i komunikacji pomiędzy podmiotami klastra. Cechą charakterystyczną klastra jest jednoczesne występowanie wzajemnej konkurencji i kooperacji. Konkurencja wymusza ciągły postęp i wprowadzanie innowacji (które przez pewien okres dają tak oczekiwane przez przedsiębiorców ponadprzeciętne zyski) oraz poprawę efektywności. Z kolei współpraca umożliwia łączenie potencjału i kompetencji szeregu firm i innych podmiotów (uczelni, jednostek badawczych, administracji, instytucji otoczenia biznesu itp.), a także realizację przedsięwzięć, które nie byłyby możliwe do przeprowadzenia przez pojedyncze, zwłaszcza mniejsze, przedsiębiorstwo (np. obsłużenie dużego zlecenia zewnętrznego, realizacja kampanii promocyjnej za granicą, czy przeprowadzenie badań rozwojowych lub marketingowych). W efekcie dobrej komunikacji szkoły i uczelnie kształcą odpowiednie kadry oraz realizują badania, których wyniki mogą być zastosowane przez firmy z klastra. Także administracja lepiej dostosowuje swoje działania do potrzeb firm rozbudowując przykładowo niezbędną infrastrukturę. W ramach klastra tworzą się dostępne lokalnie, wyspecjalizowane i unikalne zasoby w tym wiedza i kapitał ludzki oraz odpowiednia infrastruktura. Rozwijający się klaster staje się także atrakcyjnym rynkiem pracy przyciągającym wykwalifikowanych pracowników i absolwentów. Stanowi to wymierną 16

korzyść dla pojedynczych przedsiębiorstw poprzez niższe koszty pozyskiwania i szkolenia nowych pracowników. Korzyści dla B+R Współpraca w ramach klastra i inicjatywy klastrowej pozwala uczelniom i jednostkom badawczo rozwojowym na: pozyskiwanie nowych środków (publicznych i prywatnych) na realizację badań (głównie o charakterze aplikacyjnym) oraz transfer technologii; wymianę wiedzy z praktykami a tym samym lepsze dostosowanie realizowanych badań do potrzeb przedsiębiorstw i zwiększenie szans na komercjalizację; dostosowywanie kierunków i zakresu kształcenia do rynku pracy, co wpływa na zwiększenie ogólnej atrakcyjności instytucji (dla studentów i potencjalnych partnerów. W polskich warunkach inicjatywy klastrowe są często powoływane właśnie przez podmioty ze sfery B+R, które widzą dla siebie wymierne korzyści w zakresie animowania współpracy ze środowiskiem biznesu. Ryzykiem dla tego typu inicjatyw jest nie zwracanie dostatecznej uwagi na potrzeby firm tworzących dane skupisko, które wykraczają poza kwestie współpracy naukowo-badawczej. Nagromadzenie rożnych podmiotów w klastrze ułatwia znalezienie odpowiedniego partnera (poddostawcy, podwykonawcy czy usługodawcy) oraz umożliwia specjalizację i koncentrację działalności w obszarze kluczowych kompetencji (a tym samym tworzenie się elastycznych łańcuchów produkcyjnych). Wszystko to przyciąga także nowe firmy z zewnątrz w tym inwestorów zagranicznych. Łatwiej również założyć nową firmę. Ważną rolę w klastrze pełnią także instytucje otoczenia przedsiębiorstw, w tym banki, fundusze pożyczkowe, poręczeniowe i venture capital oraz firmy doradcze i prawnicze, instytucje szkoleniowe, brokerzy technologii itp. Instytucje te w naturalny sposób pojawiają się w ramach większych skupisk przedsiębiorstw dostosowując lepiej lub gorzej swoją ofertę do ich potrzeb. W przypadku mniejszych klastrów uzasadnione może być organizowanie kontaktów z podmiotami zewnętrznymi. Większe jest także znaczenie koordynatora jako instytucji otoczenia biznesu realizującej określone usługi dla podmiotów klastra. Przestrzenna bliskość i częste interakcje stymulują przepływ wiedzy, procesy uczenia się oraz absorpcji i generowania innowacji. Nagromadzenie różnego rodzaju wyspecjalizowanych instytucji (także finansowych), specjalistycznej wiedzy, formalnych i nieformalnych kontaktów oraz kapitału zaufania ma bardzo praktyczny efekt ekonomiczny w postaci niższych kosztów transakcyjnych szybciej podpisywanych umów, lepszego dostępu do zewnętrznego finansowania, szybszego transferu technologii itp. 17

Korzyści dla regionu / administracji Istnienie na danym obszarze silnych i konkurencyjnych klastrów przyczynia się do szybszego rozwoju danego regionu i wzrostu bogactwa społeczeństwa. Zwiększa się także innowacyjność takiego regionu. W świetle badań empirycznych regiony, w których zatrudnienie koncentruje się w silnych klastrach, cieszą się większym dobrobytem mierzonym poziomem PKB. Korzyści uzyskiwane dzięki klastrom i inicjatywom klastrowym sprowadzają się do: aktywizacji różnych podmiotów w klastrze (np. uczelni i szkół, instytucji otoczenia biznesu itp.) do realizacji działań wspierających rozwój przedsiębiorstw; przyciągania nowych inwestycji i kapitału ludzkiego; lepszego ukształtowania działań administracji wynikającego z lepszej komunikacji i bardziej efektywnego wykorzystania środków publicznych (w tym funduszy europejskich); a często także promocji danej lokalizacji i regionu oraz aktywności władz lokalnych. Jakkolwiek inicjatywy klastrowe są często uruchamiane przez administrację, powinna ona jak najszybciej przekazywać je w gestię aktorów klastra. Po pierwsze, administracja nie może często realizować bezpośrednio działań wspierających dla przedsiębiorstw klastra, czy też organizować przedsięwzięć kooperacyjnych. Po drugie, przedsiębiorstwa powinny mieć poczucie, że to one definiują agendę działań inicjatywy i koordynatora oraz powinny poczuwać się do finansowania tych działań. Administracja powinna być przede wszystkim katalizatorem inicjatyw klastrowych oraz dbać, żeby miały one charakter otwarty i nie naruszały zasad równości konkurencji. Powinna być także ich uczestnikiem w sensie realizowania działań zdefiniowanych jako istotne dla rozwoju klastra. Podsumowanie: 1. Korzyści z funkcjonowania w ramach klastra wynikają z przestrzennej bliskości licznej grupy niezależnych podmiotów, nagromadzenia określonej wiedzy i kwalifikacji, specjalizacji, łatwości znalezienia pracowników i partnerów biznesowych oraz realizacji wspólnych działań w pewnych obszarach. 2. Siłą napędową klastrów jest jednoczesne występowanie konkurencji i współpracy. Konkurencja przynosi szereg korzyści działa stymulująco, wymusza ciągły postęp i innowacyjność oraz pozwala lepiej zahartować się do konkurowania na rynku krajowym i globalnym. 3. Konkurencja nie wyklucza jednocześnie współpracy i współdziałania np. w celu realizacji przedsięwzięć, które są poza zasięgiem pojedynczej firmy lub umożliwiają obniżenie kosztów prowadzonej działalności. 4. Działając wspólnie firmy mogą także skuteczniej oddziaływać na otoczenie, w tym na instytucje edukacyjne, władze lokalne lub regionalne realizowane przez nie działania i strategie, kierunki wydatkowania funduszy publicznych i inwestycje. 18

5. Inicjatywy klastrowe umożliwiają uzyskanie efektu koordynacji działań podejmowanych przez uczestników tzw. złotego trójkąta (potrójnej helisy) tj. przedsiębiorców, jednostki sektora B+R i edukacji oraz administrację. 6. Funkcjonowanie inicjatyw klastrowych stymuluje i kierunkuje rozwój środowiska badawczorozwojowego i edukacyjnego regionu oraz ułatwia dostęp do środków publicznych na finansowanie tego rozwoju. 7. Funkcjonowanie inicjatyw klastrowych ułatwia administracji lokalnej pozyskanie informacji o potrzebach regionu (np. w zakresie podatków, edukacji i infrastruktury). Umożliwia także administracji lokalnej weryfikację przyjętej strategii rozwoju. 8. Korzyści wynikające z klastrów mają przede wszystkim charakter ekonomiczny i przekładają się na wyższą produktywność, rentowność i innowacyjność, a tym samym konkurencyjność prowadzonej działalności gospodarczej. Iinicjatywy klastrowe pobudzają także przedsiębiorczość w regionie. Wszystko to owocuje w dłuższej perspektywie wzrostem zatrudnienia i spadkiem bezrobocia, a także wzrostem jakości życia społeczności lokalnej. 9. Funkcjonowanie inicjatyw klastrowych i koordynatorów służy szybszemu pojawianiu się korzyści charakterystycznych dla klastrów, w tym poprzez tworzenie lepszych warunków dla ich pojawiania się (organizowanie przepływu informacji, komunikacji i planowania strategicznego). Rolą inicjatyw klastrowych, a zwłaszcza koordynatorów klastrów, jest także zapewnianie wprost określonych korzyści dla podmiotów klastra (m.in. analiz, szkoleń, doradztwa itp.).. 19