HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNO- -EKONOMICZNEJ Janusz Justyński Izabela Justyńska Warszawa 2013
Recenzent Prof. dr hab. Jan Głuchowski Wydawca Dominika Leszczyńska Redaktor prowadzący Marta Kamińska Opracowanie redakcyjne Firma TEKSTY Łamanie Wolters Kluwer Polska Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2013 ISBN: 978-83-264-4060-1 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl
SPIS TREŚCI Wstęp... 11 Przedmiot i zakres historii myśli socjologiczno-ekonomicznej... 13 Rozdział 1 U źródeł cywilizacji... 15 Czynniki stymulujące rozwój społeczeństw, państw i form życia ekonomicznego... 15 Myśl społeczna i ekonomiczna starożytnego Egiptu i Mezopotamii... 16 Pytania sprawdzające... 20 Rozdział 2 Rola Grecji starożytnej w kształtowaniu myśli społeczno-ekonomicznej... 21 Myśl społeczna i ekonomiczna Grecji klasycznej... 21 Refleksja społeczna hellenizmu... 25 Pytania sprawdzające... 27 Rozdział 3 Myśl społeczna i ustrojowa Rzymu antycznego... 28 Od narodzin państwa do republiki rzymskiej... 28 Doktryna Polibiusza (200 118 p.n.e.)... 29 Doktryna Marka Tuliusza Cycerona (106 43 p.n.e.)... 29 Pytania sprawdzające... 30 Rozdział 4 Społeczne i ekonomiczne idee wczesnego chrześcijaństwa... 31 Moralne, społeczne i polityczne postulaty wczesnego chrześcijaństwa... 31 Myśl społeczna św. Augustyna (354 430)... 32 Myśl społeczna i ekonomiczna Bizancjum... 34 Pytania sprawdzające... 35 Rozdział 5 Główne tendencje myśli społecznej i ekonomicznej wieków średnich... 36 Przeobrażenia polityczne i społeczne nowej epoki... 36 Doktor anielski św. Tomasz z Akwinu (1225 1274)... 37 Pytania sprawdzające... 40 5
Rozdział 6 Społeczna i ekonomiczna refleksja doby renesansu... 41 Cechy charakterystyczne nowego okresu i spór o kształt Europy nowożytnej... 41 Doktryna reformacji... 43 Marcin Luter (1483 1546)... 43 Tomasz Münzer (1460 1525)... 44 Ulrich Zwingli (1484 1531)... 44 Jan Kalwin (1509 1564)... 45 Realizm polityczny... 45 Niccolò Machiavelli (1469 1527)... 45 Doktryna suwerenności monarszej... 46 Jean Bodin (1530 1596)... 46 Pytania sprawdzające... 47 Rozdział 7 Społeczne i ekonomiczne idee utopii renesansowych... 49 Odkrycia geograficzne oraz osiągnięcia techniczne jako przesłanki kształtowania idei utopijnych... 49 Tomasz Morus (1478 1535)... 49 Franciszek Bacon (1561 1626)... 50 Tomasz Campanella (1568 1639)... 51 Pytania sprawdzające... 51 Rozdział 8 Polska myśl społeczno-ekonomiczna doby renesansu... 52 Paweł Włodkowic z Brudzenia (ok. 1370 ok. 1435)... 52 Jan Ostroróg (1436 1501)... 52 Andrzej Frycz Modrzewski (1503 1572) jako reprezentant renesansowych idei społeczno-ekonomicznych... 53 Pytania sprawdzające... 54 Rozdział 9 Formowanie się ideologii nowożytnej. Konstrukcja praw natury jako podstawa doktryny mieszczańskiej... 55 Wzrost pozycji mieszczaństwa rewolucyjna walka o jej potwierdzenie w sferze życia politycznego... 55 Idee praw natury na terenie Niderlandów... 56 Hugo Grocjusz (1583 1645)... 56 Doktryna praw naturalnych na terenie Anglii... 57 Tomasz Hobbes (1588 1679) jako ideolog Wielkiej Rebelii... 57 John Locke (1632 1704) jako ideolog Chwalebnej Rewolucji roku 1688... 59 Pytania sprawdzające... 61 6
Rozdział 10 Doktryna społeczna i ekonomiczna oświecenia francuskiego... 62 Nowe tendencje w życiu intelektualnym i społeczno-ekonomicznym Francji pierwszej połowy wieku osiemnastego... 62 Podstawy merkantylizmu... 63 Myśl ekonomiczna i społeczna fizjokratyzmu... 64 Voltaire (Wolter) (1694 1778) autor fermentu intelektualnego oświecenia... 66 Monteskiusz (1689 1755) ideolog liberalizmu arystokratycznego... 67 Jan Jakub Rousseau (1712 1778) doktryna praw natury... 69 Pytania sprawdzające... 73 Rozdział 11 Społeczno-ekonomiczna doktryna socjalizmu utopijnego... 75 Wizja społeczeństwa egalitarnego... 75 Meslier, Morelly, Mably... 75 Pytania sprawdzające... 77 Rozdział 12 Główne tendencje klasycznej ekonomii politycznej... 78 Klasyczna ekonomia polityczna jako podstawa intelektualna kapitalizmu... 78 Adam Smith (1723 1790)... 79 Robert Malthus (1776 1834)... 82 David Ricardo (1772 1823)... 82 Pytania sprawdzające... 83 Rozdział 13 Społeczne, polityczne i ekonomiczne idee rewolucji francuskiej... 84 Od monarchii absolutnej do monarchii konstytucyjnej... 84 Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela... 85 Babeuf (1760 1797) i Sprzysiężenie Równych... 86 Napoleon Bonaparte (1769 1821) i bonapartyzm... 86 Pytania sprawdzające... 87 Rozdział 14 Myśl społeczna i ekonomiczna dziewiętnastego wieku... 88 Oświecenie niemieckie... 88 Myśl filozoficzna i społeczna Immanuela Kanta (1724 1804)... 88 Johann Gottlieb Fichte (1762 1814)... 92 Georg Friedrich Wilhelm Hegel (1770 1831)... 94 Pytania sprawdzające... 96 Rozdział 15 Społeczne i polityczne idee konserwatyzmu... 97 Legitymizm i doktryna teokratów... 97 Joseph Marie de Maistre (1753 1821)... 98 Louis G.A. de Bonald (1754 1840)... 99 Edmund Burke (1729 1797)... 100 7
Pytania sprawdzające... 100 Rozdział 16 Myśl społeczno-ekonomiczna i polityczna liberalizmu... 101 Nowe tendencje pierwszych dekad dziewiętnastego wieku... 101 Benjamin Constant (1767 1830)... 102 Jeremy Bentham (1748 1832)... 103 Alexis de Tocqueville (1805 1859)... 105 John Stuart Mill (1806 1873) demoliberalizm... 107 Pytania sprawdzające... 112 Rozdział 17 Początki pozytywizmu i socjologii... 114 Geneza pozytywizmu i jego cechy naczelne... 114 Herbert Spencer (1820 1903)... 116 Émile Durkheim (1858 1917)... 117 Pytania sprawdzające... 118 Rozdział 18 Socjologiczne i ekonomiczne założenia socjalizmu i marksizmu... 119 Główni reprezentanci socjalizmu utopijnego... 119 Claude Henri de Saint-Simon (1760 1825)... 119 Charles Fourier (1772 1835)... 120 Robert Owen (1771 1858)... 121 Karol Marks (1818 1883) tzw. socjalizm naukowy... 122 Pytania sprawdzające... 126 Rozdział 19 Społeczne i ekonomiczne implikacje rewizjonizmu i reformizmu... 127 Ferdynand Lassalle (1825 1864)... 127 Socjalizm fabiański... 128 Rewizjonizm Edwarda Bernsteina (1850 1932)... 128 Pytania sprawdzające... 129 Rozdział 20 Anarchizm i anarchosyndykalizm... 131 Przesłanki kształtowania ideologii anarchistycznej... 131 William Godwin (1756 1836)... 131 Pierre Joseph Proudhon (1809 1865)... 132 Michaił Aleksandrowicz Bakunin (1814 1876)... 133 Piotr Kropotkin (1842 1921)... 134 Lew Tołstoj (1824 1910)... 134 Georges Sorel (1847 1922) anarchosyndykalizm... 135 Pytania sprawdzające... 137 8
Rozdział 21 Darwinizm społeczny... 138 Ewolucjonizm jako fundament darwinizmu... 138 Ludwik Gumplowicz (1838 1909)... 139 Max Weber (1864 1920) twórca socjologii polityki i socjologii religii... 140 Pytania sprawdzające... 141 Rozdział 22 Rasizm i nacjonalizm... 142 Rozwój doktryn rasowych... 142 Teoria rasowa Artura de Gobineau (1816 1882)... 142 Georges Vacher de Lapouge (1854 1936)... 143 Doktryna rasowo-antropologiczna Houstona Stewarta Chamberlaina (1855 1927)... 144 Społeczne i polityczne idee Fryderyka Nietzschego (1844 1900)... 144 Idee społeczne i polityczne nacjonalizmu... 145 Narodziny nacjonalizmu... 145 Główni przedstawiciele... 146 Idee przewodnie nacjonalizmu niemieckiego... 146 Heinrich von Treitschke (1834 1896)... 147 Otto von Gierke (1841 1921)... 147 Pytania sprawdzające... 148 Rozdział 23 Społeczne i ekonomiczne tezy doktryny Kościoła katolickiego w dziewiętnastym wieku... 149 Legitymizm i jego następstwa... 149 Leon XIII (pontyfikat 1878 1903) doktryna odnowy... 150 Kompromis z państwem liberalno-demokratycznym... 151 Pytania sprawdzające... 152 Rozdział 24 Solidarystyczna teoria społeczeństwa i państwa... 154 Leon Duguit (1859 1928)... 154 Teoria cykli dziejowych w historiozofii Vilfredo Pareto (1848 1923)... 156 Pytania sprawdzające... 158 Rozdział 25 Ideologia faszyzmu i narodowego socjalizmu... 159 Walka o władzę... 159 Ideologia faszyzmu... 160 Wódz i elita... 161 Korporacjonizm... 161 Geneza nazizmu niemieckiego... 162 Ideologia nazizmu... 162 Rasizm i antysemityzm... 163 9
Walka o przestrzeń życiową... 163 Zasada wodzostwa... 164 Pytania sprawdzające... 164 Rozdział 26 Leninizm, stalinizm i tzw. socjalizm realny... 165 Włodzimierz Iljicz Lenin (1870 1924)... 165 Teoria rozwoju społecznego imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu... 165 Rewolucja... 166 Józef Stalin (1879 1953)... 169 Partia komunistyczna nowego typu... 169 Totalitarny charakter państwa... 170 Destalinizacja i ewolucja systemu... 171 Pytania sprawdzające... 172 Rozdział 27 Ideologia państwa dobrobytu... 173 Zalążki koncepcji państwa dobrobytu w ideologii demoliberalizmu oraz reformach Bismarcka... 173 Reformy brytyjskie... 174 New Deal... 175 Państwo dobrobytu w doktrynie politycznej i ekonomicznej... 175 William H. Beveridge (1879 1963)... 175 Gunnar Myrdal (1898 1987)... 176 Joseph A. Schumpeter (1883 1950)... 177 John Kenneth Galbraith (1908 2006)... 177 John Maynard Keynes (1883 1946)... 178 Sterowanie konsumpcją... 180 Inwestycje publiczne i polityka kredytowa... 181 Wpływ doktryny państwa dobrobytu na rozwiązania ekonomiczne... 182 Pytania sprawdzające... 182 Rozdział 28 Współczesne tendencje myśli społecznej i ekonomicznej... 184 Personalizm Emmanuela Mouniera (1905 1950)... 184 Teoria konwergencji... 185 Doktryna menedżerów... 186 Neoliberalizm... 187 Konserwatyzm... 188 Jürgen Habermas (1929)... 189 Pytania sprawdzające... 190 Zamiast zakończenia globalizacja... 191 Bibliografia... 193 10
WSTĘP Pracę naszą kierujemy do obszernego grona słuchaczy studiów administracyjnych, ekonomicznych, zapewne także prawniczych, w przekonaniu, że rozleglejsza perspektywa socjologiczna i ekonomiczna jest ważnym elementem ich edukacji oraz stanowi podstawę dla licznych cząstkowych analiz podejmowanych w trakcie studiowania. Charakterystyka myśli socjologiczno-ekonomicznej wymaga jednak ożywienia na nowo podstaw wiedzy ogólnej, która stanowiła człon dotychczasowej nauki. Wprowadzamy rzecz jasna nowe pojęcia i zestawienia, takie chociażby jak socjologia czy doktryny ekonomiczne, przekonani jednak jesteśmy, że refleksja nad nimi pozwoli lepiej zrozumieć istotę norm, aktów prawnych, społecznych i ekonomicznych mechanizmów funkcjonowania państwa. W opracowaniu o charakterze podręcznika nie rozwijamy szerzej tych elementów, które ciągle jeszcze są przedmiotem dyskusji naukowej. Proponujemy, by w odniesieniu do nich poprzestać jedynie na ogólnym stwierdzeniu, że jest ich ciągle niemało. Obszarem takim jest na przykład myśl społeczna z jednej strony i socjologia z drugiej. Między stwierdzeniem, że socjologia ma krótką historię 1, a konstatacją faktu, iż idee dotyczące procesu społecznego rozciągają się na długi okres refleksji społecznej, obejmując czasy antyczne w równej mierze jak czasy współczesne, kryje się pozorna tylko sprzeczność. Rozwiązuje ją J. Szacki, wskazując na przydatność historii socjologii dla socjologii samej 2. I z tego właśnie punktu widzenia wychodzimy, ujmując w ramach naszego wykładu refleksje społeczne od czasów najdawniejszych aż po chwilę obecną. Społeczeństwa, jak również ich struktury organizacyjne rody, plemiona, nomy, patesjaty, państwa-miasta, rozbudowane państwa czy nawet imperia stanowiły podłoże, na którym kształtowały się rozliczne poglądy, koncepcje filozoficzne, doktryny polityczne i prawne. Nie ograniczamy więc naszego spojrzenia na socjologię wyłącznie do socjologicznej metody badania do faktu, że to August Comte, jak i Herbert Spencer, uznawani za jej twórców, zaczynają cykl analiz uważanych za naukowe podejście do problematyki społecznej; bierzemy natomiast pod uwagę rozległy kontekst życia społecznego i rodzącą się w związku z nim refleksję. Platon, Arystoteles, Polibiusz, św. Augustyn, Ibn Chaldun, Machiavelli, Hobbes, Rousseau tworzą historię socjologii w równym stopniu jak eksponowani od połowy wieku dziewiętnastego jej najwybitniejsi przedstawiciele. Tak też pojmować chcemy zarówno podstawy, jak i ramy naszego wykładu historii myśli socjologiczno-ekonomicznej. 1 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002, s. 18. 2 J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. I, PWN, Warszawa 1981, s. 13. 11
PRZEDMIOT I ZAKRES HISTORII MYŚLI SOCJOLOGICZNO-EKONOMICZNEJ Koncepcje socjologiczne i ekonomiczne przedstawiane są zazwyczaj w odrębnych opracowaniach, które wyodrębniają kwestie zaliczane do kategorii nauk społecznych, jak również te, które zaliczane są do doktryn ekonomicznych. Nietrudno wskazać na sztuczność owej dychotomii, tym samym zaś odnaleźć uzasadnienie dla łącznego ujęcia zagadnień socjologicznych i ekonomicznych. Do pewnego stopnia sprzeczność ta jest pokonywana przez opracowania dotyczące tzw. historii cywilizacji, te bowiem traktują łącznie postępy w zakresie kultury materialnej oraz refleksji na temat otaczającego świata 3. Jest więc historia myśli socjologicznej i ekonomicznej próbą odtworzenia zasadniczych wątków i tendencji, które na przestrzeni dziejów dominowały w myśli ludzkiej, a zarazem wskazania na pożytek, jaki intelekt człowieka uzyskać może z podjętego w tym zakresie wysiłku. I wskazać wypadnie na przewagę analizy historycznej myśli socjologicznej i ekonomicznej nad śledzeniem postępów nauk przyrodniczych 4. Studia tego rodzaju mają więc walor intelektualny, służą jednak zarazem jako tworzywo dla właściwego rozumienia zjawisk, które występują w otaczającym nas świecie. Już najbardziej nawet powierzchowny rzut oka na wykład myśli socjologiczno-ekonomicznej uwidoczni fakt, że jej wątki odnajdować będziemy wśród wielu reprezentantów myśli filozoficznej. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze z tego względu, że pierwotnie filozofia rościła sobie tytuł do miana wszechnauki, w której zakres wchodzą elementy wiedzy o całym świecie; po drugie dlatego, że dopiero z czasem proces specjalizacji doprowadził do wyłonienia się takich dziedzin, jak polityka, etyka, fizyka, metafizyka, matematyka itd. Sama zaś socjologia pojawi się dopiero w dziewiętnastym wieku, co nie oznacza, że wcześniej nie mieliśmy do czynienia z refleksją socjologiczną 5. Analogicznie rzecz się ma z rozwojem historii doktryn ekonomicznych 6. Jako wyodrębniona dyscyplina badawcza pojawia się ona stosunkowo niedawno, co nie oznacza jednak, że już w bardzo odległych czasach, także wówczas, gdy filozofia stanowiła jedyną i uniwersalną zarazem dziedzinę wiedzy, w jej obrębie nie analizowano zagadnień ekonomicznych i nie tworzono doktryn ekonomicznych. Jeśli więc Arystotelesa uznajemy 3 Zob. R.E. Lerner, S. Meacham, E.M. Burns, Western Civilizations. Their History and Their Culture, W.W. Norton & Company, New York 1988. 4 Tak trafnie J. Szacki, Historia myśli..., s. 13 14. Tam także powołanie źródeł anglosaskich, jak również polskich, w tym zwłaszcza S. Ossowskiego, O osobliwościach nauk społecznych (w:) Dzieła, t. IV, PWN, Warszawa 1967, s. 298. 5 Za jej twórcę uważany jest A. Comte (1798 1857), autor Cours de philosophie positive (1830 1842), t. 1 6 i twórca terminu socjologia ogólna nauka o strukturze społeczeństwa. O genezie socjologii jako odrębnej nauki zob. także P. Sztompka, Socjologia..., s. 17 18. 6 Co charakterystyczne, pierwszą katedrę socjologii uzyskał w 1919 r. na uniwersytecie w Monachium Max Weber, wcześniej sławny już profesor ekonomii czy historii gospodarczej. Zob. P. Sztompka, Socjologia..., s. 18. 13
za inicjatora procesu specjalizacji nauk, to czy tegoż Arystotelesa, chociażby ze względu na fakt, że tak wielką wagę przywiązywał do roli stanu średniego jako podstawy pomyślności i stabilności państwa, nie należałoby uznać za twórcę doktryny ekonomicznej 7? 7 Zastanawiające, że wątek refleksji ekonomicznej Arystotelesa pomijany jest przez niemal wszystkich badaczy historii myśli ekonomicznej. 14
Rozdział 1 U ŹRÓDEŁ CYWILIZACJI Czynniki stymulujące rozwój społeczeństw, państw i form życia ekonomicznego Nie sposób oddzielić rozwoju człowieka, poczynając od najstarszych istot człekokształtnych, które przed około dwoma milionami lat pojawiły się na obszarze Afryki (homo habilis), aż po anatomicznie współczesne istoty ludzkie, które czterdzieści tysięcy lat temu zaczęły stopniowo zasiedlać kulę ziemską, od współtworzonych przez niego form działalności ekonomicznej. Już pierwszy rzut oka na najstarsze ośrodki kultury i cywilizacji ukazuje nam mozaikę wielkich rzek (Nilu, Tygrysu i Eufratu, Indusu i Gangesu, Rzeki Żółtej i Rzeki Czerwonej), wokół których kształtowały się najstarsze formy życia grupowego, gdzie najwcześniej pojawiają się struktury wczesnych państw i gdzie kształtuje się także refleksja społeczna właściwa dla najstarszych cywilizacji. Zauważamy zarazem, że najwcześniejsze przejawy zorganizowanego życia społecznego powstawały około sześciu tysięcy lat temu, gdy zaczęto je rejestrować, tym samym przekazywać kolejnym pokoleniom w postaci obiektów kultury materialnej, a nieco później także przekazów pisanych. Rzeki stanowiły oś kształtującego się życia społecznego. Z jednej bowiem strony stanowiły dogodną drogę komunikacyjną, oferowały korzystniejsze warunki uprawiania przyległych terenów, z drugiej wymuszały tworzenie się pierwotnych zbiorowości lokalnych (nomy, patesjaty), które stopniowo w trakcie długotrwałej ewolucji nabierają cech organizacji państwowej. Nietrudno zarazem zauważyć, że kształtująca się spontanicznie władza, wynosząc się ponad poziom życia rodowego, odwołuje się do tych czynników, które najdobitniej władały umysłami ludzi na różnych etapach ewolucji. Jest to nade wszystko teokratyczny pogląd na istotę wszelkiej władzy, celowo upowszechniane przekonanie, że władza powołana została i działa dla dobra podległej jej społeczności (eudajmonizm), wreszcie stopniowe obudowywanie władzy sztafażem wyobrażeń o jej boskim rodowodzie i ponadludzkim majestacie (teokracja). Wyobrażenia te dominują w najstarszych zapisach zachowanych w obrębie tzw. cywilizacji Nilu czy też Mezopotamii aż po zapisy Homerowej Iliady i Odysei (VIII wiek p.n.e.). najstarsze ośrodki kultury i cywilizacji rzeki jako oś życia społecznego eudajmonizm i teokracja 15