HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNO- -EKONOMICZNEJ. Janusz Justyński Izabela Justyńska

Transkrypt

1

2 HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNO- -EKONOMICZNEJ Janusz Justyński Izabela Justyńska Warszawa 2013

3 SPIS TREŚCI Wstęp Przedmiot i zakres historii myśli socjologiczno-ekonomicznej Rozdział 1 U źródeł cywilizacji Czynniki stymulujące rozwój społeczeństw, państw i form życia ekonomicznego Myśl społeczna i ekonomiczna starożytnego Egiptu i Mezopotamii Pytania sprawdzające Rozdział 2 Rola Grecji starożytnej w kształtowaniu myśli społeczno-ekonomicznej Myśl społeczna i ekonomiczna Grecji klasycznej Refleksja społeczna hellenizmu Pytania sprawdzające Rozdział 3 Myśl społeczna i ustrojowa Rzymu antycznego Od narodzin państwa do republiki rzymskiej Doktryna Polibiusza ( p.n.e.) Doktryna Marka Tuliusza Cycerona ( p.n.e.) Pytania sprawdzające Rozdział 4 Społeczne i ekonomiczne idee wczesnego chrześcijaństwa Moralne, społeczne i polityczne postulaty wczesnego chrześcijaństwa Myśl społeczna św. Augustyna ( ) Myśl społeczna i ekonomiczna Bizancjum Pytania sprawdzające Rozdział 5 Główne tendencje myśli społecznej i ekonomicznej wieków średnich Przeobrażenia polityczne i społeczne nowej epoki Doktor anielski św. Tomasz z Akwinu ( ) Pytania sprawdzające

4 Rozdział 6 Społeczna i ekonomiczna refleksja doby renesansu Cechy charakterystyczne nowego okresu i spór o kształt Europy nowożytnej Doktryna reformacji Marcin Luter ( ) Tomasz Münzer ( ) Ulrich Zwingli ( ) Jan Kalwin ( ) Realizm polityczny Niccolò Machiavelli ( ) Doktryna suwerenności monarszej Jean Bodin ( ) Pytania sprawdzające Rozdział 7 Społeczne i ekonomiczne idee utopii renesansowych Odkrycia geograficzne oraz osiągnięcia techniczne jako przesłanki kształtowania idei utopijnych Tomasz Morus ( ) Franciszek Bacon ( ) Tomasz Campanella ( ) Pytania sprawdzające Rozdział 8 Polska myśl społeczno-ekonomiczna doby renesansu Paweł Włodkowic z Brudzenia (ok ok. 1435) Jan Ostroróg ( ) Andrzej Frycz Modrzewski ( ) jako reprezentant renesansowych idei społeczno-ekonomicznych Pytania sprawdzające Rozdział 9 Formowanie się ideologii nowożytnej. Konstrukcja praw natury jako podstawa doktryny mieszczańskiej Wzrost pozycji mieszczaństwa rewolucyjna walka o jej potwierdzenie w sferze życia politycznego Idee praw natury na terenie Niderlandów Hugo Grocjusz ( ) Doktryna praw naturalnych na terenie Anglii Tomasz Hobbes ( ) jako ideolog Wielkiej Rebelii John Locke ( ) jako ideolog Chwalebnej Rewolucji roku Pytania sprawdzające

5 Rozdział 10 Doktryna społeczna i ekonomiczna oświecenia francuskiego Nowe tendencje w życiu intelektualnym i społeczno-ekonomicznym Francji pierwszej połowy wieku osiemnastego Podstawy merkantylizmu Myśl ekonomiczna i społeczna fizjokratyzmu Voltaire (Wolter) ( ) autor fermentu intelektualnego oświecenia Monteskiusz ( ) ideolog liberalizmu arystokratycznego Jan Jakub Rousseau ( ) doktryna praw natury Pytania sprawdzające Rozdział 11 Społeczno-ekonomiczna doktryna socjalizmu utopijnego Wizja społeczeństwa egalitarnego Meslier, Morelly, Mably Pytania sprawdzające Rozdział 12 Główne tendencje klasycznej ekonomii politycznej Klasyczna ekonomia polityczna jako podstawa intelektualna kapitalizmu Adam Smith ( ) Robert Malthus ( ) David Ricardo ( ) Pytania sprawdzające Rozdział 13 Społeczne, polityczne i ekonomiczne idee rewolucji francuskiej Od monarchii absolutnej do monarchii konstytucyjnej Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela Babeuf ( ) i Sprzysiężenie Równych Napoleon Bonaparte ( ) i bonapartyzm Pytania sprawdzające Rozdział 14 Myśl społeczna i ekonomiczna dziewiętnastego wieku Oświecenie niemieckie Myśl filozoficzna i społeczna Immanuela Kanta ( ) Johann Gottlieb Fichte ( ) Georg Friedrich Wilhelm Hegel ( ) Pytania sprawdzające Rozdział 15 Społeczne i polityczne idee konserwatyzmu Legitymizm i doktryna teokratów Joseph Marie de Maistre ( ) Louis G.A. de Bonald ( ) Edmund Burke ( )

6 Pytania sprawdzające Rozdział 16 Myśl społeczno-ekonomiczna i polityczna liberalizmu Nowe tendencje pierwszych dekad dziewiętnastego wieku Benjamin Constant ( ) Jeremy Bentham ( ) Alexis de Tocqueville ( ) John Stuart Mill ( ) demoliberalizm Pytania sprawdzające Rozdział 17 Początki pozytywizmu i socjologii Geneza pozytywizmu i jego cechy naczelne Herbert Spencer ( ) Émile Durkheim ( ) Pytania sprawdzające Rozdział 18 Socjologiczne i ekonomiczne założenia socjalizmu i marksizmu Główni reprezentanci socjalizmu utopijnego Claude Henri de Saint-Simon ( ) Charles Fourier ( ) Robert Owen ( ) Karol Marks ( ) tzw. socjalizm naukowy Pytania sprawdzające Rozdział 19 Społeczne i ekonomiczne implikacje rewizjonizmu i reformizmu Ferdynand Lassalle ( ) Socjalizm fabiański Rewizjonizm Edwarda Bernsteina ( ) Pytania sprawdzające Rozdział 20 Anarchizm i anarchosyndykalizm Przesłanki kształtowania ideologii anarchistycznej William Godwin ( ) Pierre Joseph Proudhon ( ) Michaił Aleksandrowicz Bakunin ( ) Piotr Kropotkin ( ) Lew Tołstoj ( ) Georges Sorel ( ) anarchosyndykalizm Pytania sprawdzające

7 Rozdział 21 Darwinizm społeczny Ewolucjonizm jako fundament darwinizmu Ludwik Gumplowicz ( ) Max Weber ( ) twórca socjologii polityki i socjologii religii Pytania sprawdzające Rozdział 22 Rasizm i nacjonalizm Rozwój doktryn rasowych Teoria rasowa Artura de Gobineau ( ) Georges Vacher de Lapouge ( ) Doktryna rasowo-antropologiczna Houstona Stewarta Chamberlaina ( ) Społeczne i polityczne idee Fryderyka Nietzschego ( ) Idee społeczne i polityczne nacjonalizmu Narodziny nacjonalizmu Główni przedstawiciele Idee przewodnie nacjonalizmu niemieckiego Heinrich von Treitschke ( ) Otto von Gierke ( ) Pytania sprawdzające Rozdział 23 Społeczne i ekonomiczne tezy doktryny Kościoła katolickiego w dziewiętnastym wieku Legitymizm i jego następstwa Leon XIII (pontyfikat ) doktryna odnowy Kompromis z państwem liberalno-demokratycznym Pytania sprawdzające Rozdział 24 Solidarystyczna teoria społeczeństwa i państwa Leon Duguit ( ) Teoria cykli dziejowych w historiozofii Vilfredo Pareto ( ) Pytania sprawdzające Rozdział 25 Ideologia faszyzmu i narodowego socjalizmu Walka o władzę Ideologia faszyzmu Wódz i elita Korporacjonizm Geneza nazizmu niemieckiego Ideologia nazizmu Rasizm i antysemityzm

8 Walka o przestrzeń życiową Zasada wodzostwa Pytania sprawdzające Rozdział 26 Leninizm, stalinizm i tzw. socjalizm realny Włodzimierz Iljicz Lenin ( ) Teoria rozwoju społecznego imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu Rewolucja Józef Stalin ( ) Partia komunistyczna nowego typu Totalitarny charakter państwa Destalinizacja i ewolucja systemu Pytania sprawdzające Rozdział 27 Ideologia państwa dobrobytu Zalążki koncepcji państwa dobrobytu w ideologii demoliberalizmu oraz reformach Bismarcka Reformy brytyjskie New Deal Państwo dobrobytu w doktrynie politycznej i ekonomicznej William H. Beveridge ( ) Gunnar Myrdal ( ) Joseph A. Schumpeter ( ) John Kenneth Galbraith ( ) John Maynard Keynes ( ) Sterowanie konsumpcją Inwestycje publiczne i polityka kredytowa Wpływ doktryny państwa dobrobytu na rozwiązania ekonomiczne Pytania sprawdzające Rozdział 28 Współczesne tendencje myśli społecznej i ekonomicznej Personalizm Emmanuela Mouniera ( ) Teoria konwergencji Doktryna menedżerów Neoliberalizm Konserwatyzm Jürgen Habermas (1929) Pytania sprawdzające Zamiast zakończenia globalizacja Bibliografia

9 WSTĘP Pracę naszą kierujemy do obszernego grona słuchaczy studiów administracyjnych, ekonomicznych, zapewne także prawniczych, w przekonaniu, że rozleglejsza perspektywa socjologiczna i ekonomiczna jest ważnym elementem ich edukacji oraz stanowi podstawę dla licznych cząstkowych analiz podejmowanych w trakcie studiowania. Charakterystyka myśli socjologiczno-ekonomicznej wymaga jednak ożywienia na nowo podstaw wiedzy ogólnej, która stanowiła człon dotychczasowej nauki. Wprowadzamy rzecz jasna nowe pojęcia i zestawienia, takie chociażby jak socjologia czy doktryny ekonomiczne, przekonani jednak jesteśmy, że refleksja nad nimi pozwoli lepiej zrozumieć istotę norm, aktów prawnych, społecznych i ekonomicznych mechanizmów funkcjonowania państwa. W opracowaniu o charakterze podręcznika nie rozwijamy szerzej tych elementów, które ciągle jeszcze są przedmiotem dyskusji naukowej. Proponujemy, by w odniesieniu do nich poprzestać jedynie na ogólnym stwierdzeniu, że jest ich ciągle niemało. Obszarem takim jest na przykład myśl społeczna z jednej strony i socjologia z drugiej. Między stwierdzeniem, że socjologia ma krótką historię 1, a konstatacją faktu, iż idee dotyczące procesu społecznego rozciągają się na długi okres refleksji społecznej, obejmując czasy antyczne w równej mierze jak czasy współczesne, kryje się pozorna tylko sprzeczność. Rozwiązuje ją J. Szacki, wskazując na przydatność historii socjologii dla socjologii samej 2. I z tego właśnie punktu widzenia wychodzimy, ujmując w ramach naszego wykładu refleksje społeczne od czasów najdawniejszych aż po chwilę obecną. Społeczeństwa, jak również ich struktury organizacyjne rody, plemiona, nomy, patesjaty, państwa-miasta, rozbudowane państwa czy nawet imperia stanowiły podłoże, na którym kształtowały się rozliczne poglądy, koncepcje filozoficzne, doktryny polityczne i prawne. Nie ograniczamy więc naszego spojrzenia na socjologię wyłącznie do socjologicznej metody badania do faktu, że to August Comte, jak i Herbert Spencer, uznawani za jej twórców, zaczynają cykl analiz uważanych za naukowe podejście do problematyki społecznej; bierzemy natomiast pod uwagę rozległy kontekst życia społecznego i rodzącą się w związku z nim refleksję. Platon, Arystoteles, Polibiusz, św. Augustyn, Ibn Chaldun, Machiavelli, Hobbes, Rousseau tworzą historię socjologii w równym stopniu jak eksponowani od połowy wieku dziewiętnastego jej najwybitniejsi przedstawiciele. Tak też pojmować chcemy zarówno podstawy, jak i ramy naszego wykładu historii myśli socjologiczno-ekonomicznej. 1 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002, s J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. I, PWN, Warszawa 1981, s

10

11 PRZEDMIOT I ZAKRES HISTORII MYŚLI SOCJOLOGICZNO-EKONOMICZNEJ Koncepcje socjologiczne i ekonomiczne przedstawiane są zazwyczaj w odrębnych opracowaniach, które wyodrębniają kwestie zaliczane do kategorii nauk społecznych, jak również te, które zaliczane są do doktryn ekonomicznych. Nietrudno wskazać na sztuczność owej dychotomii, tym samym zaś odnaleźć uzasadnienie dla łącznego ujęcia zagadnień socjologicznych i ekonomicznych. Do pewnego stopnia sprzeczność ta jest pokonywana przez opracowania dotyczące tzw. historii cywilizacji, te bowiem traktują łącznie postępy w zakresie kultury materialnej oraz refleksji na temat otaczającego świata 3. Jest więc historia myśli socjologicznej i ekonomicznej próbą odtworzenia zasadniczych wątków i tendencji, które na przestrzeni dziejów dominowały w myśli ludzkiej, a zarazem wskazania na pożytek, jaki intelekt człowieka uzyskać może z podjętego w tym zakresie wysiłku. I wskazać wypadnie na przewagę analizy historycznej myśli socjologicznej i ekonomicznej nad śledzeniem postępów nauk przyrodniczych 4. Studia tego rodzaju mają więc walor intelektualny, służą jednak zarazem jako tworzywo dla właściwego rozumienia zjawisk, które występują w otaczającym nas świecie. Już najbardziej nawet powierzchowny rzut oka na wykład myśli socjologiczno-ekonomicznej uwidoczni fakt, że jej wątki odnajdować będziemy wśród wielu reprezentantów myśli filozoficznej. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze z tego względu, że pierwotnie filozofia rościła sobie tytuł do miana wszechnauki, w której zakres wchodzą elementy wiedzy o całym świecie; po drugie dlatego, że dopiero z czasem proces specjalizacji doprowadził do wyłonienia się takich dziedzin, jak polityka, etyka, fizyka, metafizyka, matematyka itd. Sama zaś socjologia pojawi się dopiero w dziewiętnastym wieku, co nie oznacza, że wcześniej nie mieliśmy do czynienia z refleksją socjologiczną 5. Analogicznie rzecz się ma z rozwojem historii doktryn ekonomicznych 6. Jako wyodrębniona dyscyplina badawcza pojawia się ona stosunkowo niedawno, co nie oznacza jednak, że już w bardzo odległych czasach, także wówczas, gdy filozofia stanowiła jedyną i uniwersalną zarazem dziedzinę wiedzy, w jej obrębie nie analizowano zagadnień ekonomicznych i nie tworzono doktryn ekonomicznych. Jeśli więc Arystotelesa uznajemy 3 Zob. R.E. Lerner, S. Meacham, E.M. Burns, Western Civilizations. Their History and Their Culture, W.W. Norton & Company, New York Tak trafnie J. Szacki, Historia myśli..., s Tam także powołanie źródeł anglosaskich, jak również polskich, w tym zwłaszcza S. Ossowskiego, O osobliwościach nauk społecznych (w:) Dzieła, t. IV, PWN, Warszawa 1967, s Za jej twórcę uważany jest A. Comte ( ), autor Cours de philosophie positive ( ), t. 1 6 i twórca terminu socjologia ogólna nauka o strukturze społeczeństwa. O genezie socjologii jako odrębnej nauki zob. także P. Sztompka, Socjologia..., s Co charakterystyczne, pierwszą katedrę socjologii uzyskał w 1919 r. na uniwersytecie w Monachium Max Weber, wcześniej sławny już profesor ekonomii czy historii gospodarczej. Zob. P. Sztompka, Socjologia..., s

12 za inicjatora procesu specjalizacji nauk, to czy tegoż Arystotelesa, chociażby ze względu na fakt, że tak wielką wagę przywiązywał do roli stanu średniego jako podstawy pomyślności i stabilności państwa, nie należałoby uznać za twórcę doktryny ekonomicznej 7? 7 Zastanawiające, że wątek refleksji ekonomicznej Arystotelesa pomijany jest przez niemal wszystkich badaczy historii myśli ekonomicznej. 14

13 Rozdział 1 U ŹRÓDEŁ CYWILIZACJI Czynniki stymulujące rozwój społeczeństw, państw i form życia ekonomicznego Nie sposób oddzielić rozwoju człowieka, poczynając od najstarszych istot człekokształtnych, które przed około dwoma milionami lat pojawiły się na obszarze Afryki (homo habilis), aż po anatomicznie współczesne istoty ludzkie, które czterdzieści tysięcy lat temu zaczęły stopniowo zasiedlać kulę ziemską, od współtworzonych przez niego form działalności ekonomicznej. Już pierwszy rzut oka na najstarsze ośrodki kultury i cywilizacji ukazuje nam mozaikę wielkich rzek (Nilu, Tygrysu i Eufratu, Indusu i Gangesu, Rzeki Żółtej i Rzeki Czerwonej), wokół których kształtowały się najstarsze formy życia grupowego, gdzie najwcześniej pojawiają się struktury wczesnych państw i gdzie kształtuje się także refleksja społeczna właściwa dla najstarszych cywilizacji. Zauważamy zarazem, że najwcześniejsze przejawy zorganizowanego życia społecznego powstawały około sześciu tysięcy lat temu, gdy zaczęto je rejestrować, tym samym przekazywać kolejnym pokoleniom w postaci obiektów kultury materialnej, a nieco później także przekazów pisanych. Rzeki stanowiły oś kształtującego się życia społecznego. Z jednej bowiem strony stanowiły dogodną drogę komunikacyjną, oferowały korzystniejsze warunki uprawiania przyległych terenów, z drugiej wymuszały tworzenie się pierwotnych zbiorowości lokalnych (nomy, patesjaty), które stopniowo w trakcie długotrwałej ewolucji nabierają cech organizacji państwowej. Nietrudno zarazem zauważyć, że kształtująca się spontanicznie władza, wynosząc się ponad poziom życia rodowego, odwołuje się do tych czynników, które najdobitniej władały umysłami ludzi na różnych etapach ewolucji. Jest to nade wszystko teokratyczny pogląd na istotę wszelkiej władzy, celowo upowszechniane przekonanie, że władza powołana została i działa dla dobra podległej jej społeczności (eudajmonizm), wreszcie stopniowe obudowywanie władzy sztafażem wyobrażeń o jej boskim rodowodzie i ponadludzkim majestacie (teokracja). Wyobrażenia te dominują w najstarszych zapisach zachowanych w obrębie tzw. cywilizacji Nilu czy też Mezopotamii aż po zapisy Homerowej Iliady i Odysei (VIII wiek p.n.e.). najstarsze ośrodki kultury i cywilizacji rzeki jako oś życia społecznego eudajmonizm i teokracja 15

14 politeizm wielobóstwo jako pierwotna forma religii obserwacja i refleksja w charakterystyce struktur społecznych Jednym z istotnych elementów kształtujących się ośrodków cywilizacyjnych jest także religia, mniej czy bardziej sformalizowana forma wierzeń w bogów i tworzony przez nich system wartości. Pierwotna jej forma to politeizm, wiara w wielu bogów, którzy uosabiają potężne siły natury czy też przymioty ponadludzkich herosów, stąd też niekiedy ich wyobrażenia noszą cechy antropomorficzne. Antropomorfizm stał się jedną z najbardziej charakterystycznych cech opisów homerowych. W Iliadzie i Odysei wybitni herosi obdarzani są cechami ponadludzkimi (Achilles byłby nieśmiertelny, gdyby nie nieszczęsna pięta), bogowie natomiast, niczym ludzie, bywają podstępni, uciekają się do kłamstw i różnych sztuczek. Teoretyczne opisy struktur społecznych czy też stosunków ekonomicznych odwołują się najczęściej do obserwacji otaczającego świata, aczkolwiek stanowią także niekiedy próbę jego transformacji 8. Wysiłek zmierzający do przeobrażenia otaczającego świata wskazuje na wyższy już poziom myślenia, bowiem poza opisem dostarcza także refleksji, która jest wprawdzie niekiedy akceptacją istniejącego stanu rzeczy, najczęściej jednak zmierza do jego przeobrażenia. Myśl społeczna i ekonomiczna starożytnego Egiptu i Mezopotamii nomy w Egipcie i patesjaty w Mezopotamii jako formy protopaństwowe Początki cywilizacji egipskiej oraz mezopotamskiej okryte są mgłą tajemnicy. Niemniej w obydwu przypadkach możemy mówić o doniosłych osiągnięciach cywilizacyjnych, które sięgają czwartego tysiąclecia p.n.e. Wprawdzie w okresie tym nie mamy jeszcze do czynienia z ukształtowanymi organizacjami państwowymi, jednak zachowane obiekty kultury materialnej zaświadczają, że tak na terenie dorzecza Nilu, jak i Międzyrzecza coraz poważniejszą rolę odgrywały struktury organizacyjne, których zasadniczym celem była organizacja wysiłku społecznego w celu możliwie najlepszego wykorzystania życiodajnych warunków tworzonych przez te rzeki. W dorzeczu Nilu określano je mianem nomów, natomiast w przypadku Międzyrzecza patesjatami. Na obszarze tych struktur realizowano nade wszystko zadania związane z sąsiedztwem rzek, co wyrażało się zwłaszcza w organizacji działań zmierzających do zbiorowego wykorzystania ich potencjału, stopniowo jednak poszerzano zakres władztwa nad lokalną społecznością. W pewnym momencie funkcje ekonomiczne zostały zdominowane przez zadania polityczne, stąd też zaczyna się walka o supremację, która prowadzi ostatecznie do ukształtowania się form protopaństwowych w dorzeczu Nilu są to państwa Górnego i Dolnego Egiptu, na obszarze zaś Mezopotamii państwa-miasta Ur, Lagasz, Sumer, Akkad itd. 8 Ważnym dziełem z tego zakresu jest rozprawa H. Beckera i H.E. Barnesa, Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, cz. I i II, Książka i Wiedza, Warszawa

15 Profesor Szacki stwierdza trafnie, że refleksja w życiu społecznym jest równie dawna jak refleksja w ogólności 9. Już w najstarszych kręgach cywilizacyjnych mieliśmy do czynienia ze swoistą socjologią, podobnie zresztą jak i refleksją ekonomiczną. Wprawdzie trafny jest pogląd, że systematyczna dyskusja dotycząca zjawisk społecznych pojawi się dopiero na obszarze Grecji klasycznej (V IV wiek p.n.e.) 10, jednak jej zaczątki występują już wcześniej na obszarze Bliskiego Wschodu. Uwidaczniają to najstarsze przekazy pisane zarówno z obszaru Egiptu, jak i Mezopotamii. Do zjednoczenia państw Górnego i Dolnego Egiptu dochodzi około 2850 r. p.n.e. dzięki działaniom założyciela I dynastii Menesa. To on właśnie stworzył scentralizowane państwo z absolutną władzą faraona, oparte na stanie kapłańskim, rozbudowanym aparacie urzędniczym oraz silnej armii 11. Zachowane obiekty kultury materialnej wskazują, że życie Egipcjan poddane było opiece bóstw, które nadzorowały każdy aspekt ich życia, natomiast faraon zajmował w ich panteonie pozycję niepoślednią, był bowiem łącznikiem między światem bogów a światem ludzi. W podtrzymywaniu tych przekonań uczestniczył aktywnie stan kapłański, który troszczył się, aby wszyscy, w tym także faraon, pozostawali w obrębie dominującej doktryny. W tym też kontekście pojawia się, bodaj po raz pierwszy, teoria organiczna, wedle której kapłani stanowić mieli mózg całego organizmu, władca jego wolę, lud cały korpus, natomiast cnota posłuszeństwa rodzaj spoiwa łączącego wszystkie elementy w jedną całość 12. Władca był bez wątpienia symbolem państwa. Stanowiąc ziemską inkarnację bóstwa, otoczony skomplikowanym rytuałem, który narzucony był, także jemu, przez stan kapłański, czczony niczym Słońce i adorowany jako syn Słońca lub też samo Słońce, określał ład i tworzył podstawę sprawiedliwości. Jeśli nawet stan ten nie od razu artykułowany był jako samodzielna doktryna, to jednak funkcjonował jako jej realizacja. Zdarzały się co prawda przypadki podejmowania prób przełamania gorsetu ograniczeń narzuconych przez stan kapłański 13, niemniej nie doprowadziły one do trwałej zmiany istniejących stosunków. Innym rysem charakterystycznym państwowości egipskiej było duże rozwarstwienie majątkowe i bezwzględny ucisk chłopów. Zmuszano ich do stałej pracy na rzecz utrzymania systemu irygacyjnego, jak również realizacji ogromnych przedsięwzięć budowlanych. Wprawdzie na ogół nader cierpliwie zjednoczenie państw Górnego i Dolnego Egiptu organizacyjna rola stanu kapłańskiego w Egipcie rozwarstwienie majątkowe w Egipcie i ucisk chłopów 9 J. Szacki, Historia myśli..., cz. I, s. 29. Podobnie P. Sztompka, Socjologia..., s. 18:...socjologia ma krótką historię. Równocześnie jednak refleksja na temat społeczeństwa jest zapewne odwieczna. 10 Tak trafnie H.E. Barnes, Ancient and Medieval Social Philosophy (w:) An Introduction to the History of Sociology, Chicago 1948, s Zob. J. Justyński, Historia doktryn polityczno-prawnych, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Toruń 2004, s W. Kornatowski, Zarys dziejów myśli politycznej Starożytności, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1968, s Najdalej posunął się w tym zakresie Ramzes III (w XI wieku p.n.e.), ale w rezultacie na pewien czas ustanowiono system bezpośrednich rządów kapłańskich z arcykapłanem Herhorem na czele. Zob. E. Dąbrowski, Religie Wschodu, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań Warszawa Lublin 1962, s

16