Recenzent: prof. UŁ, dr hab. Jolanta Grotowska-Leder

Recenzent: prof. UŁ, dr hab. Jolanta Grotowska-Leder Zespół realizujący projekt współpracujący przy opracowaniu raportu: dr Piotr Szukalski mgr Paulina Bunio-Mroczek mgr Joanna Dytrych mgr Natalia Holets mgr Bogdan Jankowski mgr Kamil Kruszyński mgr Maciej Tomczak Projekt okładki Anna Szumigaj - Badziak Copyright by autorzy, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2010 ISBN 978-83-88529-74-0 Wydawnictwo Biblioteka Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego Fundacja Instytut Inicjatyw Społecznych 2

Spis treści 1. Wstęp... 7 2. Główne rezultaty w skrócie... 10 3. Miejsce Bełchatowa wśród pozostałych dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego... 11 4. Wyniki badania Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości... 17 4.1. Sytuacja rodzinna i zatrudnienie rodziców... 17 4.2. Warunki mieszkaniowe... 20 4.3. Sytuacja życiowa respondentów wymiary deprywacji... 20 4.3.1 Wymiar ekonomiczny... 20 4.3.2 Wymiar przestrzenny... 23 4.3.3 Funkcjonowanie w roli ucznia... 24 4.3.4 Relacje rówieśnicze z kolegami szkolnymi... 26 4.3.5 Zajęcia pozalekcyjne organizowane przez szkołę... 27 4.3.6 Zajęcia pozalekcyjne poza szkołą... 29 4.3.7 Wakacje... 33 4.3.8 Relacje rodzinne... 34 4.3.9 Wymiar zdrowia... 35 4.3.10 Podsumowanie analiz: Deprywacja wielowymiarowa... 38 5. Działania podejmowane w mieście na rzecz diagnozowania grup problemowych... 40 5.1. Władze samorządowe... 40 5.2. Pomoc społeczna... 42 5.3. Szkoły podstawowe i gimnazjalne oraz inne instytucje edukacyjne... 44 5.4. Inne instytucje i organizacje... 46 6. Zakończenie... 48 3

Spis Tabel Tabela 1 Hierarchia badanych miast od zajmujących najniższą pozycję do zajmujących najwyższą pozycję względem rozwoju lokalnego... 13 Tabela 2 Udział ludności w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ludności ogółem (stopa biedy wśród ludności ogółem) w latach 2000-2008... 14 Tabela 3 Udział dzieci w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ogółu dzieci (stopa biedy wśród dzieci) w latach 2000-2008... 14 Tabela 4 Udział uczniów szkół podstawowych dożywianych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania... 15 Tabela 5 Udział respondentów wychowujących się bez rodziców, w rodzinach monoparentalnych oraz w rodzinach pełnych... 18 Tabela 6 Udział respondentów żyjących w rodzinach o różnym zatrudnieniu rodziców w badanych miastach... 19 Tabela 7 Funkcjonowanie w roli ucznia odsetek powtarzających klasę, uczestniczących w lekcjach wyrównawczych, uważanych przez nauczycieli za uczniów słabych, ocenianych niesprawiedliwie, nielubianych przez nauczycieli... 25 Tabela 8 Relacje rówieśnicze respondenci uczestniczący w bójkach i kłótniach w szkole, odwiedzani przez kolegów rzadko i nigdy, odwiedzający kolegów z klasy rzadko i nigdy (w %)... 26 Tabela 9 Udział respondentów nieuczestniczących w podanych formach aktywności pozalekcyjnej w badanych miastach... 28 Tabela 10 Pozycja w rankingu badanych miast w analizowanych wymiarach deprywacji... 40 Tabela 11 Zidentyfikowane działania na rzecz dzieci i młodzieży podejmowane przez władze Bełchatowa... 41 Tabela 12 Opieka całkowita dla dzieci i młodzieży w Bełchatowie... 42 Tabela 13 Zidentyfikowane działania na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonych wykluczeniem społecznym i ich rodzina podejmowane przez instytucje pomocy społecznej Bełchatowa... 43 Tabela 14 Dożywianie i stypendia socjalne w szkołach podstawowych i gimnazjach w Bełchatowie... 45 Tabela 15 Zidentyfikowane działania na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonych wykluczeniem społecznym i ich rodzin podejmowane przez szkoły w Bełchatowie... 45 4

Spis wykresów Wykres 1 Udział respondentów żyjących w rodzinach wielodzietnych w badanych miastach... 18 Wykres 2 Aktywność zawodowa ojców i matek respondentów w badanych miastach... 19 Wykres 3 Udział respondentów nieposiadających swojego łóżka oraz swojego biurka w badanych miastach... 21 Wykres 4 Udział respondentów w badanych miastach dysponujących pieniędzmi na własne potrzeby... 23 Wykres 5 Udział uczniów doznających deprywacji w wymiarze przestrzennym w badanych miastach... 24 Wykres 6 Udział w zajęciach pozalekcyjnych dostępnych na zasadach komercyjnych... 29 Wykres 7 Udział w zajęciach organizowanych przez zespół muzyczny/taneczny w poszczególnych miastach... 30 Wykres 8 Udział w zajęciach organizowanych przez kluby sportowe w poszczególnych miastach... 30 Wykres 9 Udział w zajęciach organizowanych przez harcerstwo w poszczególnych miastach... 31 Wykres 10 Udział w zajęciach organizowanych przez parafie w poszczególnych miastach.. 31 Wykres 11 Udział w zajęciach organizowanych przez świetlice środowiskowe... 32 Wykres 12 Udział uczniów wykluczonych z wypoczynku wakacyjnego w poszczególnych miastach... 33 Wykres 13 Udział respondentów doświadczających deprywacji w relacjach rodzinnych w badanych miastach... 34 Wykres 14 Udział respondentów negatywnie nastawionych do spędzania czasu z rodzicami w badanych miastach... 35 Wykres 15 Udział respondentów chorujących częściej niż raz w roku na co najmniej trzy choroby (w badanych miastach)... 36 Wykres 16 Udział uczniów doświadczających deprywacji zdrowotnej w badanych miastach 37 Wykres 17 Zasięg (w %) wielowymiarowej deprywacji wśród uczniów w badanych miastach... 39 5

Podziękowanie Zespół projektu kieruje słowa podziękowania do dyrekcji i nauczycieli szkół, w których przeprowadzaliśmy badania, do rodziców uczniów, którzy wyrazili zgodę na uczestnictwo syna lub córki w badaniu socjologicznym oraz do samych szóstoklasistów, którzy okazali się kompetentnymi i poważnymi respondentami dzieląc się z nami swoimi uwagami i spostrzeżeniami. Dziękujemy pracownikom i reprezentantom służb społecznych i organizacji pozarządowych, którzy istotnie wzbogacili naszą wiedzę o mieście i jego problemach. Słowa podziękowania kierujemy także do władz miasta, które bardzo pomogły nam w uzyskaniu niezbędnych informacji i w zorganizowaniu spotkania z osobami kompetentnymi i zaangażowanymi w działania służące ograniczaniu skutków dziecięcej biedy. 6

1. Wstęp Rząd Polski, wypełniając zalecenia Unii Europejskiej, uznał za priorytetowe w latach 2008-2010 przeciwdziałanie biedzie i wykluczeniu społecznemu wśród dzieci, zobowiązując władze lokalne wszystkich szczebli do realizacji tego priorytetu. Jednakże, na poziomie społeczności lokalnych wiedza na temat zasięgu biedy wśród dzieci i ich specyficznych potrzeb jest ograniczona, co wynika z braku danych oraz z ograniczonej współpracy między instytucjami zajmującymi się dziećmi. W latach 2008-2010 Instytut Socjologii UŁ, we współpracy z Fundacją Instytut Inicjatyw Społecznych w Łodzi, realizuje projekt badawczy WZLOT Wzmocnić szanse i osłabić transmisję biedy wśród mieszkańców miast województwa łódzkiego. Celem projektu jest wzmocnienie procesu inkluzji społecznej poprzez dostarczenie władzom lokalnym naukowo udokumentowanej wiedzy o grupach ludności zagrożonych biedą i ekskluzją społeczną oraz informacji o dobrych praktykach realizowanych gdzie indziej. W szczególności realizacja projektu WZLOT przyczynić się ma do ustalenia stopnia nasilenia biedy wśród dzieci w dużych miastach regionu łódzkiego oraz do opracowania na podstawie specjalnie zaplanowanych badań diagnozy sytuacji i potrzeb dzieci żyjących w warunkach, które stwarzają szczególne zagrożenie kontynuacją biedy i wykluczenia również w przyszłości. W polu zainteresowania badaczy znalazły się także dzieci i młodzież niepełnosprawna. Badania realizowane były w Łodzi oraz w sześciu miastach województwa łódzkiego o populacji powyżej 50 tysięcy mieszkańców: w Bełchatowie, Pabianicach, Piotrkowie Trybunalskim, Radomsku, Tomaszowie Mazowieckim i w Zgierzu. Zdecydowaliśmy się skoncentrować uwagę na miastach, ponieważ w trakcie wieloletnich badań prowadzonych na terenie Łodzi 1 stwierdziliśmy, że ludność biedna jest znacząco nadreprezentowana wśród mieszkańców kilku kwartałów ulic zlokalizowanych w śródmiejskiej strefie miasta, przekraczając znacznie średnią stopę biedy w kraju. Nasunęło to nam przypuszczenie, 1 Wyniki tych badań zostały opublikowane w następujących książkach: Warzywoda-Kruszyńska W., Grotowska- Leder J. (1996), Wielkomiejska bieda. Klienci pomocy społecznej w okresie transformacji, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. (red.) (1998, 2001), Żyć i pracować w enklawach biedy, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. (red.) (1999, 2001), (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. (red) (2001), Lokalne strategie przeciwdziałania bezrobociu i biedzie, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. Grotowska- Leder J., Krzyszkowski J. (2003), Lokalna polityka wobec biedy i pomocy społecznej, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Tarkowska E., Warzywoda-Kruszyńska W., Wódz K. (2003), Biedni o sobie i swoim życiu, Katowice: Wyd. Śląsk; Grotowska-Leder J. (2004), Fenomen wielkomiejskiej biedy Od epizodu do underclass, Łódź: Wydawnictwo UŁ; Golczyńska-Grondas A. (2004), Mężczyźni z enklaw biedy, Łódź: Wyd ABSOLWENT; Potoczna M, Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Kobiety z łódzkich enklaw biedy. Bieda w cyklu życia i międzypokoleniowym przekazie, Łódź: Wyd. UŁ. 7

że również w mniejszych miastach występuje proces skupiania się gospodarstw biednych w określonych fragmentach ich przestrzeni. Takie przestrzenie miejskie ulegają szybkiej degradacji społecznej i zagrożenie przeniesieniem biedy do następnego pokolenia jest tam relatywnie większe niż na obszarach, gdzie ludność biedna jest rozproszona wśród osób lepiej sytuowanych i lepiej radzących sobie w życiu. Istnienie przestrzennych zróżnicowań w miastach w omawianym zakresie nie jest brane pod uwagę w lokalnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych, ponieważ władze miejskie nie mają odpowiednich danych, a z opracowań Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że ludność miejska jest mniej narażona na biedę niż ludność wiejska. Służby społeczne działające na obszarach nasilonej biedy nie biorą pod uwagę specyfiki tych miejsc i nie wykraczają w swoich aktywnościach poza codzienną rutynę. To sprawia, że ich przedsięwzięcia są nieskuteczne i, jak dokumentuje przykład Łodzi 2, kolejne mieszkające tam pokolenia stają się klientami pomocy społecznej. A przecież można temu zapobiec wzmacniając szanse dzieci i młodzieży zagrożonej biedą i wykluczeniem społecznym. 8 W każdym z miast obszary nasilonej biedy zostały wytyczone na podstawie współczynnika dożywiania dzieci w szkołach podstawowych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania. Rejony szkół o najwyższych wartościach współczynników wyznaczyły enklawy dziecięcej biedy. W tych szkołach jesienią 2008 roku przeprowadziliśmy ankietę audytoryjną wśród wszystkich szóstoklasistów. Ogółem w miastach województwa łódzkiego zebrano 1408 ankiet, w tym 859 poza Łodzią 3. Przeprowadzono także pogłębione wywiady swobodne z wybranymi dziećmi, korzystającymi ze wsparcia instytucji pomocy społecznej oraz z uczniami niepełnosprawnymi. Celem badań przeprowadzonych wśród szóstoklasistów było zdiagnozowanie warunków życia nastolatków kończących szkoły podstawowe zlokalizowane na terenie dziecięcych enklaw biedy, a w szczególności ustalenie jak dużą część stanowią wśród nich tacy, których pomyślny rozwój i szanse życiowe mogą być zagrożone wskutek deprywacji wielu potrzeb. Ważnym aspektem badań było także określenie subiektywnego poczucia dobrostanu nastolatków, bardzo ważnego w osiąganiu sukcesu życiowego. Trzeba zaznaczyć, że nie wszystkie dzieci chodzące do szkół zlokalizowanych w enklawach dziecięcej biedy żyją w rodzinach biednych, korzystających z zasiłków 2 Zobacz Bunio-Mroczek P, Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Wczesne rodzicielstwo jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym, Łódź: Wyd. Biblioteka, Jankowski B., Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Łódzkie enklawy biedy po 10 latach, Łódź. Wyd. Biblioteka. 3 Metodologię tych badań znajdzie Czytelnik w opracowaniu Petelewicz M, Warzywoda-Kruszyńska W., (2009), Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości, Łódź: Wyd. Biblioteka.

z pomocy społecznej. Zdecydowana ich większość wychowuje się w rodzinach dobrze sobie radzących i niekorzystających z pomocy społecznej. Ale są także tacy, których rodzinom wiedzie się źle a oni sami doświadczają wielu upośledzeń. O nich w szczególności chodzi w naszych badaniach i z takiego punktu widzenia opracowaliśmy ten raport. W sprawie przeciwdziałania biedzie wśród dzieci, a w szczególności w sprawie łagodzenia jej skutków, duże możliwości ma społeczność lokalna i władze lokalne. Dlatego w raporcie tym zamieszczamy także sprawozdanie z działań, które udało się nam odtworzyć z istniejących zasobów informacyjnych i w oparciu o wywiady fokusowe z przedstawicielami władz miejskich, reprezentantami instytucji społecznych oraz organizacji pozarządowych działających na terenie miasta. Niestety, w miastach nie ma skonsolidowanych baz danych pozwalających na kompletny opis takich działań. To sprawia, że również nasz raport może zawierać braki i nie informować o inicjatywach, które godne są podkreślenia i rozpropagowania. Ponieważ miasto jako całość stanowi kontekst, w którym osadzony jest problem zagrożenia biedą i wykluczeniem wskutek biedy wśród dzieci, prezentację wyników naszych badań rozpoczynamy od wskazania na usytuowanie Bełchatowa wśród największych miast województwa łódzkiego ze względu na poziom rozwoju lokalnego, rozpatrywany z punktu widzenia jakości życia mieszkańców. Mamy nadzieję, że prezentowane opracowanie stanie się przedmiotem dyskusji w kręgach politycznych i administracyjnych miasta, że wzbudzi zainteresowanie zwykłych obywateli i okaże się pomocne w pracy z dziećmi i młodzieżą ze środowisk zagrożonych i zaniedbanych. 9

2. Główne rezultaty w skrócie 1. Bełchatów zajmuje środkową pozycję wśród dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego mającego wpływ na warunki życia ludności. 2. Gdy chodzi o udział ludności biednej ogółem oraz o udział dzieci żyjących w biedzie Bełchatów znajduje się w grupie miast o względnie niskiej stopie biedy. 3. Jednakże na terenie miasta istnieją obszary, gdzie może występować zagrożenie transmisją biedy do kolejnej fazy życia, ponieważ obserwuje się dużą koncentrację dzieci żyjących w biedzie w trzech szkołach, w których współczynniki dożywiania przekraczają znacznie średnią dla całego miasta. 4. W Bełchatowie grupa uczniów, których warunki życiowe i relacje społeczne zagrażają rozwojowi prowadzącemu do sukcesu szkolnego i w przyszłości do dobrej pracy stanowi 7% i jest najmniejsza wśród badanych miast. 5. W Bełchatowie proces deinstytucjonalizacji rodziny nie jest szczególnie zaawansowany. Udział rodzin monoparentalnych lokuje miasto na pozycji środkowej. Zwraca jednakże fakt relatywnie dużego udziału rodzin wielodzietnych oraz takich, w których jedynym żywicielem jest ojciec, co oczywiście może pozostawać w związku z wielodzietnością rodzin. 10

3. Miejsce Bełchatowa wśród pozostałych dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego Bełchatów jest piątym pod względem ludności miastem w województwie łódzkim, o powierzchni 35 km 2 położonym nad rzeką Rakówką. Pierwsze wzmianki o osadzie pochodzą z XIV wieku. Prawa miejskie otrzymał w I połowie XVIII wieku. Rozwój miasta przypada na drugą falę industrializacji w Polsce, kiedy rząd podjął decyzję o wydobywaniu w pobliżu miasta węgla brunatnego i zbudowaniu tam elektrowni. Z tego względu miasto nie posiada charakterystycznej dla dziewiętnastowiecznej industrializacji architektury, a miejsca, w których nagromadzona jest ludność biedna, nie mają zabudowy w postaci czynszowych zaniedbanych kamienic. W celu określenia miejsca zajmowanego przez Bełchatów w rankingu miast, zastosowano model taksonomicznej analizy rozwoju lokalnego 4 w oparciu o wskaźniki charakteryzujące jakość życia mieszkańców, dostępne na stronie internetowej www.stat.gov.pl/bdr, odnoszące się do roku 2007. Pod uwagę zostały wzięte następujące wskaźniki: Uwarunkowania ekonomiczne: 1. saldo migracji, uwzględniając migracje wewnętrzne i zagraniczne [w liczbie osób] 2. odsetek osób bezrobotnych wśród osób w wieku produkcyjnym Wychowanie przedszkolne: 3. liczba dzieci w wieku 3 7 przypadająca na 1 miejsce w przedszkolach ogółem 4. odsetek dzieci w wieku 3 7 objętych wychowaniem przedszkolnym Kształcenie dzieci w szkołach podstawowych i gimnazjalnych: 5. liczba uczniów przypadająca na jedno pomieszczenie szkolne w szkole podstawowej 6. liczba uczniów przypadająca na jedno pomieszczenie szkolne w gimnazjum 7. liczba dzieci w szkołach podstawowych i gimnazjach ogółem przypadająca na 1 komputer przeznaczony do użytku uczniów 4 Analizę przeprowadziła Kornelia Milczarek. 11

8. liczba dzieci w szkołach podstawowych i gimnazjach ogółem przypadająca na 1 komputer przeznaczony do użytku uczniów z szerokopasmowym dostępem do Internetu 9. współczynnik skolaryzacji netto w gimnazjach ogółem Możliwości spędzania czasu wolnego: 10. średnia liczba wypożyczonych woluminów na jednego czytelnika biblioteki publicznej 11. liczba mieszkańców ogółem przypadająca na jedną placówkę biblioteczną Ochrona zdrowia: 12. zgony niemowląt na 1000 ludności ogółem 13. liczba mieszkańców ogółem przypadająca na 1 przychodnię 5 14. liczba dzieci w wieku 0 2 przypadająca na 1 miejsce w żłobku Struktura rodziny i pomoc społeczna: 15. minimalny odsetek dzieci żyjących w rodzinach wielodzietnych (troje i więcej dzieci) 16. odsetek ludności w gospodarstwach domowych utrzymujących się z zasiłków pomocy społecznej wśród ludności ogółem 17. odsetek dzieci w gospodarstwach domowych utrzymujących się z zasiłków z pomocy społecznej 18. odsetek uczniów w szkołach dożywianych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania 19. Różnica między stopą biedy w roku 2005 i 2008 20. Liczba dzieci w wieku 0-17 przypadających na jedną organizację pozarządową i publiczną skierowaną do dzieci i młodzieży 6 Dochody i wydatki samorządów terytorialnych per capita: 21. dochody budżetu gminy i miast na prawach powiatu przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] 5 Dane dla obu zmiennych z roku 2003 6 Na podstawie www bazy ngo pl 12

22. wydatki budżetu gminy na oświatę i wychowanie przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] 23. wydatki budżetu gminy na ochroną zdrowia przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] 24. wydatki budżetu gminy na pomoc społeczną przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] Gospodarka mieszkaniowa: 25. liczba nowych mieszkań oddanych do użytku w 2007 roku przypadająca na 1000 mieszkańców Jak ilustrują dane w tabeli 1, duże miasta województwa łódzkiego grupują się w trzy klastry. Pierwszy tworzą te, które uzyskały wartości poniżej 0,3, następnie te, które uzyskały wartości wyższe niż 0,3 ale niższe niż 0,4 oraz Łódź, która na skali uzyskała wartość powyżej 0,5. Bełchatów, wraz z Piotrkowem Trybunalskim i Zgierzem, lokuje się na środkowych pozycjach pod względem rozwoju lokalnego analizowanego z punktu widzenia jakości życia mieszkańców. Radomsko, Tomaszów Mazowiecki i Pabianice zajęły w tej hierarchii niższą pozycję, a Łódź zajęła pozycję wyższą. Tabela 1 Hierarchia badanych miast od zajmujących najniższą pozycję do zajmujących najwyższą pozycję względem rozwoju lokalnego Radomsko 0,241844914 Tomaszów Mazowiecki 0,250564730 Pabianice 0,252326942 Piotrków Trybunalski 0,318126733 Bełchatów 0,331568140 Zgierz 0,368860938 Łódź 0,505969003 Źródło: obliczenia własne Pozycja w rankingu miast ze względu na poziom rozwoju lokalnego nie jest jednoznacznie powiązana z zasięgiem biedy wśród mieszkańców ogółem oraz wśród dzieci. Ranking miast ze względu na zasięg biedy (tab. 2) jest inny niż ze względu na poziom rozwoju lokalnego. 13

Bełchatów charakteryzuje się względnie niskim nasileniem biedy wśród ludności ogółem oraz wśród dzieci. Ze względu na stopę biedy 7 wśród ludności ogółem lokuje się w tej samej kategorii co Pabianice i Zgierz, a ze względu na stopę biedy wśród dzieci co Pabianice i Radomsko. Tabela 2 Udział ludności w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ludności ogółem (stopa biedy wśród ludności ogółem) w latach 2000-2008 Miasto Stopa biedy 2000 Stopa biedy 2005 Stopa biedy 2006 Stopa biedy 2007 Stopa biedy 2008 Bełchatów 11,16 7,74 7,71 7,18 6,44 Pabianice 8,19 8,26 7,59 6,77 6,34 Piotrków Trybunalski 14,55 11,24 12,63 12,13 9,79 Radomsko 9,89 10,88 10,84 9,49 9,85 Tomaszów Mazowiecki 12,78 14,78 8,71 12,56 10,78 Zgierz 11,69 15,19 6,1 4,8 6,52 Łódź 8,29 10,19 5,61 5,72 7,85 Województwo łódzkie 12,36 12,8 9,21 8,87 9,7 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS oraz statystyk Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi. Tabela 3 Udział dzieci w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ogółu dzieci (stopa biedy wśród dzieci) w latach 2000-2008 14 Miasto 2000 2005 2006 2007 2008 Bełchatów 11,38 13,57 14,48 14,57 12,32 Pabianice 7,86 16,36 16,08 14,55 12,31 Piotrków Trybunalski 26,62 20,05 22,22 21,47 17,78 Radomsko 15,20 19,44 19,97 12,01 12,19 Tomaszów Mazowiecki 20,63 27,95 24,17 28,00* 25,04* Zgierz 18,30 24,92 24,98 21,76 14,10 Łódź 13,23 18,68 18,49 16,73 14,20 Województwo łódzkie 19,13 24,18 24,19 22,2 19,36 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS oraz statystyk Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi. *kryterium dochodowe upoważniające do otrzymania posiłku w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania zostało podniesione przez Radę Miejską do 200% kryterium ustalonego w Ustawie o pomocy społecznej, a więc wyższy dochód stanowił granicę upoważniającą do otrzymania tej formy wsparcia 7 Stopa biedy liczona jest jako stosunek osób objętych pomocą społeczną (z wyłączeniem pracy socjalnej) do ogólnej liczby ludności danej kategorii przestrzennej czy wiekowej (mieszkańcy miasta/dzieci i młodzież w wieku 0-17 lat)

Podobnie jak w pozostałych miastach stopa biedy wśród dzieci jest w Bełchatowie wyższa niż wśród ludności dorosłej. Ale Bełchatów lokuje się wśród miast o najniższym współczynniku biedy wśród dzieci. Jednakże, dziecko żyjące w rodzinie korzystającej z pomocy społecznej spotyka się tutaj, podobnie jak w innych miastach, prawie dwa razy częściej niż osobę dorosłą żyjącą przy wsparciu pomocy społecznej wśród ogółu dorosłych. Dobrym wskaźnikiem jakości życia dzieci jest udział uczniów korzystających z bezpłatnych obiadów w szkole 8. Średnio w mieście dożywianych było w roku 2007 11% uczniów szkół podstawowych. Pod tym względem Bełchatów lokował się wśród miast o relatywnie niskim współczynniku dożywiania, obok Zgierza (8%) i Pabianic (11%). Gorsza sytuacja miała miejsce w Piotrkowie Trybunalskim (17% dożywianych dzieci), Tomaszowie Mazowieckim (15%), Łodzi (13%), i Radomsku (13%). Tabela 4 Udział uczniów szkół podstawowych dożywianych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania Miasto 2007 2008 Bełchatów 11,0 13,0 Pabianice 11,0 13,5 Piotrków Trybunalski 17,0 14,2 Radomsko 13,0 14,4 Tomaszów Mazowiecki 15,0 13,5 Zgierz 8,0 7,5 Łódź 13,0 10,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych MOPS oraz Systemu Informacji Oświatowej Centrum Informatycznego Edukacji Rozmieszczenie dzieci z ubogich rodzin na terenie miasta, określane na podstawie współczynnika dożywiania uczniów w szkołach podstawowych, było nierównomierne w Bełchatowie. Współczynnik ten przybierał wartości od 6% do 24%, co oznacza, że w pierwszej z wymienionych szkół co piętnasty uczeń pochodził z rodziny o niskich 8 Program Pomoc państwa w zakresie dożywiania jest adresowany do ludzi i rodzin o niskich dochodach. Przysługuje gospodarstwom domowym, w których dochód na jedną osobę, nie przekracza 150% kryterium dochodowego upoważniającego do otrzymywania zasiłku z pomocy społecznej. W przypadku osób samotnie gospodarujących jest to 715,50 zł, a rodzin 526,50 zł na miesiąc. 15

dochodach (biednej), a w drugiej co czwarty. W dwóch szkołach udział dzieci dożywianych wynosił po 17%. W trzech szkołach o najwyższych współczynnikach dożywiania zgrupowanych było aż 61,5% ogółu dożywianych uczniów w Bełchatowie, podczas gdy w tych szkołach uczyło się tylko 35,3% ogółu uczniów szkół podstawowych. W roku 2008 udział uczniów dożywianych wzrósł w omawianym mieście o 2 punkty procentowe i wynosił 13%. Te same szkoły, co rok wcześniej, zajmowały najwyższe pozycje na liście mających największy odsetek uczniów dożywianych. Geografia dziecięcej biedy nie uległa zmianie. Podsumowując ten fragment analizy, należy stwierdzić, że Bełchatów zajmuje środkową pozycję wśród dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego mającego wpływ na warunki życia ludności. Natomiast, gdy chodzi o udział ludności biednej ogółem oraz o udział dzieci żyjących w biedzie Bełchatów znajduje się w grupie miast o względnie niskiej stopie biedy. Jednakże na terenie miasta istnieją obszary, gdzie może występować zagrożenie transmisją biedy do kolejnej fazy życia, ponieważ obserwuje się dużą koncentrację dzieci żyjących w biedzie w trzech szkołach, w których współczynniki dożywiania przekraczają znacznie średnią dla całego miasta. Poniżej przedstawimy opis warunków życia uczniów z tych szkół, odtworzony z wypowiedzi szóstoklasistów, porównując opinie bełchatowskich uczniów z opiniami ich rówieśników z pozostałych miast. 16

4. Wyniki badania Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości Na ogólna liczbę 1408 szóstoklasistów uczestniczących w badaniu ankietowym, było 205 bełchatowian chodzących do trzech szkół o najwyższych współczynnikach dożywiania. Badania przeprowadzono wśród wszystkich szóstoklasistów uczęszczających do dziesięciu oddziałów. Wśród badanych nastolatków większość żyje i wychowuje się w warunkach, które nie odbiegają od uznawanych za normalne w naszym społeczeństwie. Jednakże ujawniona została grupa uczniów, których warunki życiowe i relacje społeczne zagrażają rozwojowi prowadzącemu do sukcesu szkolnego i w przyszłości do dobrej pracy. Grupa ta stanowi w Bełchatowie 7% i obok Radomska (8%) jest najmniejsza w porównaniu z innymi miastami. W całej badanej zbiorowości, liczącej 1408 osób ze wszystkich miast, zagrożenie dotyczy 13% ogółu. Największe jest w Piotrkowie Trybunalskim (22%), gdzie częściej niż co piąty szóstoklasista doświadcza wielowymiarowej deprywacji oraz w Łodzi (15%) i w Pabianicach (14%). 4.1. Sytuacja rodzinna i zatrudnienie rodziców Skład gospodarstwa domowego uznawany jest za jedną z zasadniczych determinant sytuacji życiowej dziecka. Zwraca się uwagę przede wszystkim na to, czy rodzina jest pełna, czy niepełna podkreślając znaczenie socjalizacji do ról rodzinnych (ojca, matki) dla funkcjonowania dziecka w przyszłości oraz możliwości zaspokojenia potrzeb materialnych i emocjonalnych dziecka. Za znaczące dla rozwoju społecznego i emocjonalnego dziecka uważa się także liczebność rodzeństwa. Z jednej strony, bowiem, liczne rodzeństwo zmniejsza możliwości finansowe rodziny ( bieda przez dzieci ), ale z drugiej strony sprzyja uspołecznieniu dziecka, co może przyczynić się do zwiększenia jego przedsiębiorczości i innowacyjności. W całej badanej zbiorowości zdecydowana większość dzieci mieszka co najmniej z jednym rodzicem biologicznym. Ale co dwudzieste dziecko (5%) pozostaje poza rodziną biologiczną, będąc członkiem rodziny zastępczej lub wychowankiem domu dziecka. W Bełchatowie w takiej sytuacji jest 3% badanych szóstoklasistów (tab. 5). Obok Radomska i Tomaszowa Mazowieckiego młodzi bełchatowianie najczęściej wychowują się 17

w rodzinach z obojgiem rodziców i rzadziej niż w Pabianicach i Łodzi mieszkają tylko z jednym rodzicem (najczęściej z matką). Tabela 5 Udział respondentów wychowujących się bez rodziców, w rodzinach monoparentalnych oraz w rodzinach pełnych Miasto Dzieci nie mieszkające z żadnym z rodziców biologicznych Rodziny monoparentalne Rodziny pełne Łódź 5% 27% 68% Bełchatów 3% 14% 83% Pabianice 6% 26% 68% Piotrków Trybunalski 15% 19% 66% Radomsko 0 11% 89% Tomaszów Mazowiecki 2% 14% 83% Zgierz 5% 18% 77% Źródło: opracowanie własne W Bełchatowie względnie często badani uczniowie mają liczne rodzeństwo. Prawie co trzeci z nich wychowuje się w rodzinie wielodzietnej Wykres 1 Udział respondentów żyjących w rodzinach wielodzietnych w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne Bełchatów nie wyróżnia się spośród innych miast, gdy chodzi o zatrudnienie rodziców, ponieważ podobnie jak gdzie indziej prawie 2/3 uczniów żyje w rodzinach, w których pracują obydwoje rodzice. W tym mieście, podobnie jak w Radomsku popularna 18

zdaje się być także (w badanej zbiorowości) rodzina z jednym żywicielem udział uczniów z niepracującą matką przewyższa tam udział rodzin monoparentalnych. Tabela 6 Udział respondentów żyjących w rodzinach o różnym zatrudnieniu rodziców w badanych miastach Oboje rodzice Jeden rodzic Żaden rodzic Miasto pracują pracuje nie pracuje Łódź 68% 27% 5% Bełchatów 66% 28% 5% Pabianice 68% 26% 6% Piotrków Trybunalski 67% 28% 5% Radomsko 61% 33% 6% Tomaszów Mazowiecki 72% 25% 3% Zgierz 71% 26% 3% Źródło: Opracowanie własne W Bełchatowie, podobnie jak w Radomsku, najpopularniejszy jest wzór rodziny z pracującym ojcem, których aktywność zawodowa jest najwyższa (90%) w porównaniu z pozostałymi miastami. Ale rzadziej niż w innych miastach respondenci mają pracującą matkę. Potwierdza to tezę o tym, że w Bełchatowie powszechniejszy niż w innych miastach jest model rodziny z jednym żywicielem. Wykres 2 Aktywność zawodowa ojców i matek respondentów w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 19

4.2. Warunki mieszkaniowe Mieszkanie pełni wielorakie funkcje: funkcję integracyjną, zabezpieczającą, gospodarczą itd. Dla ucznia jest miejscem, w którym odrabia się lekcje, spędza czas wolny, śpi i spożywa posiłki. Nieodpowiednie warunki mieszkaniowe utrudniają wywiązywanie się z obowiązków ucznia, a brak odpowiednich urządzeń sanitarnych w mieszkaniu, uniemożliwiający utrzymanie higieny, może skutkować wykluczeniem z grupy rówieśniczej. Za trudne warunki mieszkaniowe uznaliśmy mieszkania jednopokojowe, w mieszkaniach kilkupokojowych brak pokoju do własnej dyspozycji respondenta, brak ciepłej wody i ubikacji w mieszkaniu. Bełchatów i Radomsko charakteryzują najlepsze warunki mieszkaniowe badanych uczniów, a Łódź najgorsze. W dwóch pierwszych miastach zamieszkiwanie w lokalu jednoizbowym zdarza się śladowo, a względna liczba uczniów mających pokój do swojej dyspozycji jest największa (69% i 65% odpowiednio). Równocześnie tylko 5% i 3% badanych uczniów z tych miast nie ma w mieszkaniu wydzielonego pokoju dla dzieci. Istotnym wskaźnikiem jakości warunków mieszkaniowych jest również dostęp do ciepłej wody i ubikacji w mieszkaniu. W Bełchatowie udział dzieci niemających ciepłej wody w mieszkaniu wynosi 3%, a ubikacji w mieszkaniu 2%. W omawianym mieście badani uczniowie mają najlepsze warunki mieszkaniowe w porównaniu z rówieśnikami z innych miast, co pozostaje w związku z faktem, że szkoły, do których chodzą respondenci znajdują się w blokowiskach. 4.3. Sytuacja życiowa respondentów wymiary deprywacji 4.3.1 Wymiar ekonomiczny Podczas gdy sytuację ekonomiczną dorosłych określają przede wszystkim dochody i posiadanie dóbr, przede wszystkim trwałych, w odniesieniu do dzieci takie czynniki nie mają zastosowania. Z punktu widzenia dzieci ważny jest nie brak zasobów materialnych per se, lecz wykluczenie z aktywności, które rówieśnicy uważają za oczywiste, z powodu ich braku, co może prowadzić do poczucia zawstydzenia, ograniczania kontaktów koleżeńskich a czasem do agresji. Oczywiście nie ulega wątpliwości, że sytuacja finansowa rodziców determinuje położenie ekonomiczne dziecka, ale wykluczenie ekonomiczne dziecka nie wyczerpuje się w braku pieniędzy. 20

Przygotowując narzędzie badawcze zespół opracował listę dóbr materialnych istotnych z punktu widzenia funkcjonowania dziecka. Część z nich wpływa na możliwość realizacji przez niego roli ucznia, jak posiadanie biurka, łóżka, komputera, czy dostępu do Internetu w domu, inne, jak rower, czy odtwarzacz MP3, określają pozycję dziecka w grupie rówieśniczej. Pełna lista obejmowała posiadanie przez ucznia: własnego biurka, własnego łóżka, przyborów szkolnych, komputera, książek i czasopism dla młodzieży, dostępu do Internetu w domu, roweru i odtwarzacza MP3/4. Jeśli przyjąć, że posiadanie tych wszystkich przedmiotów oznacza dobrą sytuację ekonomiczną dziecka, to w żadnym z badanych miast udział respondentów znajdujących się w takiej sytuacji nie przekracza połowy badanych. Najwięcej odnotowano ich w Zgierzu i Radomsku - niemal po 50% wszystkich badanych z tych miast, a następnie w Pabianicach 43% i Bełchatowie 40%. W Łodzi, Tomaszowie Mazowieckim i Piotrkowie Trybunalskim wskaźnik ten kształtuje się poniżej 40%. Traktując brak łóżka oraz biurka do własnej dyspozycji za najostrzejszy przejaw deprywacji materialnej dziecka sprawdziliśmy, z jaką częstością podlegają jej badani uczniowie. Wykres 3 Udział respondentów nieposiadających swojego łóżka oraz swojego biurka w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 21

We wszystkich badanych miastach swojego łóżka nie ma częściej niż co dziesiąty respondent. W Bełchatowie, mimo relatywnie dobrych warunków mieszkaniowych odsetek dzieci zmuszonych do spania z kimś innym w jednym łóżku nie odbiega od innych miast. Prawie co ósmy uczeń dzieli łóżko z kimś innym; można przypuszczać, że jest to brat lub siostra. Również nieoczekiwanie często bełchatowscy uczniowie nie mają biurka do swojej wyłącznej dyspozycji, choć znajdują się pod tym względem w lepszej sytuacji niż ich rówieśnicy z Piotrkowa Trybunalskiego, Łodzi i Pabianic. Posiadanie komputera i dostępu do Internetu nie tylko ułatwia realizację roli ucznia, ale także umożliwia kontakty koleżeńskie i relacje w grupie rówieśniczej. Wspólne granie na komputerze oraz wymiana informacji o tym, co znalazło się w Internecie i czatowanie stanowi wyraz przynależności do grona tych, którzy mają to, co należy. Brak komputera i dostępu do Internetu może prowadzić do wykluczenia cyfrowego, które ograniczać będzie przyszłe szanse zawodowe dzisiejszych nastolatków. Tymczasem, w Pabianicach i Piotrkowie Trybunalskim co dziesiąty badany szóstoklasista nie ma komputera. W Łodzi takich osób jest 7%, a w Bełchatowie mniej niż 5%. Dostęp do Internetu jest jeszcze bardziej ograniczony dla nastolatków mieszkających w enklawach dziecięcej biedy. W Pabianicach i Piotrkowie Trybunalskim 28% ankietowanych uczniów nie ma w swoim domu takiej możliwości, w Łodzi, Zgierzu i Radomsku, bez mała co piąty, w Tomaszowie Mazowieckim co szósty, natomiast w Bełchatowie co dziesiąty. W tej fazie cyklu życia, w której są nasi respondenci, istotne jest posiadanie pieniędzy do własnej dyspozycji. Możliwość dysponowania nawet drobnymi kwotami pozwala na poczucie niezależności, a także, co bardzo istotne w tym wieku, na możliwość funkcjonowania w grupie rówieśniczej. Znacząca część badanych nastolatków najwyżej od czasu do czasu lub prawie nigdy nie ma pieniędzy do własnej dyspozycji. W Bełchatowie w takiej sytuacji jest co czwarty badany trzynastolatek, podobnie jak w Piotrkowie Trybunalskim i Pabianicach, znacznie rzadziej niż w Łodzi i w Zgierzu, gdzie na systematyczny brak pieniędzy do swojej dyspozycji skarży się prawie co trzeci badany. Choć sytuacja materialna nastolatków w Bełchatowie jest relatywnie najlepsza, właśnie w tym mieście, a także w Radomsku, najczęściej ma miejsce sytuacja, że uczniowie samodzielnie podejmują prace zarobkowe. Co piętnasty badany uczeń (8%) podejmował taką próbę. 22

Wykres 4 Udział respondentów w badanych miastach dysponujących pieniędzmi na własne potrzeby Źródło: Opracowanie własne 4.3.2 Wymiar przestrzenny Dla ustalenia tego, jak nastolatkowie postrzegają okolicę, w której mieszkają, czy dobrze się w niej czują, poproszono respondentów o dokonanie oceny, czy zamieszkiwanie tutaj daje im poczucie bezpieczeństwa, czy chcieliby się stąd wyprowadzić, czy mogą tu spędzić ciekawie czas oraz czy mają tu dużo koleżanek i kolegów. W zdecydowanej większości badani nastolatkowie pozytywnie oceniają swoją najbliższą okolicę, w tym przede wszystkim to, że mają tam koleżanki i kolegów zapewniających im przynależność do grupy rówieśniczej. Ale istnieje też grupa takich, którzy bardzo krytycznie oceniają swoje miejsce zamieszkania i wyrażają chęć wyprowadzenia się, gdyby taka możliwość zaistniała. Dla oszacowania rozmiaru niezadowolenia z miejsca zamieszkania zbudowaliśmy indeks deprywacji przestrzennej, który obejmował trzy wymiary: poczucie bezpieczeństwa, chęć wyprowadzenia się, możliwości spędzania czasu wolnego. Z przeprowadzonej analizy wynika, że poczucie głębokiej deprywacji wynikającej z miejsca zamieszkania jest w Bełchatowie relatywnie słabe. Niewiele ponad 5% bełchatowian ma poczucie zagrożenia w miejscu zamieszkania, chciałaby się wyprowadzić i twierdzi, że nie ma gdzie spędzać czasu wolnego w najbliżej okolicy. Jeśli bierze się pod uwagę niezadowolenie deklarowane z dwóch spośród trzech analizowanych aspektów, 23

określane przez nas jako deprywacja średnia, to również Bełchatów wyróżnia się pozytywnie. Tylko Radomsko zdaje się być oceniane przez tamtejszych nastolatków jako lepsze miejsce do mieszkania. Jednakże 10% badanych uczniów z Bełchatowa stwierdza, że ma poczucie zagrożenia w okolicy zamieszkania, około 20 % nie dostrzega możliwości ciekawego spędzenia czasu wolnego w okolicy, a 14% gdyby mogło, chętnie przeprowadziłoby się gdzieś indziej. Wykres 5 Udział uczniów doznających deprywacji w wymiarze przestrzennym w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 4.3.3 Funkcjonowanie w roli ucznia Szkoła jest bardzo znaczącą instytucją w życiu ucznia, która równocześnie może sprzyjać integracji, jak i może generować wykluczenie dzieci. Jest czynnikiem integracji, ponieważ grupuje dzieci z okolicy i tworzy z nich małe społeczności klasy. Dla niektórych uczniów jednakże może być także czynnikiem wykluczającym i stygmatyzującym, jeśli nie potrafi dostosować działań do potrzeb jednostki, nie pobudza dzieci do aktywności, nie dostrzega lub akceptuje fakt odrzucenia poszczególnych uczniów przez kolegów. 24

Rola ucznia jest jedną z najważniejszych ról społecznych wypełnianą przez dzieci w okresie adolescencji. Ma ona decydujący wpływ zarówno na codzienne funkcjonowanie dziecka, jak i na jego potencjalny rozwój. W literaturze przedmiotu 9 podkreśla się, że dla uczniów pochodzących z rodzin o niskim statusie społeczno-ekonomicznym, dysfunkcyjnych, szkoła jest instytucją opresyjną, obcą, co w znacznym stopniu utrudnia im prawidłowe funkcjonowanie w środowisku szkolnym oraz negatywnie wpływa na osiągnięcia edukacyjne i rozwój dzieci. W ankiecie zawarty został zestaw pytań pozwalający wielowymiarowo opisać funkcjonowanie dziecka w roli ucznia. Obejmuje on: osiągnięcia szkolne w aspekcie obiektywnym (powtarzanie klasy, uczestnictwo w zajęciach wyrównawczych) i subiektywnym (samoocena własnych osiągnięć), antycypowany stosunek nauczycieli do ucznia (czy uczeń jest lubiany przez nauczycieli, czy jest sprawiedliwie oceniany), wykluczenie i samo wykluczenie ze społeczności szkolnej (poczucie osamotnienia w szkole, opuszczanie lekcji, strach przed szkołą). Tabela 7 Funkcjonowanie w roli ucznia odsetek powtarzających klasę, uczestniczących w lekcjach wyrównawczych, uważanych przez nauczycieli za uczniów słabych, ocenianych niesprawiedliwie, nielubianych przez nauczycieli Miasto Powtarzanie klasy Lekcje wyrównawcze Uczeń słaby według nauczyciela Oceniany niesprawiedliwie Nauczyciel nie lubi Bełchatów 3,4 15,0 9,0 10,0 12,0 Pabianice 10,0 50< 8,0 10,0 11,0 Piotrków Trybunalski 7,0 40<50 12,0 13,0 13,0 Radomsko 0,0 40<50 4,0 13,0 7,0 Tomaszów Mazowiecki 4,0 40-50 8,0 13,0 11,0 Zgierz 4,0 33,0 7,0 23,0 12,0 Łódź 7,0 50< 12,0 14,0 15,0 Źródło: Opracowanie własne Obiektywnym wskaźnikiem niskich osiągnięć edukacyjnych jest powtarzanie klasy i uczestnictwo w zajęciach wyrównawczych. Bełchatowscy uczniowie mają z takiego punktu widzenia lepsze osiągnięcia szkolne niż ich koledzy z innych miast (z wyjątkiem 9 Zob. np. Janowski A. (1995), Uczeń w teatrze życia szkolnego, Warszawa: WSiP. 25

Radomska). Powtarzanie klasy zdarzało się im ponad dwa razy rzadziej (3,4%) niż w Pabianicach (10%), gdzie odnotowano najwyższy wskaźnik drugoroczności. Zdecydowanie rzadziej także uczestniczyli w lekcjach wyrównawczych, które stanowią formę przymusu wobec uczniów słabych, nie radzących sobie z materiałem. Mimo, że bełchatowscy uczniowie czują się dobrze w środowisku szkolnym, mają tendencję do opuszczania lekcji. W poprzednim roku szkolnym (w piątej klasie) bez mała co dziesiąty uczeń był na wagarach, co jest wynikiem powyżej średniej wśród badanych miast. 4.3.4 Relacje rówieśnicze z kolegami szkolnymi Relacje z rówieśnikami są bardzo istotne dla młodzieży w okresie adolescencji. W tej fazie życia grupa rówieśnicza w coraz większym stopniu stanowi grupę odniesienia dla jednostki. Staje się źródłem norm, wartości, wzorów postępowania, a także punktem wyjścia do oceny samego siebie na różnych płaszczyznach. Jakość relacji rówieśniczych w znacznym stopniu wpływa na poczucie własnej wartości i samoocenę jednostki. Jeśli kontakty z kolegami z klasy mają charakter antagonistyczny (agresja, dokuczanie), prowadzić mogą do osamotnienia i ograniczania kontaktów pozalekcyjnych z kolegami z klasy, a w skrajnych przypadkach także do wykluczenia ze społeczności klasowej. Tabela 8 Relacje rówieśnicze respondenci uczestniczący w bójkach i kłótniach w szkole, odwiedzani przez kolegów rzadko i nigdy, odwiedzający kolegów z klasy rzadko i nigdy (w %) Miasto Uczestniczący w bójkach, kłótniach Koledzy dokuczali im często i b. często Odwiedzają kolegów z klasy rzadko i nigdy Odwiedzani przez kolegów z klasy rzadko i nigdy Łódź 20,0 23,0 20,0 25,0 Bełchatów 13,0 19,0 16,0 23,0 Pabianice 25,0 22,0 20,0 21,0 Piotrków Trybunalski 13,0 19,0 25,0 25,0 Radomsko 11,0 11,0 16,0 10,0 Tomaszów Mazowiecki 17,0 25,0 16,0 17,0 Zgierz 25,0 23,0 20,0 20,0 Źródło: Opracowanie własne 26

Agresja, zarówno fizyczna, jak i psychiczna ma negatywny wpływ na dziecko, jednakże jak pokazują analizy zebranego materiału znaczna część respondentów doświadcza przemocy w szkole. W przypadku Bełchatowa odsetek uczniów doświadczających przemocy w szkole jest relatywnie niewielki. 13% odpowiadających szóstoklasistów stwierdziło, że uczestniczyło w bójkach lub kłótniach, a 19% przyznało, że byli ofiarami dokuczania ze strony szkolnych kolegów. Najlepsza sytuacja pod względem poczucia bezpieczeństwa w szkole występowała w Radomsku. W Zgierzu, co czwarty uczeń stwierdził, że w ciągu ostatniego tygodnia bardzo często lub często kłócił się i bił z koleżankami/kolegami z klasy, a w ciągu ostatniego miesiąca koledzy/koleżanki dokuczali im często lub bardzo często. Pozalekcyjne kontakty z kolegami z klasy są w znaczącej grupie badanych uczniów ograniczone. 16% respondentów z Bełchatowa stwierdziło, że odwiedza rówieśników ze swojej klasy rzadko lub nie robi tego nigdy. Podobne wskazania otrzymujemy analizując sytuację odwrotną odwiedziny ze strony kolegów i koleżanek z klasy. Natomiast ponad 1/5 ankietowanych bełchatowskich szóstoklasistów odpowiedziała, że w ciągu miesiąca poprzedzającego przeprowadzenie ankiety rówieśnicy z klasy nie złożyli w ich domu wizyty lub zdarzyło się to rzadko. Brak kontaktów pozaszkolnych może wynikać z różnych przyczyn: słabej więzi, ograniczeń ze strony rodziców, ale również z przyczyn materialnych dzieci wstydzą się warunków w jakich mieszkają, nie mają możliwości przyjmowania gości. Część uczniów doświadcza negatywnych relacji w szkole, agresji psychicznej i fizycznej. Może to wiązać się z poważnymi konsekwencjami dla psychiki dziecka, mieć wpływ na jego funkcjonowanie w innych aspektach, a także na dalszy rozwój. 4.3.5 Zajęcia pozalekcyjne organizowane przez szkołę W życiu szkolnym ucznia bardzo istotną rolę odgrywają zajęcia pozalekcyjne. Pozwalają rozwinąć zainteresowania i talenty, sprzyjają integracji z grupą rówieśniczą poprzez uczestnictwo w kółkach przedmiotowych i zajęciach sportowych, umożliwiają rozwój kulturalny poprzez udział w wycieczkach, spektaklach teatralnych i seansach kinowych. Brak uczestnictwa w tych aktywnościach stanowi formę wykluczenia ucznia z ważnych aspektów funkcjonowania społeczności szkolnej. Trzeba jednak zauważyć, że czynnikiem wykluczającym mogą być zarówno praktyki stosowane w szkole, jak i sam uczeń. Formą dyskryminacji może być na przykład zapraszanie do uczestnictwa 27

w kółku zainteresowań tylko uczniów najlepszych, rokujących nadzieję na uczestnictwo w olimpiadach przedmiotowych, lub wykluczanie z zajęć osób, które mają specjalne potrzeby edukacyjne. Gdy chodzi o samowykluczanie, to ma ono miejsce wtedy, gdy dziewczyna lub chłopiec wiedząc, że rodzice nie mają pieniędzy, nie mówią im o wycieczce, czy pójściu do kina, albo o tym, że chcieliby mieć wymagany strój sportowy, żeby nie narazić ich na dyskomfort. W obawie przed drwinami i docinkami, uczniowie z biedniejszych rodzin po prostu rezygnują z uczestnictwa. Jak ilustrują dane w tabeli 9, odsetek uczniów nie biorących udziału w poszczególnych zajęciach pozaszkolnych różnicuje się w zależności od rodzaju zajęć, a w ramach tych samych zajęć w zależności od miasta, w którym mieszkają badani. Tabela 9 Udział respondentów nieuczestniczących w podanych formach aktywności pozalekcyjnej w badanych miastach Udział Miasto Kółko Wycieczki Wyjścia do Zajęcia w akademiach/ zainteresowań szkolne kina/teatru sportowe przedstawieniach Łódź 50% 12% 8% 47% 60% Bełchatów 28% 5% 8% 28% 50% Pabianice 53% 18% 8% 29% 38% Piotrków Trybunalski 39% 7% 10% 35% 44% Radomsko 68% 3% 4% 11% 69% Tomaszów Mazowiecki 44% 11% 11% 40% 62% Zgierz 61% 4% 6% 40% 61% Źródło: Opracowanie własne W Bełchatowie, podobnie jak w pozostałych przebadanych miastach, najmniej popularne jest uczestnictwo w pozalekcyjnych zajęciach sportowych. Najbardziej popularne jest uczestnictwo w szkolnych wycieczkach i wyjściach z klasą do kina lub teatru. W Radomsku i Zgierzu znacząca większość badanych uczniów była wykluczona z udziału w kółkach zainteresowań, podczas gdy w Bełchatowie dotyczyło to tylko nieco więcej niż jednej czwartej ankietowanych. Bełchatów wyróżnia się, gdy chodzi o udział uczniów w zajęciach pozaszkolnych oferowanych na komercyjnych zasadach (wykres 6). Częściej niż co trzeci badany szóstoklasista z tego miasta korzysta z płatnych korepetycji i prawie co trzeci ma zapewnione 28

dodatkowe lekcje z języka obcego. Najrzadziej z takiej formy wsparcia szkolnej edukacji korzystają uczniowie w Łodzi. Wykres 6 Udział w zajęciach pozalekcyjnych dostępnych na zasadach komercyjnych Źródło: Opracowanie własne 4.3.6 Zajęcia pozalekcyjne poza szkołą Chcąc ustalić możliwości dostępu uczniów do działań organizowanych na terenie miasta, w ankiecie uwzględniony został blok pytań dotyczący uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez: kluby sportowe, zespoły muzyczne/taneczne, harcerstwo, świetlice środowiskowe, parafie i domy kultury, ponieważ na te instytucje jako organizatorów czasu wolnego dzieci zwracali uwagę uczestnicy wywiadów fokusowych organizowanych w każdym z miast przed badaniami ankietowymi z uczniami. Brak uczestnictwa w aktywności organizowanej przez wszystkie wymienione instytucje, określiliśmy jako wykluczenie z zorganizowanych form spędzania czasu wolnego. W Bełchatowie, Pabianicach i Piotrkowie Trybunalskim po 36% respondentów nie bierze udziału w żadnej z sześciu analizowanych form aktywności w czasie wolnym, a w pozostałych miastach odsetek ten wynosi 30%. Z punktu widzenia celu tego opracowania szczególnie ważne jest stwierdzenie, ile osób chciałoby korzystać z działań oferowanych przez te instytucje, ale nie mają takich możliwości. Wykresy poniżej obrazują ten fakt szczegółowo. 29

Wykres 7 Udział w zajęciach organizowanych przez zespół muzyczny/taneczny w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne Wykres 8 Udział w zajęciach organizowanych przez kluby sportowe w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne 30

Wykres 9 Udział w zajęciach organizowanych przez harcerstwo w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne Wykres 10 Udział w zajęciach organizowanych przez parafie w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne 31

Wykres 11 Udział w zajęciach organizowanych przez świetlice środowiskowe Źródło: Opracowanie własne W Bełchatowie brak możliwości uczestnictwa w zespole muzycznym oraz w zajęciach klubu sportowego zgłosił co piąty uczeń. Co szósty przebadany szóstoklasista nie miał możliwości uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez parafię, a w zajęciach organizowanych przez harcerstwo oraz przez świetlice środowiskowe prawie co czwarty. Jednocześnie względnie duża liczba respondentów uczestniczyła w zajęciach muzycznych i tanecznych (22%), organizowanych przez kluby sportowe (41%). Jeśli uczeń stwierdził, że ze względu na brak możliwości nie mógł uczestniczyć w działaniach co najmniej w czterech spośród wymienionych instytucji, określiliśmy to jako wymuszone wykluczenie z zajęć czasu wolnego. Odsetek uczniów znajdujących się w takiej sytuacji w poszczególnych miastach wynosi od 9% w Łodzi do 14% w Zgierzu, gdzie wykluczenie było największe. W Bełchatowie, Piotrkowie Trybunalskim i Tomaszowie Mazowieckim co dziesiąty uczeń wykluczony jest z możliwości udziału w zajęciach organizowanych przez różne instytucje, w Radomsku odsetek ten wynosi 11%, zaś w Pabianicach 12%. Oczywiście takie wymuszone wykluczenie może wynikać z różnych sytuacji występujących zarówno po stronie instytucji, rodziny, jak i samego ucznia. Brak możliwości uczestnictwa może być spowodowany np. koniecznością wniesienia opłaty, posiadania określonego sprzętu lub stroju, ograniczoną liczbą miejsc czy zasobami czasu wolnego ucznia. Nie zmienia to jednak faktu, że znacząca część uczniów w badanych miastach ma 32

poczucie ograniczenia w dostępie do aktywności czasu wolnego, w których chciałaby uczestniczyć. 4.3.7 Wakacje Wakacje są dla uczniów czasem odpoczynku i rekreacji. Jednakże sposoby spędzania wakacji są bardzo zróżnicowane i w znacznej mierze zależą od poziomu materialnego rodziny. Spośród możliwych sposobów spędzania wakacji, przedmiotem naszego zainteresowania stały się cztery: wyjazd z rodzicami, wyjazd na obóz lub kolonie, wyjazd do dziadków lub innych krewnych, pobyt na półkoloniach w mieście zamieszkania. Uczniowie pozbawieni możliwości uczestniczenia w wymienionych powyżej formach wypoczynku letniego są wykluczeni z aktywności, która powinna być udziałem wszystkich dzieci w okresie adolescencji. Wykres 12 Udział uczniów wykluczonych z wypoczynku wakacyjnego w poszczególnych miastach Źródło: Opracowanie własne Jeśli przyjąć, że dzieci nieuczestniczące w żadnej z wyżej wymienionych form spędzania wakacji należy uznać za wykluczone z odpowiedniego dla dzieci wypoczynku wakacyjnego, to okazuje się, że w Bełchatowie w takiej sytuacji znajdował się co dwudziesty uczeń (5%). Obok Tomaszowa Mazowieckiego (5%) i Pabianic (4%) był to najniższy wynik w badanej próbie. W Piotrkowie Trybunalskim grupa szóstoklasistów, którzy nie wyjechali w wakacje poza miasto z rodzicami lub na obóz, a więc nie uczestniczyli w wyjeździe 33