PRZEMOC NA RÓŻNYCH ETAPACH ROZWOJU CZŁOWIEKA

PRZEMOC NA RÓŻNYCH ETAPACH ROZWOJU CZŁOWIEKA Część 5 Przemoc wieku dorosłego ogólna charakterystyka sprawców, ofiar oraz mechanizmów przemocy 1

Cel rozwoju człowieka to osiągnięcie optymalnego poziomu radzenia sobie w rozwiązywaniu problemów, samorealizacja, znalezienie radości i sensu we własnej aktywności społecznej i zawodowej. Zazwyczaj człowiek osiąga ten stan w fazie dorosłości. Oczywiście, że jest to możliwe w przypadku pomyślnego przebycia poprzednich etapów rozwojowych, pozwalających na harmonijne, pozbawione zaburzeń ukształtowanie się dojrzałej osobowości. Co się jednak dzieje, gdy rozwój danego człowieka nie przebiega prawidłowo, a wzorce prezentowanych mu zachowań dalece odbiegają od społecznie akceptowanych standardów? Wówczas mogą kształtować się różnorodne zachowania patologiczne, na czele z przemocą i uzależnieniami. Przemoc domowa ma miejsce, gdy jedna osoba stara się kontrolować drugą i zaznacza swoją siłę w związku, relacji. Może się na nią składać krzywdzenie fizyczne, emocjonalne, seksualne lub finansowe. Wśród przyczyn stosowania agresji wobec osób najbliższych wymieniane są czynniki zewnętrzne ( m.in. uzależnienia, sytuacja bytowa rodziny, przemoc jako wzorzec przekazywany z pokolenia na pokolenie, autokratyczny model wychowania) oraz wewnętrzne (osobowość, zaburzenia i urazy psychiczne, niedojrzałą osobowość). Wnikliwe spojrzenie na zjawisko przemocy domowej ukazuje ogromne cierpienie i bezradność ofiary, ujawnia mechanizmy wewnętrzne i sytuacyjne sterujące przemocą oraz złożone procesy interakcji między sprawcą i ofiarą. MECHANIZMY PRZEMOCY 1. Syndrom wyuczonej bezradności Wyuczona bezradność jest to poddanie się, zatrzymanie działania, które wynika z przekonania, że cokolwiek się zrobi i tak nie będzie to miało znaczenia w danej sytuacji. Osoby przejawiające ten syndrom mają poczucie, że nie posiadają kontroli nad swoją sytuacją, a ich zachowania są daremne, nieefektywne. Wyuczona bezradność przejawia się poprzez bierne znoszenie przez ofiarę zachowań krzywdzących, nawet wówczas, gdy jest świadoma, że zachowania te naruszają prawa osobiste i normy społeczne. Wyuczona bezradność kształtuje się w oparciu o doświadczenia jednostki modelujące względnie trwałe schematy myślenia i zachowania. 2

Wyuczona bezradność prowadzi do zaburzeń w następujących sferach: * poznawczej - człowiek przestaje rozumieć, co się w danej sytuacji dzieje, nie potrafi przewidywać dalszego jej biegu. Prowadzi to do obniżenia samooceny oraz koncentracji uwagi, osłabienia poznawczych możliwości spostrzegania sukcesu oraz swoich zasobów, braku umiejętności szukania alternatywnych rozwiązań. * motywacyjnej zaburzenia przejawią się w postaci braku motywacji do działania i ograniczeniu umiejętności angażowania się w różne aktywności. * emocjonalnej występuje depresja, apatia, lęk, zmęczenie, wrogość, brak agresji, utrata nadziei. * społecznej - dochodzi do wycofywania się z kontaktów społecznych. Aby zatrzymać wyuczoną bezradność, a także złagodzić jej skutki konieczne jest stopniowe odzyskiwanie kontroli przez ofiary przemocy nad sytuacją i swoim życiem. Można to uzyskać poprzez niżej wymienione działania: * zadbanie o bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne, * modyfikację sfery poznawczej (zmiana wyobrażeń, przekonań, sposobów myślenia oraz rozumienia siebie i otaczającego świata), * podniesienie motywacji do podejmowania nowych, bardziej efektywnych reakcji na sytuacje przemocy, dających możliwość kontroli nad życiem. 2. Zjawisko prania mózgu Zjawisko prania mózgu jest jednym z najsilniej działających mechanizmów przemocy psychicznej, właściwie stanowi jej istotę. Pranie mózgu jest próbą systematycznego wpływania na czyjeś poglądy, postawy i przekonania. Jest to szereg zabiegów stosowanych w celu zmiany przekonań, uczuć, potrzeb, postaw, po to aby osoba manipulowana działała zgodnie z oczekiwaniami osoby manipulującej. Powoduje u ofiar zupełną zmianę obrazu siebie w kierunku zaniżonej samooceny, koncentracji na dostosowywaniu się do żądań sprawcy, chronicznego lęku i poczucia winy, osłabionej zdolności psychicznej i fizycznej do stawiania oporu, bezkrytycznego przyjmowania obrazu rzeczywistości, jaki kreuje sprawca. 3

Najczęściej używanymi metodami prania mózgu są: * izolacja stopniowe odcinanie ofiary przemocy od kontaktów z innymi ludźmi poprzez krytykowanie znajomych i rodziny partnera, wyrażanie niezadowolenia z tego, że partner rozmawia przez telefon, kontaktuje się z osobami w pracy. Konsekwencją izolacji jest odcięcie ofiary od zewnętrznych źródeł wsparcia. * poniżanie i degradacja przekazywanie ofierze fałszywych informacji na jej temat, wielokrotne przywoływanie przykrych, poniżającym ofiarę sytuacji, stała krytyka, ubliżanie, ignorowanie. * monopolizacja uwagi polega na tym, że wszystko co robi, myśli i jak się czuje sprawca ma być punktem odniesienia przy podejmowaniu jakichkolwiek działań przez ofiarę. * groźby i demonstracja siły sprawca stara się wytworzyć w ofierze przekonanie o swojej wszechmocy, grozi, straszy, że ją pobije, wyrządzi krzywdę dzieciom i rodzinie, grozi zabiciem, odebraniem dzieci. Często sprawca zmusza swoją ofiarę do zrobienia czegoś, co jest dla niej wstydliwe lub upokarzające, następnie grozi, że opowie o tym komuś, co prowadzi do posłuszeństwa wobec żądań sprawcy. * sporadyczne okazywanie pobłażliwości takie zachowania sprawcy dają ofierze złudną nadzieję, że sprawca może się zmienić i podobnie jak faza miodowego miesiąca zatrzymuje ofiarę w sytuacji przemocy. 3. Zespół stresu pourazowego PTSD Zaburzenie to jest spowodowane sytuacjami zewnętrznymi, w których człowiek narażony jest na utratę życia czy zdrowia, lub gdy jest świadkiem zagrożenie życia, nagłej śmierci. Jest formą reakcji na skrajnie stresujące wydarzenie (traumę), które przekracza zdolności danej osoby do radzenia sobie i adaptacji. Źródłem takich sytuacji mogą być klęski żywiołowe, wypadki drogowe, przestępstwa kryminalne, nadużycia seksualne, gwałt, a także przemoc domowa. Objawy PTSD to m.in. napięcie lękowe, uczucie wyczerpania, poczucie bezradności, doświadczanie nawracających, intruzywnych wspomnień traumatycznego wydarzeni lub koszmarów sennych o tematyce związanej z doznaną krzywdą, a także utrzymujące się stany zwiększonego pobudzenia. 4

4. Proces wiktymizacji W obraz osoby doświadczającej przemocy wpisany jest charakterystyczny sposób funkcjonowania, wynikający przede wszystkim z poziomu wiktymizacji, na jakim ta osoba się znajduje. Gdy osoba krzywdzona doznaje przemocy fizycznej i psychicznej, uczy się bezradności. Wówczas mogą rozwinąć się u niej objawy PTSD, ale również stopniowo rozwija się proces wiktymizacji czyli wchodzenie w rolę ofiary, który coraz głębiej zmienia poczucie tożsamości danej osoby. W literaturze opisywane są 3 poziomy wiktymizacji: I poziom wiktymizacji, czyli burzenie utrwalonych zachowań. Zachowania przemocowe niszczą utrwalony obraz życia, na którym opierało się dotychczasowe funkcjonowanie danego człowieka. Traci on podstawowe poczucie bezpieczeństwa i przewidywalności życia oraz poczucie zaufania do innych i do siebie. Pojawia się natomiast bunt, rozpacz, poczucie niesprawiedliwości i krzywdy. Na tym etapie ofiara poszukuje jeszcze pomocy, stara się przerwać w jakiś sposób sytuację przemocy. W zależności od tego, jaka reakcja ze strony innych ją spotka, wiktymizacja może postąpić dalej, lub nie. Przy odpowiedniej reakcji ze strony otoczenia, czyli udzieleniu wsparcia oraz nazwaniu problemu wprost, poziom wchodzenia w rolę ofiary może się zatrzymać. II Poziom wiktymizacji czyli wtórne zranienie. Wtórne zranienie jest spowodowane niewłaściwymi reakcjami otoczenia społecznego na przemoc. Niewłaściwą reakcją jest m.in. ignorowanie prób szukania pomocy przez osobę krzywdzoną, okazywanie zmęczenia jej sytuacją lub bezradnością, niedowierzanie w to, co mówi ofiara, bagatelizowanie sytuacji przemocowej oraz wagi cierpienia danej osoby, obwinianiu ofiary lub naznaczaniu jej negatywnymi określeniami, powtarzanie mitów i stereotypów. III poziom wiktymizacji czyli przyjęcie tożsamości ofiary. Krzywdzące reakcje otoczenia, powtarzanie się aktów przemocy oraz zanikające umiejętności radzenia sobie z doznawanymi krzywdami powoduje, iż dana osoba zaczyna przystosowywać się do roli ofiary, a z czasem przestaje się bronić. Zaczynają dominować myśli, że trwanie w sytuacji przemocy jest nieuniknionym przeznaczeniem, zaczyna obwiniać siebie, odmawia sobie podstawowych praw ludzkich, przestaje oczekiwać poprawy swojej sytuacji, gdyż traci nadzieję i poczucie 5

godności. W sytuacji aktu agresji stosuje taktykę przetrwania. Niestety zdarza się również, że w desperacji posuwa się do zamachu na swoje życie lub życie sprawcy. 5. Syndrom sztokholmski Są to sytuacje, w których mówi się o "patologicznej wdzięczności" za to, co oprawca mógł zrobić, ale jednak tego nie uczynił. Taki mechanizm obronny pojawia się u ofiar przemocy domowej. Są one wdzięczne sprawcom za drobne przywileje, które pojawiają się w ramach miodowego miesiąca, za chwile spokoju i namiastkę uczucia, a czasem nawet za to, że żyją. Ofiary bronią sprawców, tłumaczą ich, usprawiedliwiają. 6. Mechanizm psychologicznej pułapki Osoba doznająca przemocy nie jest w stanie zrezygnować ze związku, ponieważ w jej uznaniu zbyt dużo zainwestowała w niego czasu, energii. Motywatorem działań jest nadzieja, że będzie lepiej. Dlatego też wciąż inwestuje w niszczącą ją relacje, a im więcej dokłada starań i energii, im więcej podejmuje działań, tym trudniej jest jej zrezygnować. SYTUACJA OSOBY DOZNAJĄCEJ PRZEMOCY Wszystkie mechanizmy działania sprawcy mają na celu zaburzenie poczucia bezpieczeństwa ofiary i wywoływanie w niej poczucia winy. Ofiara wówczas nie wierzy we własne siły, uważa, że "jest do niczego", traci możliwość racjonalnego myślenia przyczynowo - skutkowego, ma ogromne problemy z podejmowaniem decyzji i zaspokajaniem swoich potrzeb. Dominujący, ogromny lęk i wszechobecne poczucie winy paraliżują jej życie i sprawiają, że jest totalnie zagubiona i nie umie sobie radzić z działaniami oprawcy. Charakterystyczne cechy ofiar przemocy: * niska samoocena, * poczucie bezradności, * tradycyjne poglądy na dom, * silna wiara w jedność rodziny, * brak krytycyzmu wobec mitów dotyczących przemocy w rodzinie, * poczucie własnej odpowiedzialności za sytuację przemocy, 6

* bierność i pasywność, * nadmierna czujność, * objawy psychosomatyczne, * poczucie izolacji, osamotnienia, wiara, że nikt nie może im pomóc w rozwiązaniu istniejącej przemocy. Ofiarą przemocy domowej padają zarówno kobiety, jak i mężczyźni. W literaturze, badacze zjawiska przemocy, wskazują na wyraźne różnice pomiędzy sytuacją kobiet i mężczyzn doświadczających przemocy domowej. Różnice podyktowane są rolą społeczną, jaką pełnią obie płcie, jak również nastawieniem otoczenia i władz do ofiar przemocy oraz dostępnym wsparciem. Mężczyzna najczęściej doświadcza ze strony kobiety przemocy emocjonalnej lub ekonomicznej, podczas gdy kobieta najczęściej jest zdominowana fizycznie z uwagi na przewagę sił. Mężczyźni wykazują jednak większy opór wobec zgłoszenia przestępstwa, nawet jeśli doświadczana przemoc jest chroniczna i powoduje poważne obrażenia. Niewielu mężczyzn potrafi głośno opowiedzieć o swoich doświadczeniach. Jest to skutek funkcjonujących w społeczeństwie stereotypów kobiecości i męskości, systemu przekonań, w którym to z reguły kobiety funkcjonują na słabszej pozycji, a także wstydu i niechęci do przyznania, że są bici i upokarzani przez kobietę. SPRAWCY PRZEMOCY Badania prowadzone wśród osób, które stosują przemoc wobec najbliższych jednoznacznie pokazują, że nie ma jednolitego portretu (jednego typu) sprawcy przemocy w rodzinie. Agresja u sprawcy niekoniecznie musi być jedynie efektem złego charakteru. Korzenie czynionego zła mogą sięgać trudnego dzieciństwa, przebytych chorób, odniesionych urazów, mogą być skutkiem uzależnień lub zaburzeń psychicznych. Możliwe jest jednak wyodrębnienie u sprawców przemocy pewnych cech wspólnych, które posiadają oni w stopniu większym niż osoby, które nie krzywdzą członków swojej rodziny. Ogólna charakterystyka sprawców przemocy: * niska samoocena i poczucie niedostosowania, * słaba kontrola impulsów, 7

* trudności w radzeniu sobie z emocjami, * przejawianie zachowań antyspołecznych, * zaborczość, zazdrość, lęk przed porzuceniem, * zrzucanie winy na innych, podsycanie sporów, * okazywanie agresji i przemocy w odpowiedzi na prowokację, * brak empatii w stosunku do zależnej ofiary, * przeniesieni złości spowodowanej niezadowoleniem z pracy, życia, stresem w pracy, * doświadczenie przemocy w dzieciństwie, * zaburzenia psychiczne np. lęk i depresja, * posługiwanie się systemem błędnych przekonań, * postrzeganie przemocy jako zasłużonej kary, * stosowanie przemocy jako formy wpływu, * zdolności manipulacyjne, * nadużywanie alkohol i innych środków psychoaktywnych, uzależnienia behawioralne tj. hazard, od komputera itp. U sprawcy przemocy dominującymi uczuciami są złość i gniew. Przy niskim progu wrażliwości i słabej kontroli zachowań skutkują one agresją, która jest dla nich jedyną możliwością uwolnienia się od dyskomfortu psychicznego spowodowanego silnym napięciem emocjonalnym. Po wyładowaniu często następuje obniżenie nastroju, może pojawić się lęk przed karą, ale nie poczucie winy, gdyż sprawca przemocy zawsze obwinia ofiarę. Sprawca uzależnia się od stanu emocjonalnego towarzyszącego przemocy i po jakimś czasie akt agresji staje się jedyną wyuczoną metodą doświadczania ulgi. Osoba taka nie czuje litości ani współczucia, ponieważ nie ma wglądu we własne uczucia, które często zostały zablokowane już w dzieciństwie. Brak kontaktu z uczuciami pozwala mu funkcjonować, uczucia byłyby bolesne. Sprawca przemocy ma niejasny obraz siebie, dość mocno rozbieżny z rzeczywistością. Bardzo dba o swój wizerunek poza domem, ma dużą potrzebę uznania społecznego. Chce mieć autorytet w rodzinie, próbuje kształtować go w oparciu o przemoc. Jest głęboko przekonany, że władza, dominacja i kontrola w relacjach rodzinnych gwarantuje zachowanie spójnego systemu rodzinnego, porządku w rodzinie oraz zapewnia sprawcy uprzywilejowaną pozycję i szacunek. Jego granice psychologiczne są bardzo sztywne, przy jednoczesnym przekraczaniu 8

granic innych ludzi. Nie ufa nikomu i nie ma w nikim oparcia. Często sięga po różne używki. Badania pokazują, że prawdopodobieństwo wystąpienia przemocy w rodzinie z problemem alkoholowym jest dwukrotnie większe niż w rodzinach, w których problem ten nie występuje. Sprawcami przemocy są nie tylko mężczyźni, choć w powszechnym myśleniu utożsamia sprawcę głównie z mężczyzną, a ofiarę z kobietą. Coraz częściej słyszy się jednak o przemocy, zachowaniach agresywnych u kobiet. Przemoc ze strony kobiet często przybiera bardziej wyrafinowaną formę, często stosują trudną do udowodnienia przemoc psychiczną, nie mniej jednak coraz częściej wychodzą na jaw również przypadki znęcania fizycznego, niestety także wobec dzieci, osób starszych i niepełnosprawnych. JESTEŚ ŚWIADKIEM PRZEMOCY REAGUJ!!! Działania zewnętrzne osób zaprzyjaźnionych mogą przyczynić się do szybszego wyjścia osoby krzywdzonej z sytuacji przemocy. Co możesz zrobić, jeśli ktoś z Twojego otoczenia doświadcza przemocy? * wysłuchaj ze zrozumieniem, * zapytaj osobę krzywdzoną, czego potrzebuje i jak możesz pomóc, * nie udzielaj zbędnych rad, nie krytykuj, nie oceniaj, * wyraź swoją negatywną opinię na temat przemocy, * powiedz, że przemoc jest przestępstwem, * reaguj na każde zachowanie przemocowe sprawcy pokazując, że Ci się ono nie podoba i że nie zgadzasz się na nie. * pomóż wezwać policję, zawiadomić najbliższy ośrodek pomocy społecznej, * umów się, że przyjedziesz i pomożesz uruchomić interwencję policji lub innych służb, jeżeli osoba stosująca przemoc zacznie zachowywać się agresywnie, * podaj osobie krzywdzonej telefon do "Niebieskiej Linii" 801 12 00 02, 9

DOZNAJESZ PRZEMOCY? CO MOŻESZ ZROBIĆ? * Jeśli to możliwe znajdź się najdalej od źródła zagrożenia. * Przełam tabu milczenia czyli po prostu powiedz innym o doznawanej przemocy. * Zwróć się o pomoc do sąsiadów, przyjaciół, rodziny. * Przygotuj plan ucieczki oraz najpotrzebniejsze rzeczy, aby w razie zagrożenia opuścić dom. * Nie informuj sprawcy o planowanych działaniach. * Skorzystaj z pomocy instytucji ośrodki pomocy społecznej, stowarzyszenia zajmujące się pomocą osobom w trudnej sytuacji życiowej, punkty informacyjnokonsultacyjne, hostele itp. * Skorzystaj z możliwości rozmowy ze specjalistą zajmującym się sprawami przemocy psycholog, pracownik socjalny, dzielnicowy. * Idź na spotkanie grupy wsparcia. * Wzywaj Policję za każdym razem, gdy czujesz się zagrożony/a. * Poproś o uruchomienie procedury Niebieskie Karty (możesz to zrobić w Ośrodku Pomocy Społeczne, na Policji, w szpitalu, szkole). * Podejmij kroki prawne i wykorzystaj możliwości, jakie dają Ci ustawy (alimenty, postępowanie karne, separacja, rozwód, eksmisja, rozdzielność majątkowa). * Jeśli zostałaś/eś pobita/y udaj się do lekarza w celu uzyskania niezbędnej pomocy oraz dokumentacji. Lekarz ma obowiązek wystawić bezpłatne zaświadczenie, w którym opisze obrażenia. * Złóż zawiadomienie o przestępstwie na policję lub do prokuratury. Wtedy osoba stosująca przemoc może ponieść konsekwencje za swoje zachowanie. * Poszukaj pomocy psychologicznej. W mieście Mińsk Mazowiecki bezpłatnie taką pomoc uzyskasz w: - Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej, ul. Kościuszki 25 A, III piętro, pokój4. - Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie, ul Konstytucji 3-go Maja 16. - Mińskim Punkcie Informacyjno Konsultacyjny prowadzonym przez Miejską Komisję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, ul. Wyszyńskiego 30 A. * Zadzwoń pod numer telefonu zaufania "Niebieskiej Linii" 801 12 00 02. 10

JESTEŚ SPRAWCĄ PRZEMOCY? CHCESZ TO ZMIENIĆ? * Poszukaj pomocy psychologicznej. W mieście Mińsk Mazowiecki bezpłatnie taką pomoc uzyskasz w: - Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej, ul. Kościuszki 25 A, III piętro,pokój 4. - Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie, ul Konstytucji 3-go Maja 16. - Mińskim Punkcie Informacyjno Konsultacyjny prowadzonym przez Miejską Komisję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, ul. Wyszyńskiego 30 A. * Zgłoś się na spotkania grupy realizującej Program oddziaływań korekcyjnoedukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie w każdy poniedziałek w godzinach 18:00-20:00 do pokoju nr 101, I piętro w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie w Mińsku Mazowiecki, ul Konstytucji 3-go Maja 16. * Zadzwoń pod numer telefonu zaufania "Niebieskiej Linii" 801 12 00 02. 11

Źródła: 1. Sprawca przemocy w rodzinie", Wydawnictwo PARPAMedia 2. Mazur, J, Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak, 2002 3. Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2002. 4. Bodzon P., Mężczyzna ofiara kobiecej przemocy, w: Kobieta i mężczyzna podobieństwa, różnice, relacje, Kwartalnik Naukowy Towarzystwa Uniwersyteckiego, 2(14)2013, s.152-169. 5. Bakuła A., Kim jest sprawca?, w: Świat Problemów, 2000, nr 10, s. 16-20. 6. Michalska K., Jaszczak-Kuźmińska D., Przemoc w rodzinie, Warszawa, Wydawnictwo PARPAMedia, 2007. 7. Aronson E., Akert Robin M., Wilson D. Tomothy, Psychologia społeczna. Serce i umysł., Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka s.c. 2012. 8. Badura - Madej W., Dobrzyńska - Mesterhazy A., Przemoc w rodzinie: interwencja kryzysowa i psychoterapia., Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2015. 9. http://www.niebieskalinia.info OPRACOWANIE: ZESPÓŁ MONITORUJĄCY REALIZACJĘ MIEJSKIEGO PROGRAMU PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE ORAZ OCHRONY OFIAR PRZEMOCY W MIEŚCIE MIŃSK MAZOWIECKI. 12