Reformacja i kontrreformacja w Rzeczypospolitej
1. Początki reformacji w Polsce Kraj wieloetniczny, więc wielowyznaniowy XIV-XV Polacy, Litwini, Niemcy katolicy Rusini prawosławni Żydzi wyznawcy judaizmu Ormianie chrześcijanie Tatarzy muzułmanie Czesi husytyzm
Krytyka kościoła, bo: 1. Dziesięcina 2. Brak opodatkowania kościoła 3. Wyroki sądów kościelnych są wykonywane przez świecką administrację 4. Niski poziom intelektualny duchowieństwa
a) Luteranizm na ziemiach polskich W latach 20-tych nauki Lutra docierają do Polski; głównie duże miasta głównie Prus Królewskich (Elbląg, Toruń), zachodniej Wielkopolski (Wschowa, Międzyrzecz, Skwierzyna, Wałcz) Szlachta i król niechętni; szlachta, bo luteranizm popularny u mieszczan (a szlachta nie lubiła mieszczan) Zygmunt Stary wydaje zakaz sprowadzania i czytania pism luterańskich
Stopniowe zmiany od 1525 r. (hołd pruski) i mimo stłumienia zamieszek w Gdańsku na tle religijnym (tzw. tumult gdański 1525-1526 bunt mieszczan przeciw kościołowi i burmistrzowi) w Prusach Książęcych rozwój luteranizmu
b) kalwinizm na ziemiach polskich Szlachta Prus Królewskich (i Korony) wolała kalwinizm Też w Prusach Książęcych powstał silny ośrodek kalwinów w Królewcu Tworzą gminy, od poł. XVI w. zbory W Małopolsce i na Litwie rozwój od poł. XVI w. Szlachta w kalwinizmie podobała się samorządność niezależna od króla czy duchowieństwa Dość luźne podejście do surowych reguł Kalwina
c) bracia polscy na ziemiach polskich 1562-1565 rozłam w polskim kalwinizmie; Piotr z Goniądza głosi antytrynitaryzm (odrzucenie dogmatu Trójcy św.) antytrynitarze zwani też arianami lub braćmi polskimi 1. Uprościli liturgię 2. Odrzucili przedmioty kultu 3. Chrzcili tylko dorosłych 4. Pełna tolerancja wobec innych religii 5. Potępiali poddaństwo i wojny Faust Socyn (XVI/XVII w.) stworzył podstawy wyznania Główny ośrodek arian to Raków (szkoła, drukarnia) Braci polskich wygnano z Polski w 1658 r.
d) bracia czescy Głównie w Wielkopolsce; połowa XVI w. Zwolennicy husytyzmu Duża cześć to rzemieślnicy, którzy wpłynęli na rozwój m.in. Leszna czy Poznania
2. Próby zjednoczenia protestantów i walka o tolerancję Rywalizacja z katolicyzmem miała się dokonać za pomocą zjednoczenia wyznań protestanckich: luteranów, kalwinów i braci czeskich Jan Łaski, przywódca kalwinów na czele tego ruchu zjednoczeniowego próby stworzenia kościoła narodowego wzorowanego na anglikanizmie Apel do króla, by zreformować kościół katolicki (m.in. język polski w liturgii, komunia pod dwiema postaciami) Nad kościołem narodowym byłby król niezależny od papieża Król i cześć wyższych duchownych popiera, ale obawa części szlachty o zbyt duże wzmocnienie władzy króla
Ugoda sandomierska 1570r. W Sandomierzu w 1570 r. luteranie, bracia czescy i kalwini podpisali porozumienie, w której zobowiązali się do wspólnej obrony swych wyznań Bez braci polskich, bo zbyt radykalni dla pozostałych
Akt konfederacji warszawskiej 1573 Obawa o powtórkę nocy św. Bartłomieja Akt konfederacji warszawskiej określał zasady pokoju między religiami Surowe kary za łamanie praw innowiercom Gwarancja wolności religijnej dysydentom (innowiercom) Polska państwem bez stosów
3. Kontrreformacja w Polsce Seminaria duchowne Proboszczowie mają dbać o rozwój religijny i moralny wiernych Księża mieli regularnie głosić kazania, prowadzić księgi metrykalne itp. Bp warmiński Stanisław Hozjusz sprowadził do Polski jezuitów 1564 r. w Braniewie założyli kolegium kształcącego młodzież W Wilnie założyli klasztor, centrum kontrreformacji na Litwie (potem przekształcone w Akademię Wileńską w 1579 (poprawić sobie w książce) Coraz więcej szkół, klasztorów jezuickich, które są konkurencją dla szkół i ośrodków protestanckich Wykształceni kaznodzieje i pisarze religijny, np. Jakub Wujek (tzw. Biblia Jakuba Wujka) i Piotr Skarga (Kazania sejmowe)
4. Kościół prawosławny i unia brzeska Duża część prawosławnych przechodzi albo na luteranizm lub kalwinizm (w okresie reformacji) albo na katolicyzm (w okresie kontrreformacji) Od 1589 r. patriarchat w Moskwie chce kontrolować kościół prawosławny w Polsce i na Litwie (i też wcinać się w wewnętrzne sprawy RP) 1596 r. w Brześciu na Litwie ogłoszono zawarcie unii Cerkwi polsko-litewskiej z kościołem katolickim (tzw. unia brzeska) 1. Kościół prawosławny w Rzeczypospolitej uznaje zwierzchnictwo papieża 2. Kościół prawosławny w RP zachowuje swoje obrzędy i prawo do zawierania małżeństwo przez księży
Rozłam w samej Cerkwi, gdyż samym wiernym to się nie spodobało W Rzeczypospolitej uznawano tylko Kościół unicki, tzw. grekokatolicki W XVII w. dyzunici (nie popierają unii) wywalczyli sobie możliwość odprawiania nabożeństw i przywrócenia hierarchii prawosławnej w RP