Chęciny (obecnie) miasto w woj. świętokrzyskim, w powiecie kieleckim. XVI - XVII wiek - miasto w województwie sandomierskim, powiat chęciński

Transkrypt

1 Chęciny (obecnie) miasto w woj. świętokrzyskim, w powiecie kieleckim. XVI - XVII wiek - miasto w województwie sandomierskim, powiat chęciński Klasztor franciszkanów "W czasie reformacji, w 1581 r. kościół został zajęty na 15 lat przez zwolenników skrajnego kalwinizmu, zwanych "braćmi polskimi" lub arianami. W odbudowie odzyskanego kościoła pomagał miecznik królewski, starosta chęciński i lelowski Stanisław z Ruszczy Branicki. Jemu franciszkanie zawdzięczają też rozbudowę kościoła..." =99&subsub=144&menu=135&strona=1 Kościół "1571 r. według Sobieszczańskiego w tym roku kościół parafialny przerobiono na zbór ariański. Proboszczowie w tym czasie mieszkali przy kościele szpitalnym Świętego Ducha" 1 / 6

2 Dariusz Kalina, "Dzieje Chęcin", Chęciny 2010 "Reformacyjny epizod Nie wiadomo, kiedy dotarły nowinki wirtemberskie do Chęcin. Warunki ich rozprzestrzenianiu sprzyjające tak w kraju, jak i w Chęcinach. W pamięci żyjących około 1560 r. świeże było wspomnienie postaci plebana chęcińskiego Jana z Wolborza, prezentowanego na miejscowego plebana 1 X 1331 r., na miejsce Jakuba Staszkowskiego, kanonika krakowskiego, który został prezentowany do objęcia plebanii w Jaśle[1]. Z treści listu biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego do prymasa Macieja Drzewickiego z 1533 r. wynika, ze dopuścił się on morderstwa za co, jak i za inne zbrodnie, został wygnany z diecezji krakowskiej. W czasie swojego duszpasterstwa w Chęcinach wiódł on ostre spory z mieszczanami, którzy nie chcieli zwozić należnej mu dziesięciny do jego stodoły[2]. Według dotychczasowych opinii, kościół parafialny sprofanował Stanisław lub Hieronim Szafraniec. Przyjmuje się także, iż kościół parafialny był w rękach protestanckich w l , a kościół franciszkanów ok , a ich rekatolizację przeprowadził król Zygmunt III w oparciu o starostę chęcińskiego Stanisława Branickiego[3]. Kwestię początków protestantyzmu w mieście rozświetlił Wacław Urban w 1975 roku, podczas pierwszej naukowej konferencji poświęconej dziejom Chęcin. Stwierdził on mianowicie, że fundament pod rozwój tutejszego różnowierstwa mógł już położyć zmarły w 1556 r. jako oślepły starzec starosta chęciński Hieronim Szafraniec, mąż córki naturalnej Zygmunta Starego i sympatyk reformacji. Niesłuszne są sugestie, jakoby tutejszy zbór założył kanclerz wielki koronny Walenty Dembiński, który przejął faktycznie obowiązki starosty chęcińskiego w 1550 r., ale pozostał jednak - choć bardzo chłodnym katolikiem. Oddziaływał zapewne na rozwój reformacji w Chęcinach wybitny patron kalwinizmu Stanisław Szafraniec (zm. 1598), bratanek Hieronima (Szafrańca), a zięć Walentego Dembińskiego, lecz właściwym założycielem 2 / 6

3 tutejszego zboru był chyba Stanisław Dembiński (zm. 1586). Ów syn Walentego był gorącym kalwinem, od r gospodarzył w Chęcinach jako podstarości swego ojca, a od roku 1554 był tam pełnoprawnym starostą[4]. Po tej dacie zatem należy szukać momentu powstania chęcińskiego zboru przy kościele parafialnym św. Bartłomieja[5], Pierwsze znane nam wzmianki o tutejszym zborze pochodzą z września 1560 r. z synodu różnowierczego w Książu Wielkim, gdzie wystąpił minister zboru chęcińskiego Wojciech[6]. Zbór chęciński stał się centrum dystryktu chęcińskiego (jednostki administracji duszpasterstwa), a seniorem duchownym od 1566 do 1576 r. był Jakub Sylwiusz (może: Leśniak?), dotychczasowy minister w Krzcięcicach. Był on jednym z pierwszych propagatorów różnowierstwa w Małopolsce. Pochodził z chłopskiej rodziny ze Śmiłowic pod Miechowem, z plebana katolickiego w Chęcinach, predykant kalwiński, a potem zostać pełnym nienawiści wobec arian starcem, to właśnie on podpisał słynna Ugodę Sandomierską w 1570 r. jako starszy zborów helweckich w obwodzie Chęcińskim[7]. Ministrem protestanckim w Chęcinach był również sławny Wawrzyniec z Przasnysza zwany Discordia (z łacińskiego: Niezgoda - przyp. DK), niegdyś kaznodzieja królewski. Innym reformacyjnym przedstawicielem występującym Chęcinach był Jan Pustelnik z Chęcin, były kustosz w Książu Wielkim; w l. 50. XVI wieku był wyznania helweckiego i w tym duchu prowadził działalność w zborach we Wodzisławiu, Kazimierzy, Rogowie i Stradowie. Około 1563 r. na krótko uległ wpływom nauki Braci Polskich, ale szybko powrócił do wyznania kalwińskiego. Ostatnim jego miejscem pracy był Żarnowiec, a następnie udawszy się do Chęcin, zmarł, i tu gdzieś został pochowany[8]. Po uszkodzeniu kościoła św. Bartłomieja przez uderzenie pioruna w 1582 r. duszpasterstwo katolików przeniesione zostało do kościoła Św., Ducha wraz z mieszkaniem plebana i funkcjonowało tu blisko lat 30. Tu także, w oparciu o stary cmentarz szpitalny, chowane były ciała mieszczan chęcińskich, a wewnątrz kościoła pochowany został wójt chęciński Andrzej Kozubowicz (zm. 1626). Rodzi się pytanie: jak to było możliwe, aby w królewskim mieście kościół parafialny, podlegający prawu patronatu katolickich władców Polski, mógł być oddany protestantom? Otóż przypomnijmy, że król mógł zgodnie z obowiązującym prawem obierać plebana, jednakże władze miasta miały własną, dobrze uposażoną, pochodzącą z 1436 r. prebendę p.w. Krzyża Świętego, św. Męczenników, śś. Stanisława i Mikołaja, z ołtarzem Świętego Krzyża. Przy poparciu ze strony miejscowego starosty, który wyznawał idee kościoła kalwińskiego, w czasach panowania króla Zygmunta Augusta (sprzyjającego różnowierstwu), w obliczu popularności idei taniego kościoła głoszonego przez wyznania protestanckie - wydaje się, że był to proces stosunkowo spokojny i bezkonfliktowy. Ciekawe na ten temat światło rzuca nadanie (z 1 III 1570) na wieki wieków pustego pola, położonego obok kościoła Św. Ducha, przez starostę chęcińskiego, seniora dystryktu chęcińskiego, kalwina, Stanisława Dembińskiego[9]. Jak zauważył Michał Rawita-Witanowski - w wydanym w 1597 r. przez króla akcie reerekcji kościoła parafialnego p.w. św. Bartłomieja wspomniano że był on blisko przez lat dwadzieścia w rękach kalwinów. Zatem przyjmując datę około 1560 r. (wzmianka o dystrykcie chęcińskim), oraz wzmiankę w akcie królewskim, datę rekatolizacji świątyni należy umieścić w l. 80. XVI w czasie panowania króla Stefana Batorego i królowej Anny Jagiellonki[10]. 3 / 6

4 W literaturze notowane są oskarżenia po adresem protestantów o zniszczenia jakich dopuścili się w kościele parafialnym - w rzeczywistości spowodował je pożar powstały od uderzenia pioruna, o czy czytaliśmy powyżej. Spaliło się pokrycie dachu wraz z sygnaturką. Wówczas pleban w obojgu Chęcinach, Bartłomiej Grazimowski, z miłości dla Boga i swojego kościoła parafialnego chęcińskiego, przeznaczył roczne dochody na poprawę nakrycia budynku - w trakcie prac dach i ścianę szczytową obniżono o ok. 2.5 m (przy czym wieża na sygnaturkę odbudowana została w mniejszej skali)[11]. Król Batory ze swojej strony wsparł jego wysiłki odnawiając fundusz przeznaczony na szkołę i nauczyciela przywilejem z datowanym z 27 VII 1583 roku, który następnie potwierdził prymas Polski, Stanisław Karnkowski dokumentem z 11 VIII 1583 r., dodając ze swojej strony dziesięcinę wybieraną z ról kmiecych we wsiach Murowanej Woli oraz Miedziance[12]. W tej sytuacji nabożeństwo kalwinów (czy też Braci Polskich, jak chcą inni) przeniesione zostało do kościoła franciszkanów w konsekwencji jakiegoś porozumienia z obu stron, bo nie słyszymy w tej sprawie o żadnych gwałtach z obu stron. - Przeciwnie, z danych pozostawionych przez ojca Bonawenturę Makowskiego wynika, że we wspomnianym czasie gwardian i dwaj współbracia utrzymali się przy klasztorze i funkcjonowali razem wraz z innowiercami od ok do roku 1603[13]. W 1588 r. nawiedziło miasto morowe powietrze, ilu z pośród mieszkańców z sobą zabrało nie wiadomo. Smutną tego faktu pamiątką jest samotny dziś krzyż, stojący na zapomnianym cmentarzu cholerycznym, stojący przy równie zapomnianej Ulicy Szkolniczej - prostej drogi do Kościoła od zachodniej strony miasta[14]. [1] MRPS 4, vol 2, nr [2] Acta Tomiciana t. 15, wyd. W. Pociecha, Wrocław-Kraków 1957, s [3] F.M. Sobieszczański, Wycieczka archeologiczna, s. 194; W. Grzeliński, Monografia Chęcin, s , 63; M. Palewicz, Kościoły i kaplice Chęcin.., s. 215, M. Rawita-Witanowski, Dawny powiat chęciński, s , 461. [4] W. Urban, Reformacja w Chęcińskiem, [w:] VII wieków Chęcin, s , s ; A. Tomczak, Walenty Dembiński, kanclerz egzekucji, Toruń 1963, s ; H. Kowalska, Stanisław Szafraniec z Pieskowej Skały, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, R. III, 1958; A. Kawecka-Gryczowa, Przyczynek do biografii Stanisława Szafrańca, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, R. XVII, [5] Według dotychczasowej literatury kościół parafialny mieli otrzymać od starosty chęcińskiego, Stanisława Szafrańca w roku 1568, zob. hasło: Chęciny, oprac. T. Wróbel, Encyklopedia Katolicka. t. 3, Lublin [6] Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. 2, oprac. M. Sipayłło, Warszawa 1972, s. 32, 45. [7] A. Kawecka-Gryczowa, Jakub Sylwiusz a rozłam w zborze małopolskim, Reformacja w Polsce, R. IX-X, ; M. Rawita-Witanowski, Dawny powiat chęciński, s ; W. 4 / 6

5 Urban, Reformacja w Chęcińskiem, s. 101; W. Krasiński, Zarys dziejów reformacji w Polsce, t. 1, Warszawa 1905, s [8] K. Bukowski, Dzieje reformacji w Polsce, t. 1, s. 205; t. 2, s , 497 i 553; W. Urban, Reformacja w Chęcińskiem, s [9] MRPS 5, nr 4137; F. Kiryk, Urbanizacja Małopolski, s. 33. [10] Królowa znana była z gorliwej, katolickiej, wiary, żywo wspierała siły kontrreformacji, gdy owdowiała przeprowadziła elekcję swojego siostrzeńca, późniejszego Zygmunta III Wazy. Jej należy przypisać dokonanie rekatolizacji przynajmniej kościoła parafialnego w Chęcinach, co zostało zanotowane w wezwaniu ołtarza kościoła parafialnego. [11] M. Rawita-Witanowski Dawny powiat chęciński.., s. 38, 57; R. Mirowski, Dachy Chęcin. Dachy Europy, [w:] Chęciny na starej fotografii, s [12] W. Grzeliński, Monografia Chęcin, s. 48; M. Rawita-Witanowski, Dawny powiat chęciński, s. 62. [13] B. Makowski, Tesaurus Provinciae Poloniae Connventum Chęcinensis, de conventu monialium chencinensium, aliqua hic inseruntur ex Actis Conventus Patrum ac etiam ex Actis Conventus Monialium, Archiwum Franciszkanów w Krakowie, s. 266, 271, M. J. Hałambiec, Franciszkański klasztor w Chęcinach (Historia od fundacji -1368, poprzez zabór -1817, do odzyskania 1991), Chęciny 2003, s. 21. [14] Teren ten jest położony około 100 kroków na zachód od drzwi głównych kościoła parafialnego." Spotkanie w Chęcinach / 6

6 "Życie duchowe w Chęcinach w połowie XVI wieku..." Wikipedia Chęciny na google Maps 6 / 6