WPŁYW CZYNNIKÓW NATURALNYCH

MONOGRAFIE KOMISJI HYDROLOGICZNEJ PTG NOWOCZESNE METODY I ROZWIĄZANIA W HYDROLOGII I GOSPODARCE WODNEJ T O M 3 CIEŚLIŃSKI ROMAN (1), RUMAN MAREK (2), ABSALON DAMIAN (2) (1) Uniwersytet Gdański, Wydział Oceanografii i Geografii, Katedra Hydrologii (2) Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, Sosnowiec WPŁYW CZYNNIKÓW NATURALNYCH I ANTROPOGENICZNYCH NA STOSUNKI WODNE WYBRANYCH JEZIOR SŁOWIŃSKIEGO PARKU NARODOWEGO THE IMPACT OF NATURAL AND ANTHROPOGENIC FACTORS ON THE WATER RELATIONS OF CHOSEN LAKES IN THE SŁOWINSKI NATIONAL PARK Streszczenie: Celem pracy jest ustalenie wpływu naturalnych i antropogenicznych czynników kształtujących stosunki wodne jezior przybrzeżnych. Do badań wybrano dwa jeziora przybrzeżne polskiego wybrzeża południowego Bałtyku i ich zlewnie: Jezioro Łebsko i Jezioro Gardno. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzić można, że główne przyczyny zmian stosunków wodnych w zlewniach obu jezior miały charakter naturalny, jednakże w XX w., nastąpił olbrzymi wzrost znaczenia czynników antropogenicznych wpływających na zmiany obiegu wody i stosunków wodnych. Dotyczy to przede wszystkim intensyfikacji budowy gęstej sieci rowów i kanałów melioracyjnych oraz pojawienie się wymuszonego obiegu wody (polderyzacja). Zauważono również, że pomimo utrzymywania się w poszczególnych latach wartości zużycia nawozów mineralnych na zbliżonym poziomie, wielkość ich ładunków dostarczanych bezpośrednio do analizowanych jezior jest znaczna. Przykładowo do jeziora Gardno miesięcznie odprowadzanych jest średnio 40 ton azotu ogólnego oraz 1,6 tony fosforu ogólnego, zaś do Jeziora Łebsko miesięcznie odprowadzanych jest 53,5 tony azotu ogólnego i 2,3 tony fosforu ogólnego. Skutkuje to silną eutrofizacją obu jezior. Warunki naturalne wpływają obecnie na zmiany parametrów morfometrycznych jezior (zmniejszanie powierzchni i głębokości wynikające z wypłycania i zamulania). W przypadku Jeziora Gardno szacuje się, że jego powierzchnia uległa zmniejszeniu w wyniku ekspansji trzcinowisk o 1,30%, zaś w wyniku zamulania o 4%. Z kolei w przypadku Jeziora Łebsko szuwary spowodowały zmniejszenie jego powierzchni o 1,45%, natomiast zamulanie spowodowało zmniejszenie jeziora o 5%. Abstract: The aim of the study is to determine the impact of natural and anthropogenic factors influencing the water regime of coastal lakes. The study selected two Polish coastal lakes of the southern Baltic coast and their drainage basins, ie. Lake Łebsko and Lake Gardno. Based on these results it can be stated that the main cause of changes of water in the catchment areas of both lakes was in the past the environment, but the twentieth century (and in particular the second half) brought a dramatic increase in the contribution of anthropogenic changes affecting the water cycle and water relations. This applies in particular to intensify the construction of a dense network of drainage 111

ditches and channels and the emergence of forced circulation of water (polders). Also, it can be noted that despite persistence in different years at the same level of consumption of mineral fertilizers, the size of their loads delivered directly to analyzed lakes is considerable. For example, the lake Gardno is discharged monthly average of 40 tons of total nitrogen and 1.6 tonnes of total phosphorus, and to Lake Łebsko month is discharged 53.5 tons of total nitrogen and 2.3 tons of total phosphorus. This results in strong eutrophication of both lakes. Natural conditions currently affect morphometric changes in the conditions of lakes (reduction of surface and depth resulting from the shallowing and silting). In the case of Lake Gardno, it is estimated that its surface has been reduced as a result of the expansion of reedbeds of 1.30%, and as a result of silting by 4%. On the other hand, in the case of Lake Łebsko rushes resulted in a decrease of its surface by 1.45%, while the silting of the lake caused a reduction of 5%. Słowa kluczowe: stosunki wodne, jeziora przybrzeżne, Słowiński Park Narodowy, działalność antropogeniczna Keywords: water relations, coastal lakes, Słowinski National Park, anthropogenic activity Wstęp Jeziora przybrzeżne to obiekty hydrograficzne, które charakteryzują się niezwykle złożonym obiegiem wody. Specyfika tych systemów wodnych wynika bowiem z położenia akwenów na granicy lądu i morza, występowania odmiennych od pozostałej strefy lądowej warunków środowiska geograficznego, cech hydrograficznych zlewni, niespotykanych gdzie indziej procesów i zjawisk hydrometeorologicznych oraz antropopresji. Obieg wody wpływa z kolei na stosunki wodne, które rozumiane mogą być jako charakterystyczne dla danego środowiska i okresu cechy występowania wody (Drwal, Hryniszak, 2003). Zatem należy zastanowić się, które z elementów środowiska mają decydujący wpływ na kształtowanie określonych stosunków wodnych poszczególnych odcinków wybrzeża, a w szczególności składu chemicznego wód jeziornych i cech morfometrycznych tych akwenów. Celem pracy jest ustalenie wpływu naturalnych i antropogenicznych czynników na stosunki wodne jezior przybrzeżnych. Do badań wybrano dwa jeziora przybrzeżne polskiego wybrzeża południowego Bałtyku i ich zlewnie, tj. jeziora Łebsko i Gardno. Oba położone są na obszarze Słowińskiego Parku Narodowego (SPN). Stanowią one jednocześnie bardzo dobry przykład nakładania się wpływów środowiska naturalnego i działalności człowieka. Położone są one bowiem w dolnej części dorzeczy rzek: Łeby i Łupawy, przez co są odbiornikiem wód spływających z tych dorzeczy. Jednocześnie odbierają 112

wody dopływające ze zlewni bezpośrednich, będących od około dwustu lat pod silną presją człowieka. Ponadto jakość wód omawianych jezior determinowana jest nie tylko dopływami wód słodkich, ale także słonawych, które silnie oddziałują na środowisko. Spotkać można tu faunę i florę charakterystyczną dla wód słodkich, jak i słonych (Elliott, Quintino, 2007; Lévêque i in., 2008; Meyerson i in., 2008). Warunki morfometryczne omawianych akwenów, (a w szczególności ich niewielkie głębokości) decydują o szybkiej degradacji tych obiektów oraz małej odporności na zanieczyszczenia. Metody Główne prace polegały na kwerendzie materiałów źródłowych oraz badaniach terenowych. W ramach badań terenowych dokonano poboru prób wody na największych dopływach do analizowanych jezior. Wykonano także pomiary natężenia przepływu przy użyciu Akustycznego Dopplerowskiego Prądomierza Profilującego Teledyne RD Instruments StreamPro ADCP oraz przy użyciu młynka elektromagnetycznego VALEPORT i przepływomierza Argonaut firmy Sontek. Pobrane próby wody analizowano w Laboratorium Hydrochemicznym Uniwersytetu Gdańskiego. Określono stężenie azotu ogólnego i fosforu ogólnego. Do tego celu wykorzystano spektrofotometr Nova 400 firmy Merck. Dodatkowo wykonano kartowanie hydrograficzne zlewni bezpośrednich jezior. Charakterystyka hydrograficzna obiektów badań Jezioro Łebsko zajmuję powierzchnię 71,4 km 2. Jest płytkim akwenem, którego maksymalna głębokość sięga 6,1 m, a głębokość średnia wynosi 1,6 m. W rzeźbie dna misy widoczna jest rynna (Choiński, Kaniecki, 2003), która swym kształtem i usytuowaniem nawiązuje do biegu rzeki Łeby. Rzeka Łeba ma decydujący wpływ na kształtowanie się warunków hydrologicznych jeziora Łebsko (65% zasilania ze zlewni). Ma ona jeden z najbardziej wyrównanych przepływów spośród wszystkich rzek polskich (Dynowska, 1971; Stachy, 1987). Najniższe miesięczne przepływy występują w sierpniu, 113

a maksymalne w marcu. Średni przepływ Łeby jest szacowany na 11,8 m3 s-1 (Bogdanowicz, 2004). Do jeziora (poza rzeką Łebą) uchodzą m.in.: rzeka Pustynka, kanał Żarnowski, kanał Gardno-Łebsko i kanał Łupawa-Łebsko. Od morza oddziela je mierzeja o szerokości wynoszącej w najwęższym miejscu 600 m, a w najszerszym 3 km. Z morzem łączy je szeroki na 60-80 m i głęboki na 6 m kanał (uważany za ujściowy odcinek Łeby) o długości 2,7 km. Powierzchnia dorzecza rzeki Łeby wynosi 1594 km 2. Jezioro Gardno ma 24,7 km 2 powierzchni. Podobnie jak wszystkie jeziora przybrzeżne jest płytkim akwenem. Jego maksymalna głębokość osiąga 2,6 m, a głębokość średnia wynosi 1,3 m. Warunki hydrologiczne jeziora Gardno kształtuje rzeka Łupawa, która dostarcza około 92% wód dopływających powierzchniowo do akwenu. Dopływ wód rzeką Łupawą szacowany jest na 8,2-8,3 m 3 s -1 (Cyberski, Jędrasik, 1992; Bogdanowicz, 2004) i waha się od 7,04 m 3 s -1 w sierpniu do 9,44 m 3 s -1 w marcu (Jereczek- Korzeniewska, 2005). Do jeziora Gardno uchodzą: Łupawa, Bagiennica, Grabownica i Brodna oraz kanały i rowy odwadniające południową, zachodnią i wschodnią część zlewni bezpośredniej jeziora. Ponadto jezioro Gardno ma połączenie z jeziorem Łebsko poprzez Kanał Łupawa-Łebsko. Od morza oddziela je mierzeja o szerokości wynoszącej w najwęższym miejscu 500 m, a w najszerszym 2,5 km. Z morzem łączy je szeroki na 20-30 m i głęboki na 5 m kanał (uważany za ujściowy odcinek Łupawy) o długości 2,7 km. Powierzchnia dorzecza Łupawy wynosi 964,4 km 2. Środowisko Zmienność i zróżnicowanie składu chemicznego wód jezior przybrzeżnych uzależnione jest od wielu czynników. Bardzo istotne znaczenie mają uwarunkowania przyrodnicze, a w szczególności występowanie roślinności oraz ptactwa na tych obszarach. Strefa litoralna jezior przybrzeżnych zasiedlona jest przez nimfeidy (rośliny wodne) oraz rozległe szuwary trzcinowe (Hesse, 1996; Szmeja, 1998). Znaczny udział mają także zarośla wierzbowe i olsy, z dużym udziałem roślin bagiennych, zwłaszcza Glyceria maxima, co wiąże się z częstymi i znacznymi wahaniami poziomu wody w tych jeziorach (Szmeja, 1998). Oba jeziora posiadają wody eutroficzne 114

o małej przezroczystości, ograniczonej przez roślinność zanurzoną. Wiatry powodują intensywne mieszanie wód i resuspensję osadów jeziora. Trwale zawieszona w toni znaczna ilość abiosestonu (mineralnych i martwych cząstek unoszących się w wodzie), który skutecznie ogranicza przenikanie światła w głąb wody i jest inhibitorem rozprzestrzeniania się roślinności zanurzonej (Kraska, 2003). Na skład hydrochemiczny tych akwenów mogą więc bezpośrednio wpływać procesy związane z zakwitaniem bądź obumieraniem roślinności wodnej oraz zanieczyszczenie wody ptasimi odchodami, które mogą prowadzić do wzrostu ilości biogenów i amoniaku w wodzie. Niezwykle istotnym przejawem ewolucji hydrograficznej poszczególnych jezior są zmiany ich głębokości. Dla jezior przybrzeżnych charakterystyczne jest wypłycanie na skutek zasypywania od strony mierzei (Hildebrandt-Radke, 1999 rys. 1). Według J. Miszalskiego (1973) tempo przemieszczani się czoła niektórych wydm ruchomych wynosi 15,6 m rok -1, zaś tempo przemieszczania linii brzegowej jeziora Łebsko w latach 1891-1965 od 0,5 do 1,2 m rok -1. Rys. 1. Akumulacja biologiczna i eoliczna w bezpośrednim sąsiedztwie jeziora Łebsko Fig. 1. Bioaccumulation and wind acumulation in the immediate vicinity of Lake Łebsko Źródło (source): Piotrowska, 1997 115

Rys. 2. Strefy zarastania i zamulania na obszarze jeziora Gardno i Łebsko Fig. 2. Zones overgrowing and silting in the area of Lake Gardno and Łebsko Wpływ na wypłycanie niecek jezior przybrzeżnych ma również silne zarastanie widoczne szczególnie od strony południowej i północnej zbiorników (rys. 2). Przyczyną wypłycania się jezior są głównie trzcinowe szuwary, które powodują cofanie się lustra wody w tempie 0,3-3,0 m rok -1 (Piotrowska, 1997). Według A. Schechtla (1984) szuwary zajmują około 650 ha (9,1%) powierzchni jeziora Łebsko. W latach 1884-1920 ich ekspansja 116

spowodowała zmniejszenie powierzchni zbiornika o 104 ha (1,45%). Z kolei powierzchnia jeziora Gardno w okresie lat 1912-1959 zmniejszyła się o 32 ha (1,3%). Wypłycanie związane jest również z zamulaniem osadami deponowanymi przez rzeki spływające ze zlewni. W przypadku jeziora Łebsko w ciągu ostatnich 60 lat jego powierzchnia zmniejszyła się wskutek zamulania osadami nanoszonymi przez rzekę Łebę i zasypywania w części północnej przez wydmy o 382 ha, co stanowi około 5% całej jego powierzchni (Tobolski i in., 1997). Z kolei jezioro Gardno wskutek zamulania materiałem deponowanym przez rzekę Łupawę w ciągu ostatnich 60 lat zmniejszyło swoją powierzchnię o około 100 ha, co stanowi 4% lustra wody (Tobolski i in., 1997). W ciągu ostatnich 50 lat także objętość jeziora zmniejszyła się o 6 mln m 3 (Balicki, 1980), co stanowi około 16% jego objętości. Warunki morfometryczne wielu jezior przybrzeżnych (w tym Łebska i Gardna) przyczyniają się do wzmożonej eutrofizacji i pogorszenia stanu jakościowego ich wód. Potwierdzają to spostrzeżenia E. Bajkiewicz Grabowskiej (1990), która stwierdza, że wpływ na zwiększenie efektów zjawiska eutrofizacji mają również cechy naturalne samej zlewni zbiornika, jak i jego morfometria. Działalność człowieka Rozpatrując różne uwarunkowania mogące oddziaływać na zmienność chemiczną wód jezior przybrzeżnych nie należy zapominać o działalności człowieka, którą można określić jako bezpośrednią i pośrednią. Pierwsza z nich związana jest z działalnością przemysłową i rolniczą prowadzoną na obszarze zlewni tych jezior. Problemem jest brak szczegółowych informacji nt. niekontrolowanych zrzutów ścieków z gospodarstw przydomowych i terenów byłych PGR (Państwowych Gospodarstw Rolnych), nieposiadających systemu kanalizacyjnego. Na obszarze zlewni analizowanych jezior prowadzona jest działalność rolnicza. Efekty jej oddziaływania uzależnione są od ilości gruntów ornych zlokalizowanych na obszarze zlewni bezpośredniej omawianych zbiorników. Na rysunku 3 przedstawiono strukturę użytkowania terenu dla obu analizowanych zlewni. Nawozy oraz środki ochrony roślin niejednokrotnie 117

przedostają się do jezior i rzek poprzez spływy powierzchniowe i podziemne (Matysik, Absalon, Ruman, 2015). Dlatego też postanowiono określić, jakie ilości poszczególnych rodzajów nawozów wykorzystuje się w pracach rolniczych. Przedstawione dane dotyczą województwa pomorskiego, na obszarze którego zlokalizowane są oba jeziora. Dane dotyczące zużycia nawozów mineralnych na 1 ha użytków rolnych przedstawiono w poszczególnych latach okresu badawczego (rys. 4). Rys. 3. Struktura użytkowania terenu w zlewniach jeziora Łebsko i Gardno Fig. 3. The land use structure in the catchment of Lake Łebsko and Gardno 118

Rys. 4. Zużycie nawozów azotowych, fosforowych, potasowych i wapniowych w kg na 1 ha użytków rolnych (UR) w województwie pomorskim w latach 2002-2007 Fig. 4. Consumption of nitrogen, phosphorus, potassium and calcium fertilizers in kg per 1 ha in Pomorskie voivodship in the years 2002-2007 Źródło: GUS, Warszawa Source: GUS Warsaw Na podstawie analizowanych danych statystycznych stwierdzić można, że następuje spadek ilości używanych nawozów wapniowych. Zużycie pozostałych nawozów w poszczególnych latach kształtuje się na zbliżonym poziomie (rys. 4). Istotne znaczenie dla eutrofizacji jezior ma wielkość ładunków związków biogenicznych dostarczanych bezpośrednio do ich niecek poprzez dopływ potamiczny ze zlewni. Przykładowo do jeziora Gardno miesięcznie odprowadzanych jest średnio 40 ton azotu ogólnego (rys. 5) oraz 1,6 tony fosforu ogólnego (rys. 6). Z kolei do jeziora Łebsko miesięcznie odprowadzanych jest 53,5 tony azotu ogólnego (rys. 7) i 2,3 tony fosforu ogólnego (rys. 8). Skutkuje to silną eutrofizacją obu jezior. Potwierdzają to spostrzeżenia D. Matuszewskiej (2001), która określa, że największy wpływ na eutrofizację tych akwenów ma dopływ materiału organicznego wnoszonego przez wpływające rzeki, odprowadzenia rowów melioracyjnych oraz spływ powierzchniowy. 119

Rys. 5. Wielkość ładunku azotu ogólnego odprowadzana do jeziora Gardno poprzez kanały i rzeki Fig. 5. The size of the total nitrogen load discharged into the lake Gardno through the channels and rivers Rys. 6. Wielkość ładunku fosforu ogólnego odprowadzana do jeziora Gardno poprzez kanały i rzeki Fig. 6. The size of the load of total phosphorus discharged into the lake Gardno through the channels and rivers 120

Rys. 7. Wielkość ładunku azotu ogólnego odprowadzana do jeziora Łebsko poprzez kanały i rzeki Fig. 7. The size of the total nitrogen load discharged into the lake Łebsko through the channels and rivers Rys. 8. Wielkość ładunku fosforu ogólnego odprowadzana do jeziora Łebsko poprzez kanały i rzeki Fig. 8. The load of total phosphorus discharged into the lake Łebsko through the channels and rivers 121

Antropopresja przejawia się również poprzez zrzuty z działających przepompowni, które zbierają wodę z istniejących polderów przyjeziornych. Obszary te są szczególnie narażone na wpływy działalności rolniczej (nawożenie pól) oraz procesy biochemiczne zachodzące w wodach często stagnujących (Choiński, Kaniecki, 2003). W tabeli 1 zawarto informacje dotyczące wielkości istniejących polderów, liczby przepompowni oraz ich wydajności. Tab. 1. Poldery w obszarach jezior przybrzeżnych Table 1. Polders in the areas of coastal lakes Nazwa jeziora Powierzchnia polderów [ha] Liczba przepompowni Wydajność przepompowni [m 3 s-1 ] Gardno 4083 7 4,47 Łebsko 5900 13 8,90 Źródło (source): WZMiUW Lębork lata 2005-2008 Wpływ zrzutów z działających przepompowni na jakość wód jezior przybrzeżnych jest podobny do tego, jaki wywierają cieki dopływające do tych zbiorników. Prowadzony na polderach wymuszony obieg wody powodować może niekiedy podpływanie od dołu wód zasolonych, rekompensując tym samym ubytek wód słodkich ze strefy przypowierzchniowej (Drwal, 1984). Do innych zagrożeń antropogenicznych, wpływających na jeziora przybrzeżne zaliczyć można gospodarkę odpadami, komunikację, czy gospodarkę rybacką i portową, przykładem czego może być kanał Łeby. Ponadto antropopresja w zlewniach rzek przymorskich przejawia się gospodarką melioracyjną (prowadzoną w ostatnich dwustu latach), której celem jest m.in. odwodnienie obszarów przyjeziornych poprzez budowę rowów i kanałów odwadniających. W efekcie dochodzi do zmian obiegu wody naturalnego na wymuszony. Również duża liczba rowów i kanałów powoduje odwodnienie pól uprawnych i łąk, które odprowadzają znaczne ilości związków biogenicznych i organicznych. Prowadzone zabiegi hydrotechniczne istotnie wpływają na zmienność hydrochemiczną jezior przybrzeżnych. Bardzo często stosuje się obudowę betonową brzegów kanałów i rzek stanowiących bezpośrednie połączenie 122

jeziora i morza. Dzięki takiej obudowie poprawia się przepustowości i drożność, ograniczone jest zarastanie, czego dobrym przykładem mogą być ujściowe odcinki Łupawy i Łeby łączące jeziora Gardno i Łebsko z morzem. Również duże znaczenie mają prace związane z odmulaniem, pogłębianiem oraz przekopywaniem zasypywanych połączeń jeziora z morzem, w wyniku czego dochodzi do resuspensji osadów w których nagromadzone są liczne związki chemiczne m.in. fosforany i azotany. Kolejny przykład ingerencji człowieka dotyczy jeziora Łebsko i związany jest z wybudowaniem (przy ujściu kanału Łeby do morza od strony zachodniej) betonowego falochronu (rys. 9). Jego zadaniem jest zabezpieczenie przed zamulaniem Kanału Łeby, który w przeszłości kilkukrotnie zmieniał swoje położenie. Dodatkowym efektem tej inwestycji jest to, że nawet przy silnych wiatrach z kierunku zachodniego i północno zachodniego ograniczone jest wtłaczanie wody morskiej do kanału. Rys. 9. Falochron w ujściowym odcinku Kanału Łeby Fig. 9. Breakwater at the mouth of the Canal Łeba Źródło (source): www.terakowski.republika.pl/mierzeje.htm 123

Wnioski Obszar Słowińskiego Parku Narodowego to miejsce niezwykle cenne pod względem panujących tu stosunków wodnych, co przyczyniło się do objęcia tego terenu ochroną. Główne obiekty hydrograficzne, takie jak: jezioro Łebsko, czy Gardno decydują o unikatowości tej części polskiego wybrzeża. Charakteryzują się one bowiem specyficznym obiegiem wody, na który składa się nie tylko położenie na granicy lądu i morza, lecz także panujące tu warunki hydrometeorologiczne i hydrograficzne. Ponadto zaznacza się wyraźny wpływ antropopresji, która z jednej strony może prowadzić do negatywnych zmian w środowisku tego obszaru, z drugiej zaś wpływa na ochronę tego terenu. W efekcie mamy do czynienia z odmiennymi warunkami biotycznymi i abiotycznymi, które wpływają na charakter tych jezior i zmiany stosunków wodnych w ich zlewniach oraz występujące tu życie biologiczne. Główną przyczyną zmian stosunków wodnych było w przeszłości środowisko naturalne, jednakże XX wiek, (a w szczególności jego II połowa) przyniósł olbrzymi wzrost znaczenia elementów antropogenicznych wpływających na zmiany obiegu wody, jak i stosunków wodnych. Dotyczy to przede wszystkim intensyfikacji budowy gęstej sieci rowów i kanałów melioracyjnych oraz pojawienia się wymuszonego obiegu wody (polderyzacja). Można również zauważyć, że pomimo utrzymywania się zużycia nawozów mineralnych w poszczególnych latach na zbliżonym poziomie wartości, wielkość ich ładunków dostarczanych bezpośrednio do analizowanych jezior jest znaczna. Przykładowo do jeziora Gardno miesięcznie odprowadzanych jest średnio 40 ton azotu ogólnego oraz 1,6 tony fosforu ogólnego, zaś do Jeziora Łebsko miesięcznie odprowadzanych jest 53,5 tony azotu ogólnego i 2,3 tony fosforu ogólnego. Skutkuje to silną eutrofizacją obu jezior. Warunki naturalne wpływają obecnie na zmiany warunków morfometrycznych jezior (zmniejszanie powierzchni i głębokości wynikające z wypłycania i zamulania). W przypadku Jeziora Gardno szacuje się, że jego powierzchnia uległa zmniejszeniu w wyniku ekspansji trzcinowisk o 1,30%, zaś w wyniku zamulania o 4%. Z kolei w przypadku Jeziora Łebsko szuwary spowodowały zmniejszenie jego powierzchni o 1,45%, natomiast zamulanie spowodowało zmniejszenie jeziora o 5%. Większe przejawy działalności człowieka na 124

obszarze Słowińskiego Parku Narodowego datowane są na XVIII wiek, kiedy to doszło do prac melioracyjnych w zlewniach obu jezior. Współcześnie działalność antropogeniczna wpływa przede wszystkim na zmianę jakości wody, wzrost eutrofizacji, a także zmiany obiegu wody w zlewni (budowa urządzeń hydrotechnicznych, melioracje, skracanie biegu rzek, obudowywanie koryt). Literatura Bajkiewicz-Grabowska E., 1990, Stopień naturalnej podatności jezior na eutrofizację na przykładzie wybranych jezior Polski, Gospodarka Wodna, nr 12, s. 270-272. Balicki H., 1980, Szkic hydrograficzny zlewni jeziora Gardno, Wiadomości IMiGW, nr 4, Warszawa, s. 8-10. Bogdanowicz R., 2004, Hydrologiczne uwarunkowania transportu wybranych związków azotu i fosforu Odrą i Wisłą oraz rzekami Przymorza do Bałtyku, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 159 s. Choiński A., Kaniecki A., 2003, Plan ochrony Słowińskiego Parku Narodowego, tom IV, Poznań (maszynopis), 70 s. Cyberski J., Jędrasik J. 1992, Wymiana i cyrkulacja wód w jeziorze Gardno [w:] Korzeniewski K. (red.), Zlewnia przymorskiej rzeki Łupawy i jej jeziora, Słupsk, s. 199-220. Drwal J., 1984, Związki powierzchniowych i podziemnych wód lądowych oraz wód morskich, [w:] Augustowski B. (red.), Pobrzeże Pomorskie, GTN Ossolineum, s. 215-226. Drwal J., Hryniszak E., 2003, Hydrologiczne funkcje zagłębień bezodpływowych na terenach młodej akumulacji lodowców skandynawskich [w:] Kostrzewski A. (red.), Funkcjonowanie geoekosystemów zlewni rzecznych. Obieg wody, uwarunkowania i skutki w środowisku przyrodniczym, Wyd. UAM, Poznań, s. 127-137. Dynowska I., 1971, Typy reżimów rzecznych w Polsce, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, nr 28. Elliott M., Quintino V., 2007, The Estuarine Quality Paradox, Environmental Homeostasis and the difficulty of detecting anthropogenic stress in naturally stressed areas, Marine Pollution Bulletin, 54 (6), p. 640 645. Heese T., Modzelewski T., Lamparska-Kałużniacka M., 1996, Stan sanitarny dorzecza Parsęty i jezior przymorskich Jamna i Bukowna, Zeszyty Naukowe Wydziału Budownictwa i Inżynierii Środowiska, nr 11, Koszalin, s. 33-66. Hildebrandt-Radke I., 1999, Bilans transportu eolicznego na plaży mierzei Gardnieńsko- Łebskiej [w:] Borówka K., Młynarczyk Z., Wojciechowski A. (red.), Ewolucja 125

geosystemów nadmorskich południowego Bałtyku, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań-Szczecin, s. 79-86. Jereczek-Korzeniewska K., 2005, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50000, arkusz N-33-59-A, Smołdzino, Polkart, Warszawa. Kraska M., 2003, Roślinność [w:] Mudryk Z. (red.), Jezioro Gardno, Wyd. PAP, Słupsk, s. 93-98. Lévêque C., Oberdorff T., Paugy D., Stiassny M.L.J., Tedesco P.A., 2008, Global diversity of fish (Pisces) in freshwater, Freshwater Animal Diversity Assessment Developments in Hydrobiology, 198, s. 545-567. Matuszewska D., 2001, Słowiński Park Narodowy, Wyd. Mulico, Warszawa. Matysik M., Absalon D, Ruman M, 2015, Surface Water Quality in Relation to Land Cover in Agricultural Catchments (Liswarta River Basin Case Study), Polish Journal of Environmental Studies, vol. 24, No. 1, p. 175-184. Meyerson L.A., Saltonstall K., Windham L., Kiviat E., Findlay S., 2008, A comparison of Phragmites australisin freshwater and brackish marsh environments in North America, Wetlands Ecology and Management, 8 (2-3), p. 89-103. Miszalski J., 1973, Współczesne procesy eoliczne na Pobrzeżu Słowińskim, Studium Fotointerpretacyjne, Dokumentacja Geogr. Inst. Geogr. PAN, Warszawa. Piotrowska H. (red.), 1997, Przyroda Słowińskiego Parku Narodowego, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań-Gdańsk, 320 s. Schechtel A., 1984, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego na okres 1.01.1983 do 31.12.1992, Słowiński Park Narodowy, I: część ogólna planu, Mscr., BULIGL oddział w Szczecinku. Stachy J., 1987, Atlas hydrologiczny Polski, Wyd. Geologiczne, Warszawa. Szmeja J., 1998a, Geneza, specyfika i zagrożenia jezior pomorskich, [w:] Herbach J., Herbach M. (red.), Szata roślinna Pomorza zróżnicowanie, dynamika, zagrożenia, ochrona, Wyd. UG, Gdańsk, s. 223-230. Tobolski K., Mocek A., Dzięciołowski W., 1997, Gleby Słowińskiego Parku Narodowego w świetle historii roślinności i podłoża, Domini, Bydgoszcz Poznań, 183 s. www.terakowski.republika.pl/mierzeje.htm 126