IV. LITOSFERA. CZĘŚĆ 1 Znajomość faktów 133. Mapy przedstawiają rozmieszczenie lądów i oceanów na Ziemi 250 mln lat temu i 65 mln lat temu. Wstaw te dane w miejscu kropek. 134.W Na mapie przedstawiającej rozmieszczenie lądów na przełomie er mezozoicznej i kenozoicznej wpisz w odpowiednich miejscach A (Australia) i P (Półwysep Indyjski). 135. Przyporządkuj podane niżej cechy skorupie oceanicznej i skorupie kontynentalnej, wstawiając w miejscu kropek odpowiednie litery. a) pod warstwą skał osadowych leży warstwa granitowa b) pod warstwą skał osadowych leży warstwa bazaltowa 1
c) przeciętna grubość do 12 km d) przeciętna grubość 30 40 km Skorupa oceaniczna.. Skorupa kontynentalna. 136. Uporządkuj wymienione skały według genezy. bazalt, gabro, gnejs, gips, granit, marmur, less, sól kamienna, wapień, węgiel kamienny Skały magmowe głębinowe wylewne Skały osadowe okruchowe pochodzenia chemicznego pochodzenia organicznego Skały metamorficzne 137.W.Połącz liniami wymienione obszary z rodzajami charakterystycznej dla nich budowy geologicznej. Kanion Kolorado budowa fałdowa Karpaty budowa zrębowa Wogezy i Sudety budowa płytowa 138.W Uporządkuj okresy ery paleozoicznej w kolejności od najstarszego do najmłodszego, wstawiając w miejscu kropek kolejne liczby. dewon..., kambr..., karbon..., ordowik..., perm..., sylur... 139. Wpisz pod rysunkami nazwy organizmów i er, w których takie organizmy żyły. 140.PW Wpisz do tabeli literowe oznaczenia wymienionych wydarzeń geologicznych i odpowiadających im określeń czasu. Umieść je w kolejności, w której zostałyby wpisane w tabeli stratygraficznej. 3 p. Wydarzenia: A. intensywny rozwój drzewiastych paproci i skrzypów; B. wyginięcie dinozaurów; C. pojawienie się pierwszych organizmów; D. wyginięcie trylobitów; E. pojawienie się człowiekowatych, Umiejscowienie w czasie: a) koniec kredy; b) karbon; c) neogen; d) prekambr; e) koniec permu Umiejscowienie w czasie Wydarzenia 2
141.W Uzupełnij zdanie. W sylurze maksimum natężenia osiągnęła orogeneza..., w karbonie orogeneza.... 142.W Wymień dwa czynne wulkany w Europie....... 143. Przyporządkuj podanym terminom odpowiednie obszary, łącząc liniami elementy obu kolumn. depresja dno jeziora Bajkał kryptodepresja zapadlisko tektoniczne Morza Martwego depresja antropogeniczna Dekan poldery w Holandii Znajomość terminów geograficznych 144. Na rysunku przedstawiono budowę wnętrza Ziemi. Wpisz we wskazanych miejscach terminy: skorupa ziemska, jądro wewnętrzne, jądro zewnętrzne, płaszcz Ziemi. 145.PW Uzupełnij tabelę, wpisując do niej właściwe terminy lub opisy. Termin Opis Skorupa ziemska Obejmuje skorupę ziemską i cienką górną część płaszcza Ziemi Plastyczna warstwa poniżej litosfery Powierzchnia nieciągłości Moho Stanowi granicę między płaszczem a jądrem Ziemi 146. Nazwij zespół procesów powodujący obniżanie i wyrównywanie powierzchni Ziemi.... 147.P Wyjaśnij, od czego pochodzą dawne nazwy warstw wnętrza Ziemi: crofesima, nifesima i nife.... 148.W W pewnym miejscu temperatura na głębokości 900 m jest o 30oC wyższa niż na powierzchni. Podaj gradient geotermiczny i stopień geotermiczny w tym miejscu. 3
Gradient geotermiczny...... Stopień geotermiczny...... 149. Zaznacz poprawne zakończenie zdania: Ogół procesów zachodzących w głębszych warstwach skorupy ziemskiej pod wpływem wysokiej temperatury i ciśnienia to a) diageneza. b) metamorfizm. c) krystalizacja. 150.P Połącz w pary elementy obu kolumn, wpisując odpowiednie litery w miejscu kropek. A. powstanie skały magmowej z magmy a) diageneza B. powstanie skały metamorficznej ze skały osadowej b) metamorfizm C. powstanie skały osadowej z osadów c) krystalizacja A.; B.; C. 151.P Na rysunku przedstawiającym budowę płytową opisz strop, spąg i miąższość warstwy wskazanej strzałką. Ujmij z boku klamrami i opisz warstwy młodsze i starsze od niej. 152. Skreśl w zdaniu błędne określenia. Tarcze krystaliczne tworzą na powierzchni lądów rozlegle wyniosłości / rozległe zagłębienia, ponieważ są zbudowane ze skał o dużej / małej odporności. 153.P Wykonaj polecenia. A. Każdemu rysunkowi przyporządkuj rodzaj budowy geologicznej, wpisując w miejscu kropek odpowiedni termin wybrany spośród podanych. budowa zrębowa, budowa fałdowa, budowa płytowa, budowa monoklinalna 4
B. Wpisz do tabeli terminy: zrąb, synklina, rów tektoniczny, antyklina. Forma wypukła Forma wklęsła Budowa fałdowa Budowa zrębowa 154. W zdaniu poniżej skreśl błędne wyrażenie i zastąp je wyrażeniem poprawnym. Epicentrum trzęsienia ziemi w regionie X znajdowało się na głębokości 40 km. Wyrażenie poprawne:.. 155.W Nazwij proces zachodzący w miejscu, w którym płyta litosfery jest wciągana pod inną płytę.... Znajomość zależności 156. Na wykresie przedstawiono zmiany temperatury, ciśnienia i gęstości następujące we wnętrzu Ziemi ze wzrostem głębokości. Opisz wykres, wstawiając w miejscu kropek określenia: temperatura, ciśnienie, gęstość. 157. Wyjaśnij, jaki wpływ na strukturę skał magmowych ma głębokość, na której te skały powstają. 158. Napisz, od czego zależy kształt wulkanu, używając podanych określeń. Określenia: typ hawajski, typ wezuwiański, lawa kwaśna, lawa zasadowa, wulkan tarczowy, wulkan stożkowy 5
. Dostrzeganie i formułowanie prawidłowości 159.P Korzystając z wykresu, sformułuj prawidłowości dotyczące zmian temperatury, ciśnienia i gęstości we wnętrzu Ziemi. Nie używaj liczb. 3 p. Zmiany temperatury:... Zmiany ciśnienia:... Zmiany gęstości:... 160. Sformułuj prawidłowość dotyczącą zależności wysokości gór od ich wieku.... Znajomość teorii 161.W Zaznacz termin oznaczający metodę badań geologicznych stosowaną w celu określenia wieku skał na podstawie ułożenia warstw skalnych względem innych warstw. a) metoda paleontologiczna b) metoda stratygraficzna c) metoda tektoniczna 6
d) metoda archeologiczna 162. Wyjaśnij, na czym polega metoda uranowa służąca do określania wieku bezwzględnego skał. 163. Podział dziejów Ziemi zmieniono w 2004 r. po raz kolejny. Wyjaśnij, z czego wynika konieczność wprowadzania takich zmian....... 164.W Zakreśl nazwę skali służącej do określania intensywności trzęsienia ziemi na podstawie jego skutków. a) skala Richtera b) skala Mercallego-Cancaniego-Sieberga c) skala Beauforta 165. Napisz 3 zdania prezentujące teorię tektoniki płyt, używając podanych określeń. Określenia: płyty litosfery, prądy konwekcyjne, grzbiety oceaniczne, rowy oceaniczne 166. Oceń rolę sztucznych satelitów w potwierdzeniu teorii tektoniki płyt. 167. Podaj jeden dowód na istnienie ruchów wielkich płyt litosfery. 168. Podaj nazwisko geofizyka twórcy teorii dryfu kontynentów.... Odczytywanie, interpretacja i przetwarzanie informacji 169. Profil geologiczny przedstawia budowę geologiczną pewnego obszaru. Odtwórz dzieje tego obszaru, wykonując kolejne zadania. 7
A. Uzupełnij tabelę według wzoru. Skały Gips, sól kamienna, sól potasowa 3 p. Warunki powstawania skał Rodzaj skał osadowe pochodzenia chemicznego akumulacja (na dnie zbiornika) substancji wytrąconych z wody morskiej Wniosek Istniejące tu morze było płytkie i stopniowo wysychało. Piasek, żwir, glina Piaskowiec Wapień B. W tabeli wpisano informacje odczytane z przekroju geologicznego. Uzupełnij drugą kolumnę tabeli. Informacja odczytana z przekroju geologicznego Niektóre warstwy zalegają poziomo. Najstarsza z nich to warstwa piaskowców. Interpretacja informacji Od czasu utworzenia się warstwy piaskowców obszar był tektonicznie spokojny. Niektóre warstwy zalegają ukośnie. Warstwy zalegające ukośnie są spękane. Najmłodsza z ukośnie zalegających warstw styka się z kilkoma warstwami o różnym wieku (zalega niezgodnie). Po najmłodszej z ukośnie zalegających warstw powstała gruba warstwa piaskowców. Warstwa piasków, żwirów i glin nie pokrywa całej powierzchni terenu i ma zróżnicowaną miąższość. 8
C. Korzystając z informacji w zadaniu B oraz przekroju geologicznego, wymień najważniejsze wydarzenia geologiczne na tym obszarze, poczynając od najstarszego............... 170.W Określ wiek względny i bezwzględny warstwy skał oznaczonej na rysunku literą C. Wiek względny:... Wiek bezwzględny:.. 171.P Na mapie głównych stref orogenicznych na Ziemi oznaczono cyframi niektóre góry. Wyszukaj ich nazwy wśród podanych niżej, wpisz je w tabeli podaj nazwę orogenezy, w której powstały. Andy, Appalachy, Atlas, Góry Kaledońskie, Góry Skandynawskie, Harz, Himalaje, Pireneje, Wielkie Góry Wododziałowe Lp. Nazwa gór Orogeneza 9
1 2 3 4 5 6 7 172. W odpowiednie miejsca na rysunku wpisz podane niżej terminy. kaldera, komin wulkaniczny, krater, lakkolit, lawa, ognisko magmowe 173. Na rysunku przedstawiającym rozchodzenie się fal sejsmicznych wpisz w odpowiednie miejsca wymienione terminy. epicentrum, hipocentrum, fale powierzchniowe, wgłębne fale podłużne, wgłębne fale poprzeczne, uskok 174.P Opracuj tabelę, w której umieścisz dwa argumenty przeciw osiedlaniu się ludzi w sąsiedztwie 10
wulkanów oraz dwa argumenty wyjaśniające, dlaczego od wieków ludzie osiedlają się w ich pobliżu, niekiedy nawet na stokach. 3 p. Budowanie prostych modeli 175. Na schematycznym przekroju geologicznym dorysuj prawdopodobny układ skał tuż po sfałdowaniu. 176.W Przedstaw w formie prostego schematu ciąg procesów, które mogą doprowadzić do powstania litej skały osadowej (np. piaskowca) ze skały magmowej (np. granitu). Wykorzystaj terminy wybrane spośród podanych. diageneza, krystalizacja, metamorfizm, osadzanie, przetapianie, transport, wietrzenie 177.PW Zbuduj dwa proste schematy (według wzoru), używając nazw skał i procesów, wybranych spośród wymienionych poniżej. Skały i procesy: diageneza, gnejs, marmur, metamorfizm, piasek, piaskowiec, wapień Wzór: wapienne szkielety zewnętrzne diageneza wapień.. 178. Przedstaw (schematycznie) na wykresie ukształtowanie dna morskiego z jego najważniejszymi formami: szelfem, stokiem kontynentalnym oraz grzbietem, basenem i rowem oceanicznym. Opisz oś pionową wykresu oraz wymienione formy. 3 p. 11
179. Sformułuj ogólną zależność dotyczącą wpływu procesów wewnętrznych i procesów zewnętrznych na ukształtowanie powierzchni Ziemi. Następnie przedstaw tę zależność metodą graficzną, dodając brakujące elementy rysunku i wykorzystując wymienione niżej wyrażenia. akumulacja, denudacja, erozja, procesy zewnętrzne, ruchy górotwórcze, ruchy lądotwórcze, grawitacyjne ruchy masowe, wietrzenie, trzęsienia Ziemi, wulkanizm, wypiętrzanie Zależność:........ Uogólnianie treści geograficznych 180. Na podstawie mapy sformułuj wniosek dotyczący położenia młodych stref orogenicznych..... 12
.... Zastosowanie wiedzy w rozwiązywaniu zadań praktycznych 181. Posługując się przykładem, uzasadnij twierdzenie, że znajomość warunków powstawania skał pomaga w odtwarzaniu dziejów geologicznych Ziemi............. 182. Podaj jeden fakt z przeszłości geologicznej Twojego regionu, odczytany z rodzaju występujących w nim skał lub z układu warstw skalnych. 183.W Uzupełnij tabelę według wzoru, tak aby przedstawiała zastosowanie surowców mineralnych w gospodarce. Wykorzystaj cztery z sześciu podanych wyrażeń. ceramika, diament, rudy żelaza, kruszywo do budowy dróg, ropa naftowa, wapień Surowiec mineralny Piasek Produkt szkło cement Ił farby i lakiery Granit 184.P Na schematycznym rysunku grzbietu oceanicznego oznaczono literami dwa fragmenty skorupy ziemskiej. Określ, który z nich jest starszy, następnie wskaż strzałką fragment o wieku równym wiekowi fragmentu B. Starszy fragment:.. Wyjaśnianie przyczyn, przebiegu i skutków zjawisk i procesów 13
185.W Wyjaśnij, dlaczego skamieniałości nie występują w skałach przeobrażonych. 186. Wyjaśnij przyczynę stałego powiększania się powierzchni Islandii. 187.P Wpisz literę N, jeśli dany obszar leży w strefie napierania na siebie płyt litosfery, lub literę O, jeśli leży w strefie oddalania się płyt od siebie. a) Himalaje... d) Rów Mariański... b) Islandia... e) Kordyliery... c) Andy... f) Grzbiet Śródatlantycki... 188. Wyjaśnij, dlaczego podmorskie trzęsienie ziemi nie zagraża statkom na pełnym morzu, a zagraża statkom przebywającym w portach. 189.P Uzupełnij tabelę, określając genezę tektonicznych, wulkanicznych i zapadowych trzęsień Ziemi. Geneza trzęsień ziemi tektonicznych wulkanicznych zapadowych 190.P Pod każdym rysunkiem wpisz nazwę typu gór. Wyjaśnij, jak one powstały. 14
A.... B........ C.... 191.PW Uzupełnij tabelę, wpisując w puste komórki nazwy procesów wybrane spośród wymienionych. Podkreśl nazwy procesów wewnętrznych. akumulacja, erozja, grawitacyjne ruchy masowe, ruchy lądotwórcze, trzęsienia ziemi Procesy rzeźbotwórcze Skutki powolne podnoszenie się lub obniżanie dużych obszarów lądowych powstanie licznych pęknięć w skorupie ziemskiej, uskoków i przesunięć mas skalnych powstanie dolin rzecznych i lodowcowych powstanie nisz i rynien osuwiskowych, łagodzenie nierówności terenu Dostrzeganie problemów i proponowanie rozwiązań w skali lokalnej 192. Podaj trzy zagrożenia wynikające z wybuchu wulkanu dla ludności mieszkającej w pobliżu. 1... 2... 3... Dostrzeganie i rozwiązywanie problemów w różnych skalach czasowych 193. Podaj po dwa przykłady zjawisk geologicznych: gwałtownych oraz zachodzących bardzo powoli. 15
Porównaj ich skutki i zapisz wniosek. 3 p. Zjawiska gwałtowne:...... Zjawiska powolne:...... Skutki:...... Skutki:...... Wniosek z porównania skutków:... 16