Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów w województwie łódzkim

Projekt Kapitał ludzki i społeczny jako czynniki rozwoju regionu łódzkiego współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów w województwie łódzkim Anna Krajewska

Spis treści 1. Wstęp... 3 2. Charakterystyka województwa łódzkiego na tle innych województw... 4 2.1. Struktura gospodarcza województwa łódzkiego... 4 2.2. Struktura demograficzna województwa łódzkiego... 6 2.3. Rynek pracy i bezrobocie... 8 2.4. Jakość życia... 10 3. Charakterystyka poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów w województwie łódzkim... 14 3.1. Mapa powiatów i podregionów województwa łódzkiego... 14 3.2. Charakterystyka geograficzna i demograficzna powiatów... 17 3.2.1. Charakterystyka geograficzna powiatów... 17 3.2.2. Charakterystyka demograficzna powiatów... 22 3.3. Charakterystyka rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów w latach 2000-2009... 24 3.3.1. Struktura zatrudnienia według sektorów gospodarki... 24 3.3.2. Aktywność gospodarcza powiatów... 26 3.3.3. Warunki mieszkaniowe... 32 3.3.4. Edukacja, kultura i służba zdrowia... 35 3.3.5. Elementy infrastruktury technicznej... 39 3.4. Ogólna charakterystyka rynku pracy w powiatach województwa łódzkiego... 44 3.4.1. Bezrobocie... 44 3.4.2. Wynagrodzenia... 46 3.5. Gospodarka finansowa gmin i wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej... 47 3.5.1. Finanse gmin i powiatów województwa łódzkiego... 47 3.5.2. Wykorzystanie środków z Unii Europejskiej... 49 4. Próba syntetycznej oceny pozycji powiatów województwa łódzkiego. Ranking powiatów... 51 5. Wnioski i rekomendacje... 55 Bibliografia... 59 2

1. Wstęp Raport zatytułowany Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów w województwie łódzkim został opracowany w trakcie realizacji projektu: Kapitał ludzki i społeczny jako czynnik rozwoju regionu łódzkiego współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny: Kapitał Ludzki 8.1.2. Jest to jeden z raportów cząstkowych przygotowanych w ramach Zadania 2 obejmującego analizę popytu na kapitał ludzki w powiatach województwa łódzkiego oraz jego podaży w różnych przekrojach w latach 1999-2009, prognozę scenariuszową poziomu i struktury sektorowej i zawodowej popytu na pracę w latach 2013-2015 oraz model prognozowania poziomu i struktury sektorowej i zawodowej popytu na pracę w regionie. Uznaliśmy, że szczegółowe analizy rynku pracy w regionie łódzkim prowadzone w różnych przekrojach powinny być poprzedzone prezentacją sytuacji społeczno-gospodarczej województwa łódzkiego i poszczególnych powiatów. Raport składa się z pięciu części: wstępu, trzech rozdziałów merytorycznych oraz wniosków i rekomendacji. Do charakterystyki województwa łódzkiego na tle innych województw oraz oceny zmian dokonujących się w latach 1999-2009 (część druga raportu) wykorzystane zostały dane statystyczne GUS dotyczące struktury gospodarczej i demograficznej, aktywności zawodowej ludności, stopy bezrobocia, wysokości wynagrodzeń oraz stopnia przestępczości i wskaźnika jej wykrywalności. Prezentowane w raporcie wskaźniki zostały wykorzystane do sporządzenia rankingu województw pod względem jakości życia w 2009 r. Najbardziej rozbudowana jest część trzecia poświęcona szczegółowej analizie powiatów wchodzących w skład województwa łódzkiego. Struktura tej części raportu jest następująca: 1. Prezentacja powiatów i podregionów województwa łódzkiego; 2. Charakterystyka geograficzna i demograficzna powiatów; 3. Charakterystyka rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów w latach 2000-2009; 4. Ogólna charakterystyka rynku pracy w powiatach województwa łódzkiego; 5. Gospodarka finansowa gmin i wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej. Do opracowania tej części raportu zostały wykorzystane dane statystyczne publikowane przez GUS, raporty i materiały wewnętrzne Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi oraz dane statystyczne dotyczące wykorzystania środków z Unii Europejskiej publikowane w Dzienniku Łódzkim w cyklu Dziennikowa Liga Gmin. 3

W kolejnej części raportu została podjęta próba dokonania syntetycznej oceny pozycji poszczególnych powiatów województwa łódzkiego. Do przeprowadzenia rankingu wykorzystane zostały dane statystyczne charakteryzujące sytuację demograficzną, poziom życia mieszkańców, poziom rozwoju ekonomicznego, sytuację finansową gmin oraz wysokość funduszy z Unii Europejskiej. Biorąc pod uwagę 12 wskaźników uszeregowano badane powiaty od najlepszego do najgorszego oraz dokonano charakterystyki 5 najlepszych i 5 najgorszych powiatów. Dodatkowo ranking badanych powiatów został przygotowany bez uwzględnienia środków uzyskanych przez powiaty w latach 2007-2009. Doprowadziło to do pewnej modyfikacji wcześniejszego rankingu i pokazało wpływ środków z UE na zmianę pozycji społeczno-ekonomicznej badanych powiatów. Wnioski z przeprowadzonych badań oraz rekomendacje dla polityki gospodarczej stanowią ostatnią część raportu. 2. Charakterystyka województwa łódzkiego na tle innych województw 2.1. Struktura gospodarcza województwa łódzkiego Województwo łódzkie położone jest w geometrycznym centrum Polski. Obszarowo (18.219 km 2 ) znajduje się w grupie mniejszych województw (9 miejsce). Biorąc pod uwagę liczbę ludności - 2541,8 tys. osób (stan na 31.XII.2009 r.) 1 województwo znalazło się na 7 pozycji. W 1999 roku województwo łódzkie pod względem poziomu PKB w cenach bieżących na 1 mieszkańca w wysokości 12.682 zł znajdowało się na 10 miejscu (88,6% przeciętnego PKB na 1 mieszkańca w Polsce). Najwyższy poziom PKB odnotowano w woj. mazowieckim - 20.920 zł na 1 mieszkańca, a zatem był wyższy niż w woj. łódzkim, aż o 65%. Przekształcenia strukturalne i własnościowe dokonujące się w następnych latach sprawiły, że w 2008 r. województwo łódzkie przesunęło się z 10 pozycji na 6 miejsce w kraju. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wzrósł do 31.140 zł, co stanowiło 93,1% przeciętnego poziomu PKB w Polsce (tabela 1). Równocześnie jednak pogłębił się dystans między woj. mazowieckim i łódzkim z 65% do 69,5%. Na pierwszych czterech pozycjach wciąż utrzymują się województwa: mazowieckie (157,7%), śląskie (108,0%), dolnośląskie (107,6%) oraz wielkopolskie (104,4%). W porównaniu z 1999 r. swoją pozycję w tym 1 Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2010, GUS, Warszawa 2010, s. 87. 4

rankingu pogorszyły województwa: zachodnio-pomorskie, małopolskie, lubuskie i kujawskopomorskie. Tabela 1. PKB w cenach bieżących na 1 mieszkańca w 1999 r. i 2008 r. PKB (ceny bieżące) na 1 mieszkańca Województwa w zł Polska=100 w zł Polska=100 1999 2008 Dolnośląskie 14.290 99,8 35989 107,6 Kujawsko-pomorskie 13.193 92,2 28926 86,4 Lubelskie 10.383 72,5 23219 69,4 Lubuskie 13.062 91,2 28709 85,8 Łódzkie 12.682 88,6 31140 93,1 Małopolskie 13.029 91,0 28878 86,3 Mazowieckie 20.920 146,1 52770 157,7 Opolskie 12.636 88,3 28379 84,8 Podkarpackie 10.866 75,9 23101 69,0 Podlaskie 10.926 76,3 24434 73,0 Pomorskie 14.129 98,7 31754 94,9 Śląskie 16.014 111,9 36126 108,0 Świętokrzyskie 11.056 77,2 26763 80,0 Warmińsko-mazurskie 10.986 76,7 24814 74,2 Wielkopolskie 15.141 105,8 34934 104,4 Zachodnio-pomorskie 13.980 97,7 30357 90,7 Polska 14.316 100,0 33462 100,0 Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2000, GUS, Warszawa 2000, s. LXXVI-LXXIX; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2010, GUS, Warszawa 2010, s. 106-109. O przeobrażeniach dokonujących się w Polsce i województwach świadczą zmiany strukturalne zachodzące w badanym okresie. Zmiany te zgodne są z ogólnoświatowymi trendami. Spada udział przemysłu i rolnictwa w wartości dodanej, a rośnie udział usług. W Polsce udział przemysłu w wartości dodanej brutto spadł z 27,9% w 1999 r. do 23,9% w 2009 r., a rolnictwa z 4,9% do 3,7%. Odnotowano też niewielki spadek wartości dodanej wytworzonej w budownictwie z 7,9% do 7%. Wartość dodana wytworzona w usługach wzrosła natomiast z 59,3% do 65,4%, a więc o ponad 6 punktów procentowych (tabela 2). Jednak w województwie łódzkim zmiany strukturalne dokonują się mniej dynamicznie niż w całym kraju i różnych regionach Polski. Świadczy o tym m.in.: 1. Znacznie wolniejszy niż w kraju spadek udziału przemysłu w wartości dodanej: z 29,9% do 26,3%, a zatem zaledwie o 3,6 p.p.; 2. Wzrost udziału rolnictwa w tworzeniu wartości dodanej z 4,6% do 5,6%, mimo że we wszystkich pozostałych województwach dokonywał się spadek (w niektórych bardzo spektakularny, np. w woj. lubelskim z 10,7% do 6,6%, a zatem aż o 4,1 p.p.); 5

3. Nieznaczny wzrost udziału budownictwa w wytworzonej wartości dodanej (z 6,4% do 6,5%), co poza woj. łódzkim miało miejsce jeszcze tylko w dwóch innych województwach: podlaskim (wzrost z 6,7% do 7,1%) oraz zachodnio-pomorskim (z 7,9% do 8%); 4. Stosunkowo nieduży wzrost udziału usług w wartości dodanej brutto - z 59,1% do 61,6%, a zatem zaledwie o 2,5 p.p., podczas gdy udział usług wzrósł przeciętnie o 6,1 p.p., a w najbardziej dynamicznych regionach odnotowano nawet wzrost o 9,4 p.p. (mazowieckie) oraz 8,8 p.p. (zachodnio-pomorskie). Wymienione tendencje świadczą o braku dynamizmu i utrwalaniu się przestarzałej struktury gospodarczej w woj. łódzkim. Tabela 2. Struktura wytworzonej wartości dodanej w 1999 r. i 2009 r., ceny bieżące (w %) Udział w wartości dodanej brutto (w %) Województwa usługi rolnictwo przemysł budownictwo usługi rolnictwo przemysł budownictwo 1999 2009 Dolnośląskie 57,8 4,2 29,2 8,8 59,9 1,8 31,2 7,1 Kujawsko-pomorskie 58,2 6,0 28,1 7,7 63,5 5,2 23,8 7,5 Lubelskie 60,8 10,7 21,3 7,2 66,8 6,6 19,6 7,0 Lubuskie 62,6 5,8 25,1 6,5 61,7 3,6 28,2 6,5 Łódzkie 59,1 4,6 29,9 6,4 61,6 5,6 26,3 6,5 Małopolskie 60,2 3,1 28,2 8,5 66,3 2,6 22,8 8,3 Mazowieckie 66,3 4,1 22,2 7,4 75,7 3,6 15,0 5,7 Opolskie 53,5 7,1 30,6 8,8 57,7 4,3 30,7 7,3 Podkarpackie 56,8 5,0 30,6 7,6 63,3 2,9 26,7 7,1 Podlaskie 60,2 11,2 21,9 6,7 65,1 9,6 18,2 7,1 Pomorskie 62,0 3,2 26,2 8,6 67,3 2,5 22,2 8,0 Śląskie 54,5 1,3 35,8 8,4 58,9 1,0 33,1 7,0 Świętokrzyskie 56,5 7,1 26,6 9,8 59,6 5,3 27,5 7,6 Warmińsko-mazurskie 59,1 8,1 25,0 7,8 63,7 6,6 22,2 7,5 Wielkopolskie 52,9 7,2 31,6 8,3 59,8 5,1 27,0 8,1 Zachodnio-pomorskie 61,3 6,1 24,7 7,9 70,1 3,6 18,3 8,0 Polska 59,3 4,9 27,9 7,9 65,4 3,7 23,9 7,0 Źródło: jak w tabeli 1. 2.2. Struktura demograficzna województwa łódzkiego W 1999 r. województwo łódzkie zamieszkiwało 2.653 tys. osób (6,86% ludności Polski). W 2009 r. liczba mieszkańców województwa spadła do 2541,8 tys. osób (6,66%). A zatem w badanym okresie liczba mieszkańców woj. łódzkiego spadła o 4,2%. W Polsce spadek liczby ludności był wolniejszy: z 38.654 tys. w 1999 r. do 38.136 tys. w 2009 r., czyli o 1,3%. 6

Tabela 3. Struktura demograficzna województw w 1999 r. i 2009 r. Województwa Przyrost naturalny Zgony Saldo migracji a) Ludność w wieku na 1000 ludności produkcyjnym (w %) 1999 2009 1999 2009 1999 2009 1999 2009 Dolnośląskie 1,0 0,4 9,8 10,7 0,5 0,3 62,1 65,8 Kujawsko-pomorskie 0,8 1,3 9,6 9,9 0,4 0,7 60,8 64,7 Lubelskie 0,1 0,3 10,5 10,9 1,4 1,9 58,2 63,1 Lubuskie 1,2 1,7 9,0 9,7 0,4 0,5 61,2 65,8 Łódzkie 3,6 2,3 12,5 12,5 0,5 0,5 60,7 63,9 Małopolskie 1,7 2,3 9,3 9,1 0,5 1,3 59,5 63,7 Mazowieckie 1,3 1,0 10,0 10,5 1,4 2,4 60,2 63,7 Opolskie 0,2 0,4 8,7 9,4 2,0 1,7 61,6 65,7 Podkarpackie 2,5 1,8 10,1 8,9 0,7 0,9 58,2 63,8 Podlaskie 0,0 0,0 8,5 10,2 0,8 1,4 57,8 63,4 Pomorskie 2,4 3,5 8,5 8,8 0,5 1,3 61,2 64,5 Śląskie 1,2 0,2 9,8 10,5 1,7 1,0 62,9 65,4 Świętokrzyskie 1,1 0,8 10,8 10,8 1,8 1,7 58,9 63,5 Warmińsko-mazurskie 2,7 2,3 8,2 9,2 1,6 1,9 60,2 65,2 Wielkopolskie 0,8 2,7 9,8 9,3 0,5 0,5 60,6 65,0 Zachodnio-pomorskie 1,0 0,9 8,8 9,7 0,5 0,5 62,2 65,8 Polska 0,0 0,9 9,9 10,1 0,4 0,0 60,6 64,5 a) Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały na 1000 ludności. Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2000, GUS, Warszawa 2000, s. LX-LXIII; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2010, GUS, Warszawa 2010, s. 86-89. Z danych dotyczących struktury demograficznej województw w latach 1999 i 2009 (tabela 3) wynika, że: 1. W województwie łódzkim od lat utrzymuje się ujemny przyrost naturalny ( 3,6 w 1999 r. i 2,3 w 2009 r.) wyraźnie zarówno odbiegający od średniej krajowej (odpowiednio: 0,0 i 0,9), jak i kilku województw, w których także odnotowano ujemny przyrost naturalny, zawierający się jednak w przedziale 0,1 do 0,2 w 1999 r. i 0,2 do 0,8 w 2009 r. 2. Liczba zgonów jest w województwie łódzkim najwyższa - wynosiła w badanym okresie 12,5 na 1000 ludności. Wskaźnik ten wyraźnie odbiega od poziomu średniego (9,9 w 1999 r. i 10,1 w 2009 r.) oraz obserwowanego w innych województwach oscylującego w granicach 8,5 10,5. 3. Gorzej od przeciętnych wskaźników kształtuje się też w badanym okresie saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały na 1000 mieszkańców: 0,5 (przy przeciętnym 0,4 w 1999 r. i 0,0 w 2009 r.). Jednak w przypadku tego wskaźnika sytuacja w badanym województwie jest lepsza niż w kilku województwach, gdzie wskaźnik ten jest wyraźnie wyższy niż 1. Dotyczy to województwa lubelskiego ( 1,9 w 2009 r.), warmińsko-mazurskiego ( 1,9), 7

opolskiego ( 1,7), świętokrzyskiego ( 1,7) oraz podlaskiego ( 1,4). W województwie łódzkim poza migracją zagraniczną magnesem przyciągającym młodych ludzi jest Warszawa oferująca atrakcyjniejsze i lepiej płatne zajęcia. 4. Konsekwencją wymienionych cech demograficznych województwa łódzkiego jest niższy od przeciętnego w kraju odsetek ludności w wieku produkcyjnym wynoszący 63,9% w 2009 r. Sytuowało to województwo łódzkie na 11 pozycji, podczas gdy 10 lat wcześniej znajdowało się ono na 8 pozycji. Jeszcze bardziej pesymistyczne odnośnie województwa łódzkiego są przewidywania prognostyków GUS, które wskazują na utrzymanie się dotychczasowych, niepokojących tendencji - szybszego niż w innych regionach zmniejszania się liczby ludności, szybszego starzenia się populacji, niskiej atrakcyjności imigracyjnej. Najbardziej niepokojącym jest jednak przyjęte przez GUS założenie o utrzymywaniu się niekorzystnej sytuacji zdrowotnej na terenie województwa, najpełniej przejawiające się dalszym kształtowaniem się pośredniego, syntetycznego wskaźnika stanu zdrowia, jakim jest dalsze trwanie życia noworodka, poniżej wartości ogólnopolskich 2. 2.3. Rynek pracy i bezrobocie Uwarunkowania historyczne sprawiły, że w regionie łódzkim dominowały tradycyjne gałęzie przemysłu: lekki i spożywczy. Na początku transformacji polskiej gospodarki pojawiło się wiele czynników, które sprawiły, że wymienione gałęzie przemysłu w szybszym tempie niż inne gałęzie traciły swoją pozycję rynkową. Wpłynęła na to m.in. utrata rynków wschodnich, wzrost konkurencji importu, spadek popytu krajowego. Bezrobocie rosło nie tylko miastach, ale także na wsi, gdyż w pierwszej kolejności zakłady pracy zwolniły tzw. chłopo-robotników. Stopa bezrobocia kształtowała się na wyższym poziomie niż przeciętnie w Polsce. Sytuacja ta utrzymywała się także w 1999 roku. Przy stopie bezrobocia rejestrowanego wynoszącej 13,1% wahania regionalnej stopy bezrobocia były bardzo duże: od 9,5% w woj. mazowieckim do 22,4% w woj. warmińsko-mazurskim. W województwie łódzkim odnotowano nieco wyższy od przeciętnego poziom tego wskaźnika (14,3%), co sytuowało województwo na 9 miejscu (tabela 4). 2 P. Szukalski, Ludność województwa łódzkiego w perspektywie 2035 r. na tle Polski w świetle prognoz GUS [w:] P. Szukalski (red.), Społeczno-demograficzne wyzwania stojące przed Łodzią i województwem łódzkim, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Sociologica nr 35, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010, s. 31. 8

Tabela 4. Stopa bezrobocia i przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto Stopa bezrobocia Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto a) Województwa rejestrowanego (w %) w zł Polska=100 w zł Polska=100 1999 2009 1999 2009 Dolnośląskie 16,0 12,8 1625 95,8 3086 99,5 Kujawsko-pomorskie 16,9 16,2 1513 89,2 2657 85,7 Lubelskie 12,9 12,9 1495 88,1 2728 87,9 Lubuskie 17,5 16,2 1490 87,8 2640 85,1 Łódzkie 14,3 11,9 1498 88,3 2712 87,4 Małopolskie 10,2 9,7 1561 92,0 2862 92,3 Mazowieckie 9,5 9,0 2202 129,8 3916 126,2 Opolskie 13,2 12,9 1550 91,3 2794 90,1 Podkarpackie 14,5 15,9 1457 85,9 2618 84,4 Podlaskie 12,5 12,8 1494 88,2 2722 87,7 Pomorskie 13,8 11,9 1604 94,5 3068 98,9 Śląskie 10,4 9,4 1800 106,7 3186 102,7 Świętokrzyskie 15,1 15,1 1514 89,2 2682 86,5 Warmińsko-mazurskie 22,4 20,7 1475 86,9 2606 84,0 Wielkopolskie 10,5 9,2 1581 93,2 2805 90,4 Zachodnio-pomorskie 18,1 17,1 1583 93,3 2772 89,4 Polska 13,1 12,1 1697 100,0 3102 100,0 a) bez wynagrodzeń pracowników w jednostkach budżetowych prowadzących działalność w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego. Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2000, GUS, Warszawa 2000, s. LXIV-LXVII i LXXVI- LXXIX; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2010, GUS, Warszawa 2010, s. 86-89 i 106-109. Z ostatnich danych wynika, że sytuacja na łódzkim rynku pracy uległa poprawie. W 2009 r. stopa bezrobocia rejestrowanego w woj. łódzkim była nieco niższa (11,9%) niż przeciętnie krajowa (12,1%). I chociaż nadal utrzymują się poważne różnice w wysokości stopy bezrobocia w układzie regionalnym (od 9% w woj. mazowieckim do 20,7% w woj. warmińsko-mazurskim) woj. łódzkie poprawiło swoją pozycje i przesunęło się z 9 na 5 miejsce. Postęp ten dokonał się mimo utrzymującej się bardzo zlej sytuacji płacowej województwa. W 1999 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto stanowiły 88,3% płacy przeciętnej, co lokowało województwo na 13 miejscu. W czołówce znalazło się woj. mazowieckie (129,8%) i śląskie (106,7%). Niższe wynagrodzenia odnotowano tylko w woj. podkarpackim (85,9%), warmińsko-mazurskim (86,9%) i lubelskim (87,8%). W 2009 r. relacje między płacą przeciętną i w woj. łódzkim uległy pogorszeniu do 87,4% płacy przeciętnej chociaż w rankingu przesunęło się na 11 pozycję (tabela 4). Przyczyn relatywnej poprawy poziomu stopy bezrobocia w województwie łódzkim na tle innych województw można poszukiwać w: 1. rosnącej aktywności ludności wyrażającej się wzrostem liczby osób pracujących na własny rachunek, 9

2. większej niż w innych województwach możliwości znalezienia pracy w szarej strefie (np. w krawiectwie, dziewiarstwie, handlu), 3. rosnącej emigracji zarobkowej młodych ludzi, którzy nie mogą liczyć na atrakcyjne i dobrze płatne miejsca pracy na terenie województwa, 4. masowych codziennych dojazdach do pracy w Warszawie z miejscowości posiadających dobre połączenia komunikacyjne ze stolicą, dotyczy to zwłaszcza Skierniewic, Rawy Mazowieckiej, Łowicza, a także Łodzi, 5. aktywności i skuteczności działania powiatowych urzędów pracy oraz dobrego wykorzystania funduszy z Unii Europejskiej. Szczegółowe analizy dotyczące funkcjonowania rynku pracy w poszczególnych powiatach województwa łódzkiego przedstawione są w raportach cząstkowych. 2.4. Jakość życia Jakość życia jest kategorią bardzo szeroką i interdyscyplinarną. Jest bowiem przedmiotem zainteresowań ekonomistów, socjologów, psychologów, lekarzy i badaczy geografii społecznej. Dla potrzeb prowadzonych badań zostanie przyjęte uproszczone rozumienie tego pojęcia zainspirowane pierwszym wskaźnikiem jakości życia opracowanym przez zespół z brytyjskiego tygodnika The Economist. Uznano, że jakość życia tworzą cztery istotne aspekty życia człowieka: warunki materialne, zdrowotne, życie rodzinne, bezpieczeństwo 3. Jako syntetyczny miernik warunków materialnych ludności przyjęto wielkość PKB na 1 mieszkańca. Miarą warunków zdrowotnych jest przeciętne dalsze trwanie życia. O jakości życia rodzinnego w poważnym stopniu przesądzają rozwody. Jako miarę bezpieczeństwa (podobnie jak brytyjscy badacze) przyjęto stopę bezrobocia. Dodatkowo w analizie jakości życia mieszkańców województwa łódzkiego, ze względu na wysoką liczbę przestępstw na 10 tysięcy mieszkańców uwzględniono wskaźnik ich wykrywalności. Przyjmując poziom PKB jako wyznacznik materialnej strony jakości życia okazuje się, że województwo łódzkie z PKB per capita w wysokości 31.140 zł w 2009 r. lokuje się na 6 miejscu wśród polskich województw. Jeżeli jednak przyjmiemy zamiast PKB przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto wówczas łódzkie spada na 11 pozycję. 3 J. Grotowska-Leder, Problemy łodzian w perspektywie badań nad jakością życia [w:] P. Szukalski (red.), Społeczno-demograficzne wyzwania, op. cit., s. 82. 10

Gorzej wyglądają wskaźniki demograficzne: niski przyrost naturalny, wysoki wskaźnik zgonów i zły stan zdrowia, a przede wszystkim niższa niż w innych województwach długość życia (tabela 5), która sytuuje łódzkie na przedostatnim 15 miejscu. Tabela 5. Przeciętne dalsze trwanie życia w 2009 r. Mężczyźni Kobiety Województwa przeciętna liczba lat dalszego trwania życia dla osób w wieku lat 0 1 15 30 45 60 0 1 15 30 45 60 Dolnośląskie 70,9 70,5 56,6 42,4 28,8 17,5 79,4 78,8 65,0 50,2 35,8 22,6 Kujawsko-pomorskie 71,4 70,9 57,1 42,8 29,1 17,6 79,5 78,9 65,1 50,3 35,9 22,8 Lubelskie 70,8 70,2 56,4 42,3 28,8 17,6 80,5 79,9 66,1 51,3 36,8 23,3 Lubuskie 70,7 70,2 56,4 42,1 28,5 17,1 79,5 78,9 65,1 50,4 35,9 22,8 Łódzkie 69,2 68,6 54,8 40,7 27,6 17,1 78,9 78,3 64,5 49,8 35,5 22,5 Małopolskie 73,1 72,5 58,6 44,2 30,4 18,7 81,1 80,5 66,6 51,8 37,2 23,7 Mazowieckie 71,8 71,2 57,4 43,2 29,7 18,4 80,4 79,8 66,0 51,3 36,8 23,5 Opolskie 72,7 72,0 58,2 43,7 29,7 17,8 80,5 79,9 66,0 51,2 36,7 23,3 Podkarpackie 73,2 72,6 58,7 44,3 30,4 18,6 81,1 80,6 66,8 51,9 37,3 23,7 Podlaskie 71,9 71,4 57,5 43,3 29,8 18,3 81,5 80,7 66,8 52,1 37,6 24,1 Pomorskie 72,5 71,8 58,0 43,7 29,9 18,4 80,1 79,5 65,7 50,9 36,4 23,2 Śląskie 71,0 70,6 56,8 42,4 28,8 17,6 79,1 78,6 64,7 49,9 35,5 22,5 Świętokrzyskie 71,7 71,1 57,2 42,9 29,4 18,0 81,1 80,4 66,5 51,7 37,2 23,8 Warmińsko-mazurskie 70,7 70,1 56,3 42,2 28,8 17,3 79,8 79,2 65,4 50,7 36,2 23,0 Wielkopolskie 72,0 71,3 57,5 43,2 29,4 18,0 79,9 79,4 65,5 50,7 36,3 23,0 Zachodniopomorskie 71,0 70,5 56,8 42,6 28,9 17,5 79,5 79,0 65,2 50,5 36,1 23,0 Polska 71,5 71,0 57,1 42,9 29,3 17,9 80,1 79,5 65,6 50,9 36,4 23,2 Źródło: Rocznik Statystyczny Województw 2010, GUS, Warszawa 2010, s. 267. Jakość życia rodzinnego mierzona liczbą rozwodów na 1000 ludności odbiega także niekorzystnie od przeciętnej krajowej. W 2009 r. przeciętny wskaźnik rozwodów w Polsce kształtował się na poziomie 1,7, a w przekroju województw zawierał się w przedziale od 0,8 dla województwa świętokrzyskiego do 2,3 dla dolnośląskiego. W województwie łódzkim wskaźnik ten kształtował się na poziomie 1,9, a więcej rozwodów odnotowano tylko w trzech województwach: warmińsko-mazurskim (2,0), zachodnio-pomorskim (2,2) oraz dolnośląskim (2,3) 4. Stopa bezrobocia (11,9%) jako miernik bezpieczeństwa zatrudnienia przesuwa województwo łódzkie bliżej średniej krajowej wynoszącej 12,1% (tabela 4). Z drugiej jednak strony bezpieczeństwo mieszkańców województwa jest znacznie bardziej niż w innych regionach Polski zagrożone ze względu na wyższą od przeciętnej liczbę przestępstw popełnianych przez dorosłych skazanych prawomocnie przez sądy powszechne. Na 10 tys. dorosłych w 2009 r. przeciętnie w Polsce skazano prawomocnie przez sądy powszechne 135 osób, a w województwie łódzkim 138 osób, co sytuuje województwo na 11 pozycji. 4 Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2010, GUS, Warszawa 2010, s. 88-91. 11

Wskaźnik ten dla nieletnich wobec których prawomocnie orzeczono środki wychowawcze, poprawcze lub kary w sadach kształtował się odpowiednio: 139 (Polska) i 160 (woj. łódzkie), co oznaczało 13 lokatę wśród 16 województw. W porównaniu z 2000 r. przestępczość dorosłych i nieletnich w województwie łódzkim znacznie wzrosła. Wskaźnik wykrywalności przestępstw, który w 2000 r. był bardzo niski (44,5%) uległ poprawie (do 65,3%), ale nadal jest niższy od przeciętnego (67,1%) i sytuuje nasze województwo na 13 pozycji. Tabela 6. Przestępczość i wskaźnik jej wykrywalności Województwa Przestępczość dorośli a) nieletni b) wskaźnik wykrywalności d) na 10 tys. ludności c) (w %) 2000 2009 2000 2009 2000 2009 Dolnośląskie 90 153 126 201 57,1 67,7 Kujawsko-pomorskie 79 129 103 118 59,1 66,9 Lubelskie 80 130 107 124 67,7 70,1 Lubuskie 144 221 124 141 64,9 75,9 Łódzkie 64 138 86 160 44,5 65,3 Małopolskie 51 98 80 114 49,0 63,9 Mazowieckie 60 131 90 124 41,0 59,1 Opolskie 79 138 108 150 64,4 72,3 Podkarpackie 57 111 79 92 68,5 72,2 Podlaskie 72 137 116 124 65,3 68,7 Pomorskie 77 124 109 135 55,9 71,5 Śląskie 68 140 86 157 48,1 60,6 Świętokrzyskie 75 130 102 126 63,5 79,1 Warmińsko-mazurskie 109 176 116 170 64,7 71,6 Wielkopolskie 69 124 95 140 56,0 73,3 Zachodnio-pomorskie 112 153 116 166 50,3 68,6 Polska 75 135 99 139 53,8 67,1 a) dorośli skazani prawomocnie przez sądy powszechne. b) nieletni wobec których prawomocnie orzeczono środki wychowawcze, poprawcze lub kary w sądach. c) na 10 tys. ludności danej grupy wieku. d) wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw stwierdzonych przez Policję i prokuraturę w %. Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2002, GUS, Warszawa 2002, s. LXVI-LXIX; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2010, GUS, Warszawa 2010, s. 86-89. W tabeli 7 w oparciu o wymienione wskaźniki zostały przygotowane rankingi województw pod względem jakości życia. Ranking jakości życia oparty na wymiernych wskaźnikach został przygotowany w dwóch wersjach. Sytuację materialną mieszkańców województwa opisano biorąc pod uwagę PKB per capita lub przeciętne wynagrodzenie brutto. W pierwszym wariancie województwo łódzkie znalazło się na 9 pozycji, a w drugim na 13 pozycji. A zatem mimo istotnych różnic w 12

zajmowanej pozycji, łódzkie sytuowało się poniżej średniej krajowej - nieznacznie lub znacząco gdyż na 4 miejscu od końca. Tabela 7. Jakość życia w 2009 roku. Ranking województw Województwa PKB per capita Poziom ekonomiczny Wynagrodzenia brutto Długość życia (1) Rozwody (2) Stopa bezrobocia (3) Wykrywalność przestępstw (4) PKB +1, 2, 3, 4 Suma punktów wynagrodzenia +1, 2, 3, 4 Miejsce województwa w rankingu PKB +1, 2, 3, 4 wynagrodzenia +1, 2, 3, 4 Dolnośląskie 3 3 10 9 8 11 41 41 8 9 Kujawsko-pomorskie 8 13 11 6 13 12 50 55 10 15 Lubelskie 15 9 14 4 9 8 50 44 10 10 Lubuskie 10 14 9 6 14 2 41 45 8 11 Łódzkie 6 11 15 6 6 13 46 51 9 13 Małopolskie 9 5 7 3 4 14 37 33 7 8 Mazowieckie 1 1 3 5 1 16 27 27 3 3 Opolskie 11 7 4 5 10 4 34 30 6 5 Podkarpackie 16 15 16 2 12 5 51 50 11 12 Podlaskie 14 10 2 5 7 9 37 33 7 7 Pomorskie 5 4 1 6 5 7 24 23 2 1 Śląskie 2 2 6 6 3 15 32 32 5 6 Świętokrzyskie 12 12 5 1 11 1 30 30 4 4 Warmińsko-mazurskie 13 16 13 7 16 6 55 58 13 16 Wielkopolskie 4 6 8 5 2 3 22 24 1 2 Zachodnio-pomorskie 7 8 12 8 15 10 52 53 12 14 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych zamieszczonych w tabelach 1, 4, 5, 6. Dane o rozwodach: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2010, GUS, Warszawa 2010, s. 88-91. Trzy pierwsze miejsca, niezależnie od przyjętego wskaźnika (PKB czy wynagrodzenie) zajęły następujące województwa wielkopolskie, pomorskie, mazowieckie. Pewnym zaskoczeniem jest świętokrzyskie, które znalazło się na czwartym miejscu. Wpłynęła na to najmniejsza liczba rozwodów i największa wykrywalność przestępstw. Wyraźne przesunięcia w dół (o co najmniej 3 miejsca w dół) po zastąpieniu PKB wskaźnikiem poziomu wynagrodzenia dotyczyły biedniejszych województw, a więc warmińsko-mazurskiego, kujawsko-pomorskiego i niestety także łódzkiego. Podsumowując, z analizy danych statystycznych GUS w przekroju województw wynika, że województwo łódzkie na tle innych województw jest biedne, stare chore i niebezpieczne (ze względu na wysoka przestępczość i niski wskaźnik jej wykrywalności). Należy też podkreślić, że te niekorzystne procesy pogłębiają się. 13

3. Charakterystyka poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów w województwie łódzkim 3.1. Mapa powiatów i podregionów województwa łódzkiego Reforma administracji publicznej wprowadzona ustawą o trójstopniowym podziale administracyjnym kraju zamknęła ważny etap przemian ustrojowych w Polsce. Nowe województwo łódzkie utworzone 24 lipca 1998 r. początkowo składało się z 3 powiatów grodzkich (Łódź, Piotrków Trybunalski, Skierniewice) oraz 20 powiatów ziemskich. Z czasem na skutek protestów mieszkańców Brzezin, w tym długotrwałej blokady drogi krajowej łączącej Łódź z Rawą Mazowiecką, z powiatu łódzkiego wschodniego wyodrębniony został powiat brzeziński - jako 21 powiat ziemski (Rys. 1). Ludność nowego województwa łódzkiego zamieszkuje w 18 miastach (gminach miejskich), 24 gminach miejsko-wiejskich oraz 135 gminach wiejskich. 14

Rys. 1. Mapa administracyjna woj. łódzkiego, stan w dniu 31.XII.2009 Źródło: Województwo Łódzkie. Podregiony, powiaty, gminy 2010, GUS, Warszawa 2010, między str. 70 i 71. Województwo łódzkie dzieli się na 5 podregionów: 1. Podregion łódzki: powiaty: brzeziński 15

łódzki wschodni pabianicki zgierski 2. Podregion m. Łódź: miasto na prawach powiatu: Łódź 3. Podregion piotrkowski: powiaty: bełchatowski opoczyński piotrkowski radomszczański tomaszowski miasto na prawach powiatu: Piotrków Trybunalski 4. Podregion sieradzki: powiaty: łaski pajęczański poddębicki sieradzki wieluński wieruszowski zduńskowolski 5. Podregion skierniewicki: powiaty: łaski pajęczański poddębicki sieradzki wieluński wieruszowski zduńskowolski 16

Rys. 2. Podregiony w województwie łódzkim, stan w dniu 31.XII.2009 r. Źródło: Województwo Łódzkie. Podregiony, powiaty, gminy 2010, GUS, Warszawa 2010, str. 73. 3.2. Charakterystyka geograficzna i demograficzna powiatów 3.2.1. Charakterystyka geograficzna powiatów 17

Powiaty wchodzące w skład województwa łódzkiego są mocno zróżnicowane, pod względem zajmowanej powierzchni (tabela 8). Najmniejszy jest powiat brzeziński o powierzchni 359 km 2, co stanowi zaledwie 2,0% ogólnej powierzchni województwa. Największy obszarowo jest powiat sieradzki o powierzchni 1491 km 2 (8,2% powierzchni województwa). Powiaty (wyłączając grodzkie) można podzielić na trzy grupy: 1. małe, o powierzchni do 500 km 2, do których należą cztery powiaty: brzeziński, wschodnio-łódzki, pabianicki i zduńskowolski (zajmujące 2,0-2,9% ogólnej powierzchni województwa); 2. średnie, o powierzchni 500-1000 km 2, wśród których znalazło się 12 powiatów; 3. duże, o powierzchni powyżej 1000 km 2, czyli powiaty: opoczyński (5,7%), piotrkowski (7,8%), radomszczański (7,9%) i sieradzki (8,2%). Tabela 8. Podstawowe dane o powiatach (dane za 2009 rok) Powiaty km 2 powierzchnia grunty leśne % w ha leśnictwo w % brzeziński 359 2,0 5039 13,7 łódzki wschodni 500 2,7 12457 24,3 pabianicki 492 2,7 13266 26,3 zgierski 855 4,7 16126 18,4 m. Łódź 293 1,6 2862 9,6 bełchatowski 968 5,3 27847 28,3 opoczyński 1040 5,7 31875 30,2 piotrkowski 1429 7,8 34592 23,8 radomszczański 1443 7,9 44581 30,3 tomaszowski 1025 5,6 32554 31,0 m. Piotrków Trybunalski 67 0,4 1419 2,8 łaski 618 3,4 13305 21,2 pajęczański 804 4,4 19602 24,1 poddębicki 881 4,8 14374 16,0 sieradzki 1491 8,2 29739 19,6 wieluński 926 5,1 22769 24,2 wieruszowski 577 3,2 15220 25,9 zduńskowolski 369 2,0 8451 22,4 kutnowski 887 4,9 4360 4,8 łęczycki 773 4,2 4322 5,5 łowicki 988 5,4 10037 10,0 rawski 646 3,6 8093 12,4 skierniewicki 755 4,2 16632 21,5 m. Skierniewice 33 0,2 94 2,8 ogółem 18219 100,0 389614 21,0 Źródło: Województwo łódzkie. Podregiony, powiaty, gminy, op. cit. 2010, s. 68. Powiaty grodzkie są także bardzo zróżnicowane pod względem powierzchni. Wyraźnie dominuje aglomeracja łódzka powiat m. Łódź zajmuje 293 km 2 (1,6% powierzchni województwa). Na drugim miejscu jest powiat grodzki Piotrków Trybunalski z 18

powierzchnią 67 km 2 (0,4%). Ostatni, najmniejszy, jest powiat grodzki zlokalizowany w m. Skierniewice zajmujący 33 km 2 (0,2%). Na terenie województwa łódzkiego znajdują się około 390 tys. ha lasów. Wskaźnik lesistości województwa (21,0%) obliczany jako stosunek procentowy powierzchni lasów do ogólnej powierzchni województwa jest znacznie niższy niż przeciętnie w Polsce (29,1%). Przekłada się to na przeciętną powierzchnię lasów na 1 mieszkańca wynoszącą w województwie 15 arów. W Polsce na 1 mieszkańca przypada 24 ary lasów 5. Uwagę zwraca też odmienna w porównaniu z danymi dotyczącymi całego kraju struktura własnościowa obszarów leśnych w województwie. Świadczy o tym poniższe zestawienie 6 : woj. łódzkie Polska własność publiczna 66,7% 81,8% własność prywatna 33,3% 18,2% Rozmieszczenie lasów według powiatów jest bardzo zróżnicowane. Największą lesistością wykazują się powiaty: tomaszowski (31,0%), radomszczański (30,3%) i opoczyński (30,2%), zaś na drugim końcu znajdują się powiaty: kutnowski (4,8%) i łęczycki (5,5%). Obok dużych kompleksów leśnych takich jak lasy: nadpiliczańskie, bełchatowskie, sędziejowickie, nadwarciańskie i skierniewickie, występują drobne i średnie kompleksy leśne rozproszone wśród pól, stanowiące ważny element biotyczny i krajobrazowy. W składzie gatunkowym drzewostanu województwa zdecydowanie dominuje sosna, stanowiąc 80,6% ogółu drzew. Dla porównania w Polsce sosna stanowi 62,2% drzewostanu 7. Monokultura sosny jest efektem zalesień prowadzonych w wieku XIX, po wycięciu dominujących na terenach obecnego województwa lasów mieszanych. W celu przywrócenia struktury naturalnej, a tym samym zwiększenia odporności biologicznej drzewostanów, od przeszło 30 lat na odnawianych powierzchniach leśnych i zalesianych gruntach porolniczych zwiększa się systematycznie ilość gatunków drzew liściastych. W województwie łódzkim obszary o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronione, a więc: rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu stanowią, łącznie z otulinami, około 1600 km 2, czyli prawie 9% całej powierzchni województwa. W 65 rezerwatach przedmiotem ochrony są naturalne ekosystemy, stanowiska 5 Rocznik Statystyczny Województw 2010, GUS, Warszawa 2010, s. 514. 6 tamże, s. 514. 7 tamże, s. 519. 19

cennych gatunków roślin i zwierząt, osobliwości geologiczne i krajobrazowe. Istnieje też 7 parków krajobrazowych: Załęczański (15 tys. ha), Bolimowski (18 tys. ha), Przedborski (17 tys. ha), Międzyrzecza Warty i Widawki (14 tys. ha), Spalsko-Inowrocławski, Sulejowski (17,4 tys. ha) i Wzniesień Łódzkich (11 tys. ha). Województwo łódzkie ma rolniczy charakter. 60,1% ogólnej powierzchni stanowią użytki rolne (przy przeciętnej 51,6% w Polsce). Jedynie w województwie lubelskim wskaźnik ten był wyższy - wynosił 63,1% 8 w 2009 r. Niemal wszystkie powiaty ziemskie charakteryzują się wyższym od przeciętnego w kraju udziałem użytków rolnych. Wyjątek stanowią powiaty: bełchatowski, radomszczański i tomaszowski (poniżej 60%). Najlepsze warunki agroekologiczne mają powiaty położone w północnej części województwa: kutnowski, łęczycki, łowicki oraz powiat rawski na wschodzie 9. Jakość i przydatność gleb województwa łódzkiego 10 jest na poziomie nieco niższym niż przeciętnie w kraju. W województwie przeważają gleby lekkie i bardzo lekkie, stanowiące około 90% gruntów rolnych. Udział gleb ciężkich jest niewielki. Występują one głównie w rejonie kutnowskim. Około 1/3 województwa cierpi na okresowe niedobory wody, a na około 15% powierzchni występuje stały niedobór wody. Tylko niewielka część gruntów ornych zaliczana jest do klas bardzo dobrych i dobrych (I-IIIa). Stanowią one zaledwie 9% i skupione są w powiatach łęczyckim oraz kutnowskim. Grunty średniej jakości (klasa IIIb, IVa, i IVb) zajmują około 45% powierzchni, natomiast najsłabsze z punktu widzenia gospodarczego grunty orne klasy V, VI i VI stanowią 46% areału. Przyjmując kryterium urodzajności - gleby żytnie (w tym bardzo słabe i słabe) zajmują około 40% powierzchni, żytnie bardzo dobre i dobre 37%, a pszenne około 14%. Do powiatów, które mają najlepsze warunki glebowe do rozwoju produkcji rolnej, należą: kutnowski, łęczycki i rawski, a także łódzki wschodni, wieluński i wieruszowski. Najsłabsze warunki glebowe występują w następujących powiatach: bełchatowskim, pajęczańskim, radomszczańskim, sieradzkim, tzn. w południowo-zachodniej części województwa. Korzystne na ogół warunki glebowe w części północno-wschodniej województwa są w praktyce dobrze wykorzystywane do rozwoju produkcji rolnej. Sprzyja temu bliskość i 8 Rocznik Statystyczny Województw 2010, GUS, Warszawa 2010, s. 58. 9 Diagnoza stanu rolnictwa oraz niektórych elementów infrastruktury nowego województwa łódzkiego. Wydział Rolnictwa i Infrastruktury Technicznej, Urząd Wojewódzki, Łódź 1999. 10 Opracowano na podstawie: Województwo Łódzkie, Urząd Wojewódzki w Łodzi, Łódź, grudzień 1998, s. 32-33. 20

względnie dobre skomunikowanie z atrakcyjnymi (bogatymi) rynkami zbytu w aglomeracji warszawskiej i łódzkiej. Należy tu podkreślić, że te względnie dobre warunki naturalne zostały istotnie wzmocnione przez samych rolników prowadzących działalność w tych rejonach województwa. Jest tam bowiem najwyższy w województwie (i jeden z najwyższych w skali kraju) procent gospodarstw rolnych prowadzonych przez osoby z wyższym lub średnim wykształceniem rolniczym. Widoczne jest też pozytywne oddziaływanie Instytutów Sadownictwa i Warzywnictwa w Skierniewicach oraz filii Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (Skierniewice, Rogów). W strukturze użytków rolnych województwa największą powierzchnię (ok. 80%) zajmują grunty orne. Pod tym względem woj. łódzkie ustępuje jedynie województwu kujawsko-pomorskiemu, opolskiemu i wielkopolskiemu. Także w sadownictwie województwo łódzkie zajmuje wysoką pozycję. Biorąc pod uwagę udział użytków rolnych przeznaczonych na sady jedynie województwo mazowieckie, z tradycyjną strefą sadownictwa w okolicach Grójca, ma lepsze wskaźniki. Sadownictwo jest najlepiej rozwinięte w powiecie rawskim (głównie gminy Sadkowice i Biała Rawska) i skierniewickim (gmina Kowiesy). Znaczną powierzchnię użytków rolnych zajmują też sady w powiatach: kutnowskim, łowickim, łódzkim, tomaszowskim i zgierskim. Dominują sady jabłoniowe (ok. 60% wszystkich drzew). W dalszej kolejności znajdują się wiśnie, śliwy i grusze. W województwie łódzkim dobrze rozwinięta jest produkcja ogrodnicza pod osłonami w szklarniach i tunelach foliowych. Najwięcej szklarni koncentruje się w powiecie łódzkim wschodnim i pabianickim, czyli w pobliżu największego rynku zbytu. Stosunkowo duże powierzchnie zajmują też szklarnie w Piotrkowie Trybunalskim, Skierniewicach, a także w powiecie kutnowskim, łęczyckim, łowickim, piotrkowskim i sieradzkim 11. W strukturze własności ziemi rolniczej województwa łódzkiego dominuje sektor prywatny. W 2009 roku grunty użytkowane przez ten sektor stanowiły 98,5% użytków rolnych województwa. A zatem zaledwie 1,5% użytków rolnych należy do sektora publicznego 12. Odsetek własności publicznej jest w poszczególnych powiatach zróżnicowany. Stosunkowo dużo gruntów publicznych występuje w powiecie kutnowskim i pabianickim (ok. 3 %). Natomiast w powiatach południowych i południowo-wschodnich sektor publiczny obejmuje poniżej 0,5% użytków rolnych 13. 11 tamże 12 Rocznik Statystyczny Województw, wyd. cyt., s. 59. 13 Diagnoza stanu rolnictwa, wyd. cyt. 21

Indywidualne gospodarstwa rolne województwa łódzkiego są nieco mniejsze niż przeciętne w Polsce. W 2000 r. przeciętne indywidualne gospodarstwo o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych posiadało 7,4 ha w woj. łódzkim, a w Polsce 8,0 ha. W 2009 r. przeciętne gospodarstwo posiadał 8,6 ha, a w woj. łódzkim, także wzrosło do 7,8 ha 14. 3.2.2. Charakterystyka demograficzna powiatów W 2009 r. województwo łódzkie zamieszkiwało 2.541.832 osób. Warto podkreślić, że w m. Łodzi jako powiecie grodzkim mieszkało 742.387 osób, co stanowiło 29,2% ogółu mieszkańców województwa. Pozostałe powiaty grodzkie były nieduże: w Piotrkowie Trybunalskim mieszkało 77.810 osób (3,06%), a w Skierniewicach 48.958 osób (1,93%) 15. Podobnie jak pod względem powierzchni, także pod względem liczby ludności, powiaty ziemskie są mocno zróżnicowane. Najmniej mieszkańców ma powiat brzeziński zaledwie 30,5 tys. mieszkańców, czyli 1,2% ludności województwa, a najwięcej powiat zgierski - 162 tys. ludności 6,4% (tabela 9). Różnice w powierzchni powiatów i liczbie mieszkańców sprawiają, że także gęstość zaludnienia mierzona liczbą mieszkańców na 1 km 2 jest wyraźnie zróżnicowana. Oczywiście największą gęstość zaludnienia mają powiaty grodzkie. Na pierwszym miejscu plasuje się Łódź 2.532 osoby na 1 km 2, następnie Skierniewice 1.489 osób na 1 km 2 i na końcu Piotrków Trybunalski 1.157 osób na 1 km 2. Jednak także w powiatach ziemskich różnice w gęstości zaludnienia są bardzo duże. Najmniej ludności na 1 km 2 przypada w powiatach typowo rolniczych: poddębickim (47 osób) i skierniewickim (50 osób), a największą gęstość zaludnienia posiadają dwa powiaty: zduńskowolski (183 osoby) i zgierski (189 osób). Dużą różnorodnością charakteryzują się też powiaty województwa łódzkiego pod względem urbanizacji. Odsetek ludności zamieszkującej w miastach waha się bowiem w powiatach ziemskich od 0 w powiecie skierniewickim, w którym nie ma w ogóle miast i 7,1% w powiecie piotrkowskim do ponad 70% (72,6% w powiecie zgierskim i 72,8% w powiecie pabianickim). Generalnie najbardziej zurbanizowane są powiaty okalające stolicę województwa, a w dalszej kolejności tomaszowski, kutnowski i bełchatowski. 14 Rocznik Statystyczny Województw, wyd. cyt., s. 58. 15 tamże, s. 104. 22

Tabela 9. Podstawowe dane demograficzne o powiatach (dane za 2009 rok) Powiaty 1998 2009 2009 Ludność Przyrost Gęstość Ludność Ludność w naturalny Saldo 1998=100 zaludnienia w tys. w tys. na 1 km 2 miastach (na 1000 migracji a) (w %) ludności) 92,3 b) 30,5 x 85 40,2-2,5 +0,2 4,5 zgony niemowląt (na 1000 urodzeń) brzeziński łódzki wschodni 66,8 x 134 35,8-0,4 +10,8 4,3 pabianicki 121,7 119,1 97,86 242 72,8-3,3 +2,6 3,7 zgierski 161,8 162,0 100,12 189 72,6-1,5 +4,8 6,0 m. Łódź 818,0 742,4 90,75 2532 100,0-5,0-1,8 8,0 bełchatowski 112,0 113,0 100,89 117 61,2 2,4-1,6 6,1 opoczyński 80,8 78,4 97,03 75 34,1 0,9-2,8 2,1 piotrkowski 93,1 90,5 97,21 63 7,1-1,1 +1,6 2,9 radomszczański 124,1 117,4 94,60 81 47,0-2,5-0,5 3,4 tomaszowski 126,3 120,1 95,09 117 54,6-1,2-1,6 4,5 m. Piotrków Trybunalski 81,3 77,8 95,69 1157 100,0-0,5-2,7 2,4 łaski 53,0 50,8 95,85 82 36,5-1,9 +0,6 7,9 pajęczański 55,6 52,7 94,78 66 24,4-3,3-1,3 4,3 poddębicki 45,7 41,6 91,03 47 25,7-3,9-0,7 4,7 sieradzki 125,7 119,9 95,39 80 43,7-1,0-1,7 6,2 wieluński 81,4 77,8 95,58 84 30,7-0,2-0,7 2,2 wieruszowski 42,8 42,2 98,60 73 20,5 1,0-1,8 3,9 zduńskowolski 69,3 67,6 95,55 183 68,0-0,4-1,0 4,1 kutnowski 113,0 102,0 90,27 115 58,5-3,7-1,9 5,1 łęczycki 58,1 52,4 90,19 68 29,0-2,6-1,9 1,8 łowicki 87,0 81,2 93,33 82 36,6-1,4-1,9 5,7 rawski 51,8 49,1 92,86 76 42,2-0,2-1,4 10,6 skierniewicki 39,5 37,6 95,19 50 0-2,4 +2,4 4,7 m. Skierniewice 48,5 48,9 100,82 1489 100,0 2,5-1,6 3,7 ogółem 2682,7 2541,8 94,75 140 64,2-2,3-0,5 5,4 a) saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały na 1000 ludności. b) łącznie powiat brzeziński i łódzki wschodni. Źródło: 1998 r. Diagnoza stanu województwa łódzkiego, Urząd Marszałkowski Województwa Łódzkiego, Łódź, październik 1999; 2009 r. Województwo łódzkie. Podregiony, gminy, powiaty, wyd. cyt., s. 68. W okresie ostatnich 11 lat ludność Polski zmniejszyła się z 38.667 tys. osób w 1998 roku do 38.167,3 tys. osób w 2009 roku, czyli o 1,3%. W tym okresie w województwie łódzkim spadek liczby ludności był znacznie większy. W momencie utworzenia nowego województwa zarejestrowano 2.682,7 tys. mieszkańców, a w 2009 r. liczba mieszkańców województwa spadła do 2.541,8 tys. osób, czyli aż o 5,25%. Warto podkreślić, że w 2009 r. jedynie w trzech powiatach odnotowano utrzymanie się liczby mieszkańców na poziomie z 1998 r. (lub niewielki wzrost). Dotyczyło to powiatu ziemskiego bełchatowskiego (+0,89%) i zgierskiego (+0,12%) oraz powiatu grodzkiego m. Skierniewice (+0,82%). Największy spadek liczby mieszkańców odnotowano w dwóch powiatach ziemskich: łęczyckim (-9,81%) i kutnowskim (-9,73%) oraz w powiecie grodzkim m. Łódź (-9,25%). 23

Zmiany struktury demograficznej badanych powiatów dokonują się pod wpływem ruchu naturalnego (urodzenia, zgony) i wędrówkowego (imigracja, emigracja) mieszkańców. Efektem relacji między urodzeniami i zgonami jest przyrost naturalny. W województwie łódzkim w 2009 r. przyrost naturalny był ujemny (-2,3 na 1000 ludności) 16. Najgorsza sytuacja była w Łodzi (-5,0) oraz trzech powiatach ziemskich: kutnowskim (-3,7), pabianickim (-3,3) oraz pajęczańskim (-3,3). Dodatni przyrost naturalny odnotowano tylko w czterech powiatach: m. Skierniewice (+2,5), bełchatowskim (+2,4), wieruszowskim (+1,0) i opoczyńskim (+0,9). W analizie czynników demograficznych uwagę zwraca wysoki wskaźnik zgonów niemowląt w województwie łódzkim (5,4 na 1000 urodzeń) oraz duże zróżnicowanie tego wskaźnika w przekroju powiatów (od 1,8 w łęczyckim do 10,6 w rawskim). Transformacja społeczno-gospodarcza znalazła odzwierciedlenie w wielu sferach życia ludzkiego, w tym także w strukturze migracji ludności. W skali Polski saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały na 1000 ludności było wyrównane (-0,0), a w województwie łódzkim relatywnie nieduże (-0,5) 17. W układzie powiatowym dominowało ujemne saldo migracji. Dotyczyło to 17 powiatów, a skala odpływu zawierała się w granicach od 0,5 osób na 1000 ludności (powiat radomszczański) do 2,7 osób na 1000 ludności (Piotrków Trybunalski). Największe dodatnie saldo migracji (+10,8) odnotowano w powiecie łódzkim wschodnim i zgierskim (+4,8). 3.3. Charakterystyka rozwoju społeczno-gospodarczego powiatów w latach 2000-2009 3.3.1. Struktura zatrudnienia według sektorów gospodarki Postęp techniczny i przeobrażenia strukturalne dokonujące się w polskiej gospodarce znajdują m.in. wyraz w zmianie sektorowej struktury zatrudnienia. Dane zamieszczone w tabeli 10 pokazują jakie przeobrażenia strukturalne dokonały się w pierwszej dekadzie XXI wieku w powiatach województwa łódzkiego. Dane dla poszczególnych powiatów prezentowane są na tle struktury zatrudnienia w województwie i w Polsce. Analiza tych danych umożliwia sformułowanie następujących wniosków: 16 W tym czasie w Polsce przyrost naturalny kształtował się na poziomie 0,9. W sześciu województwach odnotowano ujemny przyrost naturalny. W województwie łódzkim od lat utrzymuje się najwyższe ujemne tempo przyrostu naturalnego (por. tabela 3). 17 Największy był napływ do województwa mazowieckiego (2,4), a największy odpływ z województwa warmińsko-mazurskiego i lubelskiego (-1,9) (por tabela 3) 24

1. Utrzymuje się rolniczy charakter województwa łódzkiego. Zatrudnienie w sektorze pierwszym (rolnictwo, leśnictwo, rybactwo) jest w województwie łódzkim o 10 punktów procentowych wyższe niż przeciętnie w Polsce (25,4% w 2009 r., wobec 15,4% dla całej Polski); 2. We wszystkich powiatach ziemskich (z wyjątkiem pabianickiego) udział zatrudnienia w rolnictwie jest wyższy niż przeciętnie w Polsce; a w 8 powiatach w rolnictwie pracuje ponad 50% ogółu zatrudnionych. W krańcowym przypadku jest to aż 72,6% (powiat skierniewicki), a w trzech powiatach ponad 60% (poddębicki 64,3%, łęczycki 62,5% i piotrkowski 60,1%); 3. W 2009 roku udział zatrudnienia w przemyśle i budownictwie w Polsce, w porównaniu z 2000 r., wzrósł z 25,5% do 27,4%, a więc o 1,9 punktów procentowych. W województwie łódzkim obserwujemy natomiast poważny spadek zatrudnienia w tym sektorze: z 25,8% w 2000 r. do 20,0% w 2009 r. (a więc o 5,8 punktów procentowych); 4. Jest charakterystyczne, że spadek udziału zatrudnienia w sektorze drugim dokonywał się jedynie w powiatach grodzkich. Z największym nasileniem dokonywało się to w Łodzi (4,7 punktów procentowych), a w dalszej kolejności w Piotrkowie Trybunalskim (3,1 p.p.) oraz w Skierniewicach (2,2, p.p.). Obserwowany spadek zatrudnienia w przemyśle świadczy o działaniach restrukturyzacyjnych podejmowanych zwłaszcza w dużych przedsiębiorstwach przemysłowych, które z reguły były zlokalizowane w powiatach grodzkich, a także o rozwoju sektora usług w tych miastach; 5. We wszystkich powiatach ziemskich między 2000 r. i 2009 r. wzrastał udział zatrudnienia w przemyśle i budownictwie. W niektórych powiatach wzrost ten był bardzo poważny. Dotyczy to m.in. powiatu wieruszowskiego (13,3 p.p.), łódzkiego wschodniego (11,7 p.p.), zduńskowolskiego (10,3 p.p.), a także pajęczańskiego (8,8 p.p.), wieluńskiego (8,4 p.p.) oraz skierniewickiego (8,0 p.p.). Wskazane zmiany świadczą o dużym wysiłku podejmowanym w wymienionych powiatach zmierzającym do zmiany struktury gospodarczej; 6. Specyfiką województwa łódzkiego jest dynamiczny wzrost zatrudnienia w sektorze usług: z 34,7% w 2000 r. do 54,6% w 2009 r., a zatem aż o 19,9 punktów procentowych, podczas gdy w Polsce zatrudnienie w usługach wzrosło w tym czasie 46,6% do 57,2%, czyli o 10,6 p.p. Trzeba jednak brać pod uwagę, że w 2000 r. udział 25

sektora usług był w woj. łódzkim bardzo niski, a i obecnie, mimo wzrostu, kształtuje się poniżej średniej krajowej; 7. Na podkreślenie zasługuje nie tylko dynamiczny wzrost zatrudnienia w usługach notowany w powiatach grodzkich, ale także we wszystkich powiatach ziemskich, w tym w 7 powiatach zatrudnienie w usługach wzrosło o ponad 10 punktów procentowych. Dotyczy to powiatu: piotrkowskiego (15,0 p.p.), łódzkiego wschodniego (13,3 p.p), radomszczańskiego (13,1, p.p.), bełchatowskiego (11,7 p.p.), rawskiego (11,0 p.p.), pajęczańskiego (10,5 p.p.) oraz opoczyńskiego (10,3 p.p.). Tabela 10. Struktura zatrudnionych według sektorów gospodarki Powiaty 2000 2009 I II III I II III brzeziński x x x 40,4 30,9 28,7 łódzki wschodni 52,1 18,9 29,0 27,1 30,6 42,3 pabianicki 21,2 47,5 31,3 13,4 47,7 38,9 zgierski 33,3 31,3 35,4 20,6 34,7 44,7 m. Łódź 1,8 33,7 64,5 0,8 29,0 70,2 bełchatowski 30,8 46,6 22,6 15,7 50,0 34,3 opoczyński 65,0 18,6 16,4 50,6 22,7 26,7 piotrkowski 78,6 10,3 11,1 60,1 13,8 26,1 radomszczański 57,1 19,8 23,1 37,5 26,3 36,2 tomaszowski 47,9 23,0 29,1 33,5 30,5 36,0 m. Piotrków Trybunalski 5,2 36,8 58,0 1,9 33,7 64,4 łaski 57,0 21,2 21,8 40,1 28,2 31,7 pajęczański 73,5 13,8 12,7 54,2 22,6 23,2 poddębicki 73,5 13,2 13,3 64,3 15,2 20,5 sieradzki 60,9 13,9 25,2 48,0 18,7 33,3 wieluński 62,8 16,8 20,4 46,0 25,2 28,8 wieruszowski 60,2 24,2 15,6 41,0 37,5 21,5 zduńskowolski 30,5 35,8 33,7 16,9 46,1 37,0 kutnowski 46,2 24,0 29,8 33,1 30,0 36,9 łęczycki 75,0 7,6 17,4 62,5 12,3 25,2 łowicki 64,5 15,1 20,4 56,1 16,3 27,6 rawski 67,9 13,7 18,4 54,1 16,5 29,4 skierniewicki 87,3 4,6 8,1 72,6 12,6 14,8 m. Skierniewice 5,8 38,0 56,2 3,4 35,8 60,8 woj. łódzkie 39,5 25,8 34,7 25,4 20,0 54,6 Polska 27,9 25,5 46,6 15,4 27,4 57,2 I - rolnictwo, leśnictwo i rybactwo II - przemysł i budownictwo III - usługi Źródło: 2000 r. - Województwo łódzkie. Podregiony, powiaty, gminy, 2009, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź 2009, s. 64; 2009 r. - Województwo łódzkie. Podregiony, powiaty, gminy, 2010, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź 2010, s. 64; dane dla Polski - Roczniki Statystyczne Rzeczypospolitej Polskiej 3.3.2. Aktywność gospodarcza powiatów Już w okresie tworzenia nowego podziału administracyjnego nowe województwo łódzkie zajmowało w przemyśle krajowym średnią pozycję. Z czasem pozycja ta uległa 26