Pomniki praw człowieka. w historii

Pomniki praw człowieka w historii 1

2

KSIĘGA JUBILEUSZOWA RZECZNIKA PRAW OBYWATELSKICH TOM I Pomniki praw człowieka w historii Redaktorzy Hubert Wajs i Rafał Witkowski MCMLXXXVIII MMVIII 3

Praca zbiorowa KSIĘGA JUBILEUSZOWA RZECZNIKA PRAW OBYWATELSKICH Redaktor naukowy serii: prof. UW dr hab. Marek Zubik Tom I POMNIKI PRAW CZŁOWIEKA W HISTORII Redaktorzy naukowi tomu: dr Hubert Wajs i dr Rafał Witkowski Opracowania: Adam Bosiacki teksty XVIII i XX Hubert Wajs teksty III, VIII - XII, XIV, Rafał Witkowski teksty I, II, IV - VII, XIII, XV - XVII, XIX, XXI - XXIII Małgorzata Znojek XXIV Tłumaczenia: Alicja Legutko-Dybowska tekst XVII (z języka angielskiego na polski) Tadeusz Wolański teksty IV i VIII (z języka polskiego na angielski) Ilustracja na okładce: Wizerunek Mojżesza z nagrobka papieża Juliusza II Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2008 Księga Jubileuszowa Rzecznika Praw Obywatelskich (T. I - IV) ISBN 978-83-927049-0-4 Tom I ISBN 978-83-927049-1-1 Wydawca Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich 00-090 Warszawa, Al. Solidarności 77 Przygotowanie do druku, druk i oprawa: PPGK S.A. Drukarnia KART Warszawa, ul. Przyce 20 4

WSTĘP Exegi monumentum aere perennius pisał Horacy o swej poezji i słowa te przypominają się, ilekroć mowa o pomnikach. Czy można stawiać pomniki ideom, w szczególności, czy upamiętnić można tak ważne osiągnięcie ludzkiej myśli i doświadczenia, jakim są prawa człowieka? Wszelkie upamiętnianie kojarzy nam się z przemijaniem czy wręcz ze śmiercią, a przecież idea praw człowieka pozostaje żywotna i nieustannie się rozwija. Jest jednak inny rodzaj pamięci, polegającej na recypowaniu i twórczym analizowaniu dziedzictwa przeszłości, włączonej w teraźniejszość i zwróconej ku wyzwaniom, niesionym przez przyszłość. Właśnie do niej odwołuje się czterotomowy projekt wydawniczy (pod red. prof. M. Zubika), podjęty z okazji dwudziestolecia ustanowienia instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich. Wybór najważniejszych aktów prawnych dotyczących praw człowieka od antyku po współczesność jest bowiem trwalszym od spiżu pomnikiem myśli niezliczonych ludzkich pokoleń, dążących do takiego zorganizowania swego życia społecznego, by respektowano w nim godność i wolność każdego człowieka. Niniejszy, pierwszy tom (pod red. dr R. Witkowskiego i dr H. Wajsa) obejmuje wybór pomników prawa od czasów późnego antyku do początku XX wieku. Tom drugi (pod red. prof. M. Zubika) uwzględnia akty prawne poczynając od Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku i pokazuje dwudziestowieczny rozwój systemów ochrony praw człowieka. Na tom trzeci (pod red. prof. J. Zajadło) składają się fragmenty dzieł z epoki nowożytnej i najnowszej, prezentujące rozwój myśli prawnej i filozoficzno-prawnej na temat kondycji człowieka i jego praw. Wreszcie tom czwarty (pod red. prof. M. Zubika) dokumentuje dwudziestoletnią działalność urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich. Nie bez powodu wybór nasz zaczyna się od tekstów prawnych, a więc od formalnych i instytucjonalnych świadectw tego, jak idee praw człowieka przyjmowały postać normatywną. Znaczenie prawa dobrze oddaje w tym kontekście stanowisko sformułowane przez Johna Locke a: gdyby ludzie byli bardziej szczęśliwi bez tego prawa, to chodziłoby o jakąś bezużyteczną rzecz, która sama zanika i nie zasługuje na miano zabezpieczenia oddzielającego nas od przepaści czy grzęzawiska ( ). Stąd też do wszystkich istot zdolnych do podlegania prawu odnosi się zasada: gdzie nie ma prawa, nie ma wolności 1. Rzeczywiście, nie ma wolności i praw bez instytucji i bez prawa, które 1 J. Locke, Dwa traktaty o rządzie, przeł. Z. Rau, Warszawa 1992, s. 201. 5

Pomniki praw człowieka w historii chroni nas przed niepewnością i arbitralnością władzy. Same idee nie gwarantują bowiem wolności w ludzkich społecznościach. W niniejszym tomie, zawierającym przekrój aktów normatywnych z dwudziestu niemal stuleci, z Italii i ze Szwecji, z Francji, Polski i Stanów Zjednoczonych, to co uniwersalne miesza się z tym, co lokalne, a to, co odległe w czasie i obce, łączy się z tym, co pozostaje ponadczasowe. Nie powinno dziwić szczególne miejsce, jakie w wyborze zajmują polskie pomniki praw człowieka, poczynając od przywileju księcia Bolesława Pobożnego dla Żydów z 1264 roku, poprzez Konstytucję nihil novi i Artykuły henrykowskie z 1573 roku, aż po Konstytucję 3 maja z 1791 roku. Wszak nasza kultura prawna sięga korzeniami do idei demokracji szlacheckiej, bardzo szerokich praw jej obywateli oraz wynikającej z niej m.in. tolerancji religijnej, będących efektem naturalnego rozwoju myśli społecznej, przekonań szlachty i politycznych elit państwa, a nie odosobnionym pomysłem jednego władcy lub filozofa. Jak mówił prof. Russell Hittinger podczas obchodów Dnia Praw Człowieka w grudniu 2006 roku, Nihil novi wraz z innymi aktami konstytucyjnej historii Polski w niezwykły sposób antycypowały Powszechną Deklarację Praw Człowieka, której sześćdziesiątą rocznicę uchwalenia właśnie w tym roku obchodzimy. Jan Jakub Rousseau w Uwagach o rządzie polskim z roku 1772 zawarł słynne stwierdzenie, iż czytając historię rządu Polski, z trudnością można zrozumieć, jak państwo tak dziwacznie urządzone mogło się tak długo utrzymać. Francuski filozof odwoływał się przede wszystkim do faktu, że po 1652 roku niemal wszystkie sesje sejmowe zerwano w wyniku użycia veta przez pojedynczego posła. Rzecz jasna Rousseau pisał te słowa jeszcze przed uchwaleniem Konstytucji 3 Maja, która znosiła liberum veto oraz rozszerzała zakres habeas corpus poza stan szlachecki. Być może jednak odpowiedź na pytanie filozofa zawarta jest w zamieszczonych tu tekstach prawnych, świadczących o polskiej specyfice. Wydaje się bowiem, że nasi przodkowie, wyprzedzając inne narody europejskie o stulecia, konsekwentnie odrzucali absolutyzm, drogą prób i błędów instytucjonalizując wielką prawdę polityki, głoszącą, iż absolutyzm jest sprzeczny z porządkiem politycznym i naturą człowieka. W wyborze aktów normatywnych znalazła się także Konstytucja Królestwa Szwecji z 1809 roku, regulująca funkcjonowanie urzędu Ombudsmana, wprowadzonego faktycznie już w 1713 roku. Urząd ten stał się pierwowzorem dla wszystkich tego typu instytucji, w tym także dla polskiego urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich. Jednym z aktów zamykających tom pierwszy jest Karta Międzynarodowego Trybunału Norymberskiego. Także w tym przypadku trudno nie wspomnieć o polskim tropie. Wszak to Rafał Lemkin polski i amerykański prawnik, przedwojenny warszawski adwokat, był twórcą określenia ludobójstwo 6

Wstęp i projektu Konwencji w sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa podpisanej 9 grudnia 1948 roku Rafał Lemkin sam boleśnie doświadczył, do czego prowadzi pogarda dla ludzkich praw, tracąc niemal całą rodzinę w holokauście. Nie jest bynajmniej prowokacją ani też spełnieniem obowiązku historycznego zamieszczenie rozdziału konstytucji stalinowskiej z 1936 roku dotyczącego zasadniczych praw i obowiązków obywatelskich. Chodziło o powód do refleksji nad naturą tych praw i obowiązków. Przełomowe znaczenie niektórych aktów prawnych ujawnia się czasem dopiero po latach i niekoniecznie związane jest z długotrwałym ich obowiązywaniem, by podać tylko przykład naszej Konstytucji 3 Maja, czy przykład konstytucji Francji z 1791 roku. Przełomowa Powszechna Deklaracja Praw Człowieka nie ma nawet mocy wiążącej jako rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Nie zmienia to faktu, że akty takie bywają profetyczne w swym ujęciu idei prawa i bez względu na zamierzenia twórców stają się albo ważnymi punktami odniesie albo kamieniami milowymi w rozwoju historii prawa. Pragnąłbym gorąco, by oddawana właśnie do rąk czytelników obszerna, wielotomowa publikacja przyczyniła się do ożywienia refleksji na temat tych świadectw ludzkich doświadczeń instytucjonalnych i myśli, które legły u podstaw zachodniej koncepcji praw człowieka i państwa prawa. Przypominając o tradycji praw człowieka, odsłaniamy zarazem prawne i społeczne fundamenty naszego państwa i wielu innych państw. Bez sięgania do nich trudno o stabilny rozwój społeczny, odwołujący się do powszechnie akceptowanych wartości i kanonu kultury. Oddawany do rąk czytelników tom niniejszy, jak również kolejne tomy, wpisują się w obchody rocznicy powołania w Polsce instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich. W obchodach takich jest oczywiście pewien paradoks, gdyż sama idea praw człowieka wymaga nie tyle celebracji a powiem więcej, w ogóle nie jest ona potrzebna co raczej wytężonej, codziennej pracy nad zapewnieniem efektywnej ochrony ludzkich praw i Rzecznik Praw Obywatelskich wie o tym nazbyt dobrze. Z tego też powodu nasze wydawnictwo ma świadomie inny charakter niż zwykle przy takich okazjach wydawane jubileuszowe publikacje. Jest wynikiem wytężonej pracy całego zespołu autorów i współpracowników, którym chciałbym gorąco podziękować. Dr. Rafałowi Witkowskiemu (zastępcy dyrektora Instytutu Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu) i dr. Hubertowi Wajsowi (dyrektorowi Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie) za przygotowanie i opracowanie wyboru pomników prawa; prof. Markowi Zubikowi oraz zespołowi w składzie: Maciej Syska, Ada Paprocka i Robert Rybski za wybór, zebranie i tłumaczenie aktów normatywnych, prof. Jerzemu Zajadle, za wybór i redakcje tekstów, Pani dr Alicji Legutko-Dybowskiej za udział w ich tłumaczeniu. Zespołowi pracowników Biura pod kierunkiem Pani Urszuli Szkodzińskiej (dyrektor Biura RPO), Panu Andrzejowi Maśnicy (dyrektorowi Zespołu Prezydialnego 7

Pomniki praw człowieka w historii w Biurze RPO), Urszuli Kulikowskiej (zastępcy dyrektora Zespołu Prezydialnego w biurze RPO) oraz pracownikom Biura RPO: Annie Grzelak, Irenie Kumidor, Dariuszowi Supłowi i gen. Kazimierzowi Nalaskowskiemu za ich wielki wkład pracy bez którego nie mogłoby się ono ukazać. Szczególne podziękowania należą się moim znakomitym poprzednikom prof. Ewie Łętowskiej, prof. Adamowi Zielińskiemu i prof. Andrzejowi Zollowi, za ich wspomnienia, które uświetniły tom IV. Redakcji Państwa i Prawa za udostępnienie tekstu prof. Tadeusza Zielińskiego. Szczególnie przy tej okazji brak osoby Profesora wszyscy dotkliwie odczuwamy. Last but nost least moim współpracownikom Panu dr. Maciejowi Dybowskiemu (sekretarzowi redakcji Ius et Lex ) oraz Panu Mirosławowi Wróblewskiemu (dyrektorowi Zespołu Prawa Konstytucyjnego i Międzynarodowego w Biurze RPO) i przede wszystkim redaktorowi całości księgi jubileuszowej Panu prof. M. Zubikowi (zastępcy Rzecznika Praw Obywatelskich). Janusz Kochanowski Rzecznik Praw Obywatelskich 8

I EDYKT CESARZA KARAKALLI Z 212 ROKU 9

10

EDYKT CESARZA KARAKALLI Z 212 ROKU Pierwsze dwa wieki istnienia cesarstwa rzymskiego (I - II w. n.e.) były okresem względnego spokoju na granicach oraz przewagi militarnej i cywilizacyjnej nad rywalami. Pierwsze oznaki kryzysu stały się widoczne po 166 r., kiedy epidemia zdziesiątkowała ludność cesarstwa, które czasowo utraciło kontrolę nad prowincjami naddunajskimi. Konieczność utrzymania silnej armii przy zmniejszonych dochodach powodowała, że kryzys cesarstwa utrzymywał się pod rządami dynastii Sewerów (193 235 r. n.e.). Skomplikowaną sytuację pogarszał konflikt z senatem, spadek realnej wartości pieniądza oraz narastające zagrożenie ze strony Persji pod władzą dynastii Sassanidów. Oprócz wydarzeń natury politycznej i ekonomicznej obserwować można wiekopomne przemiany etniczne i kulturowe. Zainicjowana przez Cezara Augusta kolonizacja podbitych prowincji doprowadziła do znacznej romanizacji wielu z nich. Osadnictwo weteranów na żyznych terenach poza Italią miało rozładować problem braku wystarczającej ilości ziemi uprawnej dla chłopów na Półwyspie Apenińskim. Oprócz kolonizacji, także nadawanie obywatelstwa rzymskiego wybranym grupom w prowincjach przyczyniało się wydatnie do ich romanizacji. Stopniowe zacieranie różnic między rdzennymi ziemiami imperium rzymskiego (Italią), a podbitymi prowincjami przebiegało głównie na Zachodzie cesarstwa (Galia, Hiszpania, Afryka Północna), a w mniejszym stopniu na Wschodzie. Wprowadzenie nowego prawa związane jest z osobą cesarza Karakalli (188 217), używającego w łacińskich źródłach imienia Marcus Aurelius Severus Antoninus. Zdobywał on doświadczenie w rządzeniu państwem, pomagając swojemu ojcu Septymiuszowi Sewerowi. Po jego śmierci (211 r.) współrządził krótko z bratem Getą (212 r.), a jego zamordowaniu przejął samodzielne rządy. W opinii antycznych historiografów Karakalla odwoływał się do wzorów monarszego postępowania Augusta i Aleksandra Macedońskiego, którego wprost nazywał Augustem Wschodu. Propagował ideę powszechnego pokoju i zbratania się ludów mieszkających w granicach imperium, choć szczegółowa prezentacja tej idei z powodu braku źródeł nie jest w pełni jasna. Wydaje się, że istotnym filarem tego programu miał być edykt cesarski znany jako Constitutio Antoniniana. 11

Pomniki praw człowieka w historii Początkowo obywatelstwo rzymskie przysługiwało tylko mieszkańcom Rzymu. W 89 r. p.n.e. przyznawano je wszystkim wolnym mieszkańcom Italii. W antycznej tradycji prawnej obywatel rzymski miał prawo do głosowania (ius suffragii), do służby w legionach rzymskich (ius militiae), do wyboru na urząd państwowy (ius honorum), do odwołania się do opinii publicznej, jeżeli wyrok wydany przez sąd wydawał się niesprawiedliwy (ius provocationis), do własności (ius census), do zawierania małżeństwa uznawanego przez rzymski porządek prawny (ius conubii), do dysponowania majątkiem i korzystania z prawa cywilnego (ius commercii), do sporządzania i dziedziczenia z rzymskiego testamentu. Edykt Constitutio Antoniniana, nazwany tak od przydomka cesarza (Antoninus), znany jest z uszkodzonego tekstu papirusu (P.Giss. 40 I). Został on odkryty w 1902 r. i po raz pierwszy opublikowany w 1907 r. przez P. M. Meyera. Brakuje około 1/3 tekstu z każdej linijki Constitutio Antoniniana, dlatego też możliwych jest kilka logicznych rekonstrukcji tekstu. Tekst dekretu Karakalli, przyznający obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom imperium, zapisany został na papirusie po grecku, zapewne jako tłumaczenie łacińskiej Constitutio Antoniniana. Dyskusję budziła data jego wystawienia, motywy przyświecające cesarzowi oraz jego dokładna wymowa prawna edyktu. Według niektórych historyków idea nadania obywatelstwa rzymskiego wszystkich wolnym mieszkańcom imperium zrodziła się jeszcze za panowania cesarza Septymiusza Sewera. Papirus zawiera cztery akty prawne: 1) dekret przyznający obywatelstwo rzymskie, 2) dekret o amnestii, 3) i 4) fragmenty rozkazu o wypędzeniu egipskich chłopów z Aleksandrii. Z datacji drugiego fragmentu można stwierdzić, że cesarz Karakalla wydał ten dekret w Rzymie 11 lipca 212 r. (lub tuż po tej dacie). Wydaje się jednak, że jego treść nie była powszechnie znana w Egipcie do początku 213 r., kiedy spisano papirus. Także wprowadzanie w życie tego dekretu musiało być rozłożone w czasie. Wiązało się z koniecznością przygotowania przez prawników wielu szczegółowych postanowień, będących następstwem decyzji cesarza. Dyskusyjny pod wieloma względami jest zakres nadania obywatelstwa rzymskiego. Krytyka tekstu jest utrudniona z powodu luk w tekście papirusu. Wydaje się jednak pewne, że intencją Karakalli było powszechne nadanie obywatelstwa rzymskiego (z wyjątkiem niewolników i barbarzyńców), co znajduje potwierdzenie w innych zachowanych źródłach z epoki. Wielu mieszkańców imperium posiadało w początkach III w. obywatelstwo, ale nadal zachowywało ono swoją atrakcyjność. Do tej pory obywatelstwo rzymskie nadawane było jako nagroda czy jako motywacja do odbywania służby w armii rzymskiej. Teraz miało być przypisane wszystkim wolnym ludziom w całym imperium, co oczywiście budziło niezadowolenie lokalnej arystokra- 12

Edykt cesarza Karakalli z 212 roku cji i administracji rzymskiej. Wątpliwości wzbudza znaczenie terminu dediticii i dalszego prawnego położenia tej grupy ludności. Wydanie tak ważnego dokumentu prawnego musiało być powiązane z szerszym planem ideologicznym cesarza. Trudno znaleźć jakąś dokładną analogię w świecie antycznym do postanowień edyktu Karakalli. Kluczem do zrozumienia wydaje się być wielka wyprawa cesarza na Wschód, wojna z Partami i przyłączenie Armenii jako prowincji rzymskiej. Niczym Aleksander Macedoński, chciał podbić i przyłączyć do swego uniwersalistycznego imperium ziemie, którymi kiedyś władał jego idol. Cesarz został zamordowany w 217 r., a jego plany polityczne upadły. Pozostał jednak edykt i jego długofalowe skutki. W następnych wiekach stopniowo podział na posiadających obywatelstwo rzymskie i nieposiadających zastępowany był innym na ludzi szlachetnie urodzonych (łac. honestiores), do których należeli senatorowi, arystokracja, elity lokalne, żołnierze) oraz niskiego stanu (łac. humiliores), do których zaliczano pozostałą ludność. Tekst przekładu w języku polskim Imperator Cezar Marek Aureliusz Sewer Antoninus August ogłasza: Teraz zaś [...] skoro żale i pretensje zostały wniesione, najbardziej stosownym jest bym zastanowił się, w jakim sposób złożyć mogę dzięki bogom nieśmiertelnym za to, że tym zwycięstwem [...] mnie wybawili. Sądzę przeto, że jestem w stanie zadośćuczynić ich [tj. bogów R.W.] majestatowi tak wspaniale i pobożnie, jeśli peregrynów ilekroć wstąpią do liczby moich ludzi przywiodę do kultu [?] bogów. Dlatego też nadaję obywatelstwo Rzymskie wszystkim peregrynom przebywającym we wszelkiego rodzaju miastach całego świata, wyjąwszy dediticii. Przystoi bowiem, by wielka ilość nie tylko wszystko [...], lecz także by otoczyć zwycięstwem. Ponadto edykt ten powiększy [?] majestat ludu Rzymskiego, gdyż ta sama godność stanie się udziałem innych [?] [peregrynów?] [...] Tekst oryginalny Tekst na podstawie: Fontes iuris Romani antejustiniani, ed. S. Riccobono, t. 1, Florentiae 1941, nr 88, s. 445-449. Tekst łaciński został zrekonstruowany w oparciu o zachowany grecki oryginał, który był w dodatku uszkodzony. Powoduje to wiele trudności przy 13

Pomniki praw człowieka w historii prawidłowej interpretacji litery i ducha edyktu cesarskiego. Zarówno przekład na język polski, jak i tłumaczenie na język angielski należy traktować bardziej jako interpretację łacińsko-greckiego pierwowzoru, niż dosłowne tłumaczenie. Imperator Caesar Marcus Aurelius Seuerus Antoninus Augustus dicit: Nunc uero (...) potius oportet querellis et libellis sublatis quaerere quomodo diis immortalibus gratias agam, quod ista uictoria (...) me seruauerunt. Itaque existimo sic magnifice et religiose maiestati eorum satisfacere me posse, si peregrinos, quotiens cumque in meorum hominum numerum ingressi sint, in religiones (?) deorum inducam. Do igitur omnibus peregrinis, qui in orbe terrarum sunt, ciuitatem Romanorum, manente omni genere ciuitatum, exceptis dediticiis. Oportet enim multitudinem non solum omnia (...) sed etiam uictoria circumcingi. Praeterea hoc edictum augebit (?) maiestatem populi Romanorum cum facta sit eadem aliorum (?) (peregrinorum?) dignitas. (...) Tekst przekładu w języku angielskim Tekst na podstawie: Ancient Roman statutes. A translation with introduction, commentary, glossary, and index, ed. and tr. Allan Chester Johnson, Paul Robinson Coleman-Norton, Frank Card Bourne, general editor, Clyde Pharr, Clark, N.J. 2003, nr 277, s. 225-226, n. 277. W tekście angielskim widać dokładnie, jak trudno było przełożyć łacińską znieszktałconą składnię na poprawną gramatycznie wypowiedź na angielsku. W wiele bardziej czytelne są pozostałe trzy części edyktu cesarskiego. Emperor Caesar Marcus Aurelius Severus Antoninus Augustus proclaims : It is most fitting that, as I ascribe the causes and the reasons of events to divine origin, I should attempt to render thanks to the immortal gods for their preservation of me in so grant a danger. I believe, therefore, that most magnificently and reverently I can perform a service not unworthy of their majesty, if I make my offerings to the gods in company with the foreigners who at any time have entered the number of my subjects, as well as with my own people. I grant, therefore, to all foreigners throughout the Empire the Roman citizenship, though.... are preserved except the dediticii. For it is proper that the populace not only should.... everything, but also should share in the victory. This edict will enhance [?] the majesty of the Roman people [?] 14

Edykt cesarza Karakalli z 212 roku Nota bibliograficzna: E.J. Bikerman, Das Edikt des Kaisers Caracalla in P. Giss. 40 I, Berlin 1926; Ch. Sasse, Die Constitutio Antoniniana. Eine Untersuchung über den Umfang der Bürgerrechtsverleihung auf Grund des Papyrus Giss. 40 I, Wiesbaden, 1958; N. Sherwin-White, The Roman Citizenship, Oxford 1973; H. Wolff, Die Constitutio Antoniniana und Papyrus Gissensis 40 I, Köln 1976; J. F. Gilliam, Dura Rosters and the Constitutio Antoniniana, Historia, t. 14 (1965), s. 74-92; W. Williams, Caracalla and the authorship of imperial edicts and epistles, Latomus, t. 38 (1979), s. 67-89; M. Cary, H.H. Scullard, Dzieje Rzymu, Warszawa 1992; Adam Łukaszewicz, Aegyptiaca Antoniniana. Działalność Karakalli w Egipcie (215-216), Warszawa 1993; T. Spagnuolo Vigorita, Citt e Impero. Un seminario sul pluralismo cittadino nell impero romano, Napoli 1996, s. 97-146; P.A. Kuhlmann, Die Giessener literarischen Papyri und die Caracalla Erlasse. Edition, Übersetzung und Kommentar, Giessen 1994; P. Pinna Parpaglia, Sacra peregrina, civitas Romanorum, dediticii nel papiro Giessen n. 40, Sassari 1995. 15

16

II EDYKT MEDIOLAŃSKI O TOLERANCJI Z 313 ROKU 17

18

EDYKT MEDIOLAŃSKI O TOLERANCJI Z 313 ROKU Wydanie edyktu przez cesarzy Konstantyna Wielkiego i Licyniusza w 313 r. poprzedził okres prześladowań za panowania cesarza Dioklecjana (284 305 r.). W 297 r. wydał on edykt skierowany przeciwko manichejczykom. Wkrótce jednak zwrócił się przeciwko chrześcijanom. Pomiędzy lutym 303 r. a styczniem/lutym 304 r. wydał cztery edykty sankcjonujące prześladowania. Na mocy pierwszego konfiskowano przedmioty kultu religijnego i burzono kościoły. Kolejny edykt nakazywał aresztowanie przełożonych Kościoła, czyli duchowieństwo. Trzeci edykt zezwalał na zwolnienie tych duchownych, którzy wyparli się wiary i brali udział w złożeniu ofiar bogom. Ostatni edykt nakazywał wszystkim mieszkańcom cesarstwa złożyć ofiarę bogom pod groźbą najgorszych tortur, a najczęściej śmierci. W poszczególnych prowincjach cesarstwa prześladowania trwały ze zmienną intensywnością i w różnym czasie. Postanowienia czterech edyktów najdłużej utrzymywane były w mocy na Wschodzie (do 313 r.). Sam Dioklecjan abdykował w 305 r., lecz prześladowania kontynuowali jego następcy. Wielu chrześcijan przypłaciło wierność wierze śmiercią, powiększając rzesze męczenników. Prześladowania znacznie podkopały struktury Kościoła. Szczególnie w tradycji chrześcijaństwa wschodniego wydarzenia te weszły na trwałe do historii. Surowe i niekiedy sadystyczne prześladowania powodowały, że znaczne rzesze wiernych wypierały się wiary, co tworzyło nową sytuację dla Kościoła (jak traktować tych wiernych?). Wielkie imperium rzymskie, obejmujące wszystkie kraje basenu Morza Śródziemnego, rządzone było przez cesarza (później cesarzy), mających władzę absolutną. Przed abdykacją Dioklecjan opracował precyzyjny system sukcesji władzy, lecz został on zastosowany tylko raz w 305 r. W następstwie czego w latach 306 312 r. wielu pretendentów rościło sobie prawo do tronu. W 310 r. rządziło cesarstwem aż siedmiu cesarzy. Brak stabilnej władzy centralnej utrudniał rozwiązanie napiętych relacji między chrześcijaństwem a imperium romanum. Pierwszym, znaczącym gestem, prowadzącym do zmian, był dekret cesarza Galeriusza z 30 kwietnia 311 r., wydany w Nikomedii na kilka dni przed jego śmiercią. Ubolewał w nim nad uporem chrześcijan, którzy nie chcieli powrócić do dawnej wiary Rzymian, ale ostatecznie ogłosił tolerancję wobec nich. Maksencjusz, władający Italią i Afryką, polecił zwrócić chrześcijanom ich świątynie. Podobnie postąpił Maksymin Daja, lecz wkrótce wznowił prześladowania, by ostatecznie ulec władzy nowych władców cesarstwa Konstantyna (później nazwanego Wielkim) i Licyniusza. 19

Pomniki praw człowieka w historii Panowanie Konstantyna (306 338) oznaczało jedną z najważniejszych przemian w dziejach chrześcijaństwa, lecz nie sposób ograniczyć wymowy dekretu o tolerancji tylko do tej religii, czy w ogóle do spraw wiary. Trudno dziś jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, kiedy cesarz się nawrócił, czy była to decyzja stopniowa (ewolucyjna), czy jednorazowa. Faktem jest bezspornym, że tuż przed swoją śmiercią (co było wówczas zwyczajem) przyjął chrzest. Walcząc o władzę nad zachodnimi prowincjami cesarstwa, Konstantyn pokonał w rozstrzygającej bitwie przy Moście Mulwijskim nieco na północ od Rzymu wojska Maksencjusza 12 października 312 r. Według późniejszej legendy miał on polecić swoim wojskom umieszczenie na tarczach znaku krzyża, lecz trudno dociec prawdziwości tego podania. Faktem bezspornym pozostaje wydanie edyktu tolerancyjnego przez Konstantyna, który wówczas rządził na Zachodzie, i Licyniusza, który kontrolował wschodnie prowincje. Dekret wydany 15 czerwca 313 r., nazajutrz po zwycięstwie wojsk Konstantyna nad armią Maksymina Daji, został przygotowany podczas spotkania Konstantyna i Licyniusza w Mediolanie na początku 313 r. z okazji ślubu Licyniusza z przyrodnią siostrą Konstantyna Konstancją. Tekst edyktu nie zachował się w oryginale i jest znany z dwóch (równobrzmiących) redakcji podanych przez Laktancjusza (Lucius Caelius Firmianus zm. 330 r.) w jego dziele De moribus persecutorum ( O śmierci prześladowców ) oraz przez Euzebiusza z Cezarei zm. 338 r., w jego dziele Ekklesiastike historia ( Historia Kościelna ). Na mocy tego edyktu chrześcijanie uzyskali pełną i całkowitą swobodę sprawowania kultu. Zwrócono im natychmiast wszystkie skonfiskowane świątynie i majątki. Dzięki tym prawom chrześcijanie mogli przystąpić do odbudowy struktur Kościoła, zniszczonych w wielu prowincjach rzymskich na skutek prześladowań. Wkrótce sam Konstantyn obdarzył chrześcijan mieszkających w afrykańskich prowincjach imperium dalszymi prawami, przekazując określone sumy na potrzeby duchowieństwa oraz zwalniając ich z obowiązku płacenia podatków. Edykt mediolański i panowanie cesarza Konstantyna zapoczątkowało nowy okres w dziejach cesarstwa. Wiele instytucji prawnych, osiągnięć cywilizacyjnych i kulturowych miało przetrwać w późniejszych wiekach w Kościele (nazwanym później rzymskim), kiedy cesarstwo zachodnie padło pod naporem plemion barbarzyńskich w V wieku. W 315 r. pojawiły się pierwsze symbole chrześcijańskie na monetach bitych przez Konstantyna, a w 323 r. zanikły pogańskie wzory. Dzięki poparciu św. Heleny, matki Konstantyna, wzniesione zostały świątynie chrześcijańskie 20

Edykt Mediolański o tolerancji z 313 roku (w tym bazylika na Lateranie) czy kościół Grobu Świętego w Jerozolimie. Z czasem Kościół uzyskał uprzywilejowaną pozycję prawną, kiedy cesarstwo zaczęło uznawać prawomocność wyroków sądów biskupich nawet w sprawach świeckich. W 323 r. po raz pierwszy chrześcijanin objął urząd konsula. Cesarz jednak zaczął bezpośrednio ingerować w życie Kościoła, co było widoczne podczas zwołanego soboru powszechnego w Nicei w 325 r., który przyjął tzw. nicejskie wyznanie wiary (Credo). W 319 r. Konstantyn wydał pierwszy edykt ograniczający prywatne składanie ofiar, magii i wróżenia w domach prywatnych. Zniesienie ograniczeń w działalności ewangelizacyjnej Kościoła przyniosło jego szybki rozwój, ale jednocześnie unaoczniło pierwsze herezje (arianie). Krótkotrwałe panowanie cesarza Juliana Apostaty (361 363), który chciał przywrócić pogańskie wierzenia, nie zahamowało tego procesu. Za panowania cesarza Teodozjusza Wielkiego (379-395) ortodoksyjne chrześcijaństwo stało się religią państwową, wymierzającą kary heretykom (381 r.). On także ostatecznie nakazał zamknięcie świątyń pogańskich (391 r.). Stało się to niespełna 80 lat po wydaniu edyktu o tolerancji wobec chrześcijan. Tekst przekładu w języku polskim Laktancjusz, Pisma wybrane, przekład Jan Czuj, Poznań 1933, s. 73-75 (Pisma Ojców Kościoła w polskim tłumaczeniu, pod red. J. Sajdaka, t. 16); przedruk: Powszechna historia państwa i prawa, Poznań 1975, s. 29-30 oraz B. Lesiński, J. Walachowicz, Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, Warszawa Poznań 1992, s. 16. Tekst edyktu mediolańskiego był wielokrotnie przedrukowywany zarówno w opracowaniach monograficznych, jak i w wyborach źródeł z epoki. Dla wielu dokument ten był sztandarowym przykładem przemian w świadomości elit w cesarstwie rzymskim. Edykt mediolański 313 r. Gdy tak ja, Konstantyn August, jak i ja, Licyniusz August, zeszliśmy się szczęśli wie w Mediolanie i omawiali wszystko, co należy do pożytku oraz bezpieczeństwa pu blicznego, postanowiliśmy między innymi zarządzić to, cośmy dla wielu ludzi uważali za pożyteczne, a w pierwszym rzędzie co dotyczy czci należnej Bóstwu. A zatem uradziliśmy dać chrześcijanom wszystkim innym wolność wyznania religii, jaką kto chce, by tak dla nas, jako też dla wszystkich, pod naszą władzą zostających. Bóstwo istniało na stolicy niebieskiej jako cel modłów i źródło zmiłowania. Przeto zdrową radą powo dowani i z najsłusz- 21

Pomniki praw człowieka w historii niejszej wychodząc zasady, uznaliśmy, iż nie należy odmawiać wol ności bezwzględnie nikomu, kto by umysł swój skierował czy to ku obrządkowi chrześcijan, czy też ku takiej religii, jaką dla siebie uważa za najodpowiedniejszą; by najwyż sze Bóstwo, którego religii dobrowolnie ulegamy, mogło nam we wszystkim użyczać swej łaski i życzliwości. Przeto spodobało się nam uświadomić Łaskawość Twoją, by po usunięciu wszyst kich w ogóle warunków, jakie przedtem w pismach do urzędu Twego skierowanych odnośnie do imienia chrześcijan zawarte były teraz każdy z tych, którzy tę samą wolę mają zachowywania religii chrześcijańskiej, swobodnie i po prostu bez jakiegokolwiek niepokoju i naruszania to samo mógł zachowywać. Postanowiliśmy Troskliwość Twoją jak najgruntowniej o tym uwiadomić, abyś wiedział, że daliśmy także chrześcijanom wolną i bezwzględną możność wyznawa nia ich religii. Gdy się dowiadujesz, że tym na to zezwoliliśmy, rozumie Łaskawość Twoja, iż również i dla innych podobnie wolna i otwarta przyznana została możność w naszych spokojnych czasach wybrania sobie przedmiotu kultu, ponieważ pod żad nym względem nie chcemy uwłaczać ani honorowi kogokolwiek, ani religii. Nadto postanawiamy odnośnie do chrześcijan, że miejsca, w których się przedtem zgro madzali, a które także w dawniejszych pismach do urzędu Twego były wymieniane, mają im być zwrócone darmo, bez żadnego odszkodowania, bez żadnego zwlekania lub wahania, chociażby były sprzedane, czy to przez skarb nasz, czy przez kogokolwiek innego. Również czym prędzej zwrócić mają i ci, którzy te miejsca otrzymali w darze lub kupili, a ci, którzy jakieś obietnice dostali, niech się zwrócą do naszego namiestnika, by ich prośbie zadość się stało. Tekst oryginalny Na podstawie: Lactantius, De Mortibus Persecutorum, ed. O. F. Fritzsche, Leipzig 1844, (Opera, Bd. 2), s. 288-289. (Bibl Patr. Ecc. Lat. XI). Ponieważ nie zachował się oryginalny dokument, jest on cytowany na podstawie dzieła historiograficznego z epoki, napisanego przez autora, który był naocznym świadkiem wydarzeń (Laktancjusz zmarł w 330 r.). Cum feliciter tam ego [quam] Constantinus Augustus quam etiam ego Licinius Augustus apud Mediolanum cinvenissemus atque universa quae ad commoda et securitatem publicam pertinerent, in tractatu haberemus, haec inter cetera quae videbamus pluribus hominibus profutura, vel in primis ordinanda esse credidimus, quibus divinitatis reverentia continebatur, ut daremus et Christianis et omnibus 22