Pytania o przyszłość polskiej wsi

Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich Pytania o przyszłość polskiej wsi Podsumowanie ogólnopolskiej debaty Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich Warszawa 2010 1

2

Od wydawcy: W wielu krajach Unii Europejskiej toczy się obecnie dyskusja na temat przyszłego kształtu polityki wobec obszarów wiejskich. Wiąże się ona z przygotowywaniem nowego budżetu na lata 2014-2020 i dyskusją na temat miejsca jakie powinna w nim zajmować polityka rozwoju lokalnego (w tym rozwoju obszarów wiejskich). W Polsce publiczna dyskusja o przyszłości wsi ogranicza się zwykle do kwestii rozwoju rolnictwa, pozostałym problemom związanym z rozwojem obszarów wiejskich poświęca się zazwyczaj mniej uwagi. W dodatku głos w tej dyskusji zabierają najczęściej eksperci i politycy, natomiast bardzo rzadko jest w niej słyszalny głos samych mieszkańców wsi. Podejmując pod koniec 2008 roku inicjatywę przeprowadzenia debaty Pytania o przyszłość polskiej wsi, Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich chciało zmienić ten stan rzeczy i sprawić, że głos społeczności wiejskich zostanie usłyszany. Dlatego stworzyliśmy różnym środowiskom możliwość uczestniczenia w debatach na poziomie regionalnym, a następnie zaprezentowania i podsumowania głosów w dyskusji w konferencji ogólnopolskiej. Zdajemy sobie jednak sprawę, że osoby i organizacje działające na rzecz wsi najbardziej wyraziście przemawiają nie poprzez dyskusję, ale poprzez działanie na poziomie lokalnym. Z tego względu zapis dyskusji zdecydowaliśmy się uzupełnić prezentacją przykładów, w jaki sposób lokalne społeczności w praktyce poszukują odpowiedzi na pytania o przyszłość polskiej wsi. Pragniemy tą drogą wyrazić podziękowania wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniejszej książki przede wszystkim organizacjom członkowskim FAOW, które były współorganizatorami debat regionalnych oraz tym, które udostępniły materiały do opracowania przykładów; prelegentom, uczestnikom i moderatorom paneli, a także osobom i organizacjom które w różnych formach zabrały głos w dyskusji; pracownikom Sekretariatu FAOW; i wreszcie organizacjom które dofinansowały projekt, bez których pomocy nie byłoby możliwe zorganizowanie całego przedsięwzięcia. Mamy nadzieję, że dzięki naszej debacie i publikacji kształt przyszłej polityki wobec wsi będzie bliższy potrzebom i oczekiwaniom społeczności wiejskich. Zarząd Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich

4

Spis treści Wprowadzenie: Jak usłyszeć głos społeczności wiejskich?...7 Pytanie 1: Jakie źródła utrzymania dla mieszkańców wsi? Ilu z nich będzie mogło utrzymać się z rolnictwa? Jak skuteczniej tworzyć pozarolnicze źródła dochodu dla mieszkańców wsi?...11 Pytanie 2: Co wieś oferuje miastu poza produkcją rolną? Jakie inne funkcje gospodarstw rolnych powinny być wspierane i finansowane?...21 Pytanie 3: Jak wyrównać szanse edukacyjne mieszkańców wsi? Jaki model edukacji szkolnej i przedszkolnej? Jakie najważniejsze wyzwania dla edukacji dorosłych?...35 Pytanie 4: W jakiej wsi chcemy żyć i jaką pozostawić następnym pokoleniom? Jak pomóc mieszkańcom wykorzystać walory krajobrazowe i środowiskowe? Jak wprowadzić ład w przestrzeni wiejskiej?...43 Pytanie 5: Jak wzmacniać aktywność społeczną mieszkańców wsi i procesy samoorganizacji?...47 Pytanie 6: Co należy uczynić, aby środki publiczne krajowe i unijne były efektywnie wykorzystane dla rozwoju obszarów wiejskich? Jak zapewnić uwzględnienie lokalnych priorytetów?...53 Lokalne sukcesy inspiracją dla przyszłej Polityki wobec wsi....63 Aneks - Lista czlonkow FAOW...64 5

6

Wprowadzenie: Jak usłyszeć głos społeczności wiejskich? Niniejszy rozdział przedstawia założenia inicjatywy Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich, której celem było przeprowadzenie ogólnopolskiej debaty na temat przyszłości wsi z udziałem społeczności wiejskich. Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich (FAOW) jest ogólnopolskim porozumieniem organizacji działających na rzecz wsi, funkcjonującym w formie związku stowarzyszeń 1. Jego członkami są zarówno duże ogólnopolskie organizacje jak i małe organizacje lokalne. FAOW aktywnie wspiera też współpracę na poziomie regionalnym i krajowym Lokalnych Grup Działania powstałych dzięki programowi LEADER. FAOW stara się pełnić rolę głosu organizacji wiejskich, między innymi poprzez uczestnictwo swojego przedstawiciela w komitetach monitorujących wydatkowanie środków unijnych na rozwój wsi, wypracowywanie dokumentów konsultacyjnych i projektów stanowisk i umieszczanie ich na stronie www. faow.org.pl oraz prowadzenie forum dyskusyjnego i wydawanie biuletynu. Jest również członkiem międzynarodowych sieci zajmujących się rozwojem obszarów wiejskich, w szczególności sieci PREPARE (Partnership for Rural Europe Partnerstwo dla Wsi Europejskiej) oraz ERA (European Rural Alliance). Dzięki temu organizacje będące członkami FAOW mają możliwość uczestniczenia w debacie na temat Wspólnej Polityki Rolnej i polityki wobec obszarów wiejskich na poziomie Unii Europejskiej, a także dowiadują się jak przebiega dyskusja o polityce wobec wsi w innych krajach członkowskich. Także w Polsce rozpoczęła się debata nad kształtem polityki wobec wsi, jednak koncentrowała się ona przede wszystkim na kwestiach związanych bezpośrednio z produkcją rolną. Ponadto w dyskusji zabierali głos najczęściej eksperci i politycy, natomiast niezmiernie rzadko był w niej słyszalny głos przedstawicieli samych mieszkańców wsi. Niepokojący był także fakt, że dyskusje na temat polityk unijnych zwykle ograniczały się do analizowania wysokości kwot przeznaczonych na poszczególne dziedziny oraz tempa ich wydatkowania, natomiast w znacznie mniejszym stopniu rozważane były cele, na jakie mogą być przeznaczone środki publiczne (w tym unijne) oraz alternatywne sposoby ich wydatkowania dla wsparcia przemian zachodzących na wsi. Dlatego wiosną 2008 roku zarząd FAOW podjął decyzję o przeprowadzeniu ogólnopolskiej debaty pod hasłem Pytania o przyszłość polskiej wsi. Do prac przygotowawczych zostali zaproszeni przedstawiciele organizacji członkowskich FAOW oraz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Wypracowano sześć kluczowych pytań i zaproszono przedstawicieli społeczności i organizacji wiejskich do udzielenia na nie odpowiedzi. Pytania zostały zamieszczone na stronie FAOW i w biuletynie, tak aby uczestnicy spotkań regionalnych i konferencji ogólnopolskiej mogli przygotować swoje opinie i stanowiska. Osią debaty były następujące pytania: 1. Jakie źródła utrzymania dla mieszkańców wsi? Ilu z nich będzie mogło utrzymać się z rolnictwa? Jak skuteczniej tworzyć pozarolnicze źródła dochodu dla mieszkańców wsi? 2. Co wieś oferuje miastu poza produkcją rolną? Jakie inne funkcje gospodarstw rolnych powinny być wspierane i finansowane? 3. Jak wyrównać szanse edukacyjne mieszkańców wsi? Jaki model edukacji szkolnej i przedszkolnej? Jakie najważniejsze wyzwania dla edukacji dorosłych? 4. W jakiej wsi chcemy żyć i jaką pozostawić następnym pokoleniom? Jak pomóc mieszkańcom wykorzystać walory krajobrazowe i środowiskowe? Jak wprowadzić ład w przestrzeni wiejskiej? 5. Jak wzmacniać aktywność społeczną mieszkańców wsi i procesy samoorganizacji? 6. Co należy uczynić, aby środki publiczne krajowe i unijne były efektywnie wykorzystane dla rozwoju obszarów wiejskich? Jak zapewnić uwzględnienie lokalnych priorytetów? 1 Lista członków FAOW znajduje się na końcu niniejszego opracowania. 7

Dla ułatwienia przedstawicielom społeczności wiejskich bezpośredniego udziału w dyskusji, na przełomie 2008 i 2009 roku zorganizowano trzy spotkania regionalne w różnych miejscach Polski. Organizatorami spotkań regionalnych byli działający w danym regionie członkowie FAOW 2, a także inne podmioty zainteresowane przyszłością wsi (np. izby rolnicze, władze regionalne i lokalne). Spotkania odbyły się w Kielcach, Zamku Bierzgłowskim koło Torunia oraz we Wrocławiu. Toruń (Zamek BIerzgłowski) 13.01.2009 Kielce 19.12.2008 Wrocław 17.02.2009 Każda z debat regionalnych obejmowała, obok prezentacji pytań i wystąpień zaproszonych gości, także pracę w grupach tematycznych. W ten sposób stworzono możliwość wypowiedzenia się większej liczbie osób, w tym także mniej doświadczonym uczestnikom. Poniższa tabela pokazuje ile osób i z jakich środowisk uczestniczyło w spotkaniach regionalnych: Organizacje pozarządowe Kielce Zamek Bierzgłowski Wrocław RAZEM Organizacje pozarządowe 7 23 11 41 w tym: LGD 2 14 4 20 Rolnicy 37 7 3 47 Samorządy 6 21 15 42 Inst. publiczne* 8 19 8 35 Media, pozostali 0 4 7 11 Razem uczestnicy 58 74 44 176 *Urzędy marszałkowskie, wojewódzkie urzędy pracy, ośrodki doradztwa rolniczego, uczelnie Zainteresowanie debatą było duże, a liczba uczestników przekroczyła planowaną. Na uwagę zasługuje fakt, że mimo zróżnicowania regionalnego, wnioski wypracowane na poszczególnych spotkaniach były bardzo podobne. Zgłoszone propozycje nie stanowiły bezpośrednich rekomendacji dla polityki wobec wsi, ale układają się w wyjątkowo spójny i wyrazisty obraz tego, jakiej wsi chcą uczestnicy debaty. Zawierają też bardzo dużo praktycznych pomysłów na działania, jakie można podejmować na poziomie lokalnym. 2 Organizatorem spotkania w Kielcach był Ośrodek Promowania Przedsiębiorczości w Sandomierzu oraz Świetokrzyska Izba Rolnicza; w Zamku Bierzgłowskim - Lokalna Grupa Działania Fundacja Ziemia Gotyku ; we Wrocławiu - Fundacja Ekologiczna Zielona Akcja 8

Po spotkaniach regionalnych, w dniu 4 marca 2009 roku, odbyła się ogólnopolska konferencja Pytania o przyszłość polskiej wsi. Współorganizatorem był Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej, a honorowym patronatem objął konferencję Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W konferencji wzięły udział 103 osoby: 59 przedstawicieli organizacji wiejskich (w tym 13 przedstawicieli Lokalnych Grup Działania), 2 przedstawicieli samorządów, 22 przedstawicieli instytucji publicznych, takich jak Ministerstwo Rolnictwa, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, ośrodki doradztwa rolniczego i uczelnie oraz 20 przedstawicieli innych grup, wśród nich m.in. attache rolni z ambasad krajów UE, media i rolnicy. Opinie organizacji wiejskich wyrażone w trakcie spotkań regionalnych i ogólnopolskiego zostały wzbogacone o wypowiedzi działaczy na poziomie lokalnym w wybranych społecznościach wiejskich, dzięki realizowanemu równolegle przez FAOW projektowi The European Rural Voice. Projekt ten, finansowany ze środków UE, obejmował przeprowadzenie przez organizacje z Polski, Czech, Słowacji, Finlandii, Litwy i Łotwy spotkań wiejskich, pozwalających na zebranie pomysłów mieszkańców wsi na temat przyszłości poprzez lokalne spotkania, Projekt miał też przyczynić się do wzmocnienia demokracji i budzenia świadomości obywatelskiej mieszkańców wsi. Jednym z efektów dyskusji podsumowującej spotkania regionalne i konferencję ogólnopolską była decyzja zarządu FAOW, aby publikację upowszechniającą wyniki debaty uzupełnić o konkretne przykłady działań lokalnych, które pokazują, jak społeczności wiejskie wcielają w życie swoje inicjatywy i pomysły związane z przyszłością polskiej wsi. W drugiej połowie 2009 roku dokonano wyboru 10 takich przykładów odnoszących się do sześciu zadanych w debacie pytań. W kolejnych rozdziałach niniejszej publikacji opisujemy: - jakie zagadnienia były poruszane w odniesieniu do poszczególnych pytań w trakcie spotkań regionalnych; - czego dotyczyła dyskusja w trakcie konferencji w danym obszarze tematycznym; - przykłady działań lokalnych odnoszących się do poszczególnych pytań, zgłoszone przez organizacje członkowskie FAOW. W trakcie konferencji ogólnopolskiej dyskusja o przyszłości wsi toczyła się w ramach trzech paneli: pierwszy z nich dotyczył pytań 1 i 2, drugi pytań 3 i 4, a ostatni pytań 5 i 6. Także uczestnicy dyskusji zabierali często głos na więcej niż jeden z tematów jednocześnie; dlatego w następnych rozdziałach nie zawsze było możliwe dokonanie precyzyjnego podziału materiału uzyskanego w trakcie debaty między poszczególne pytania. Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich pozyskało środki na realizację debaty z Fundacji Wspomagania Wsi, Funduszu Partnerstwa oraz Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej. Członkowie Zarządu FAOW oraz organizacje członkowskie wniosły także znaczący wkład w postaci pracy własnej oraz pomocy w zapewnieniu sal na spotkania, poczęstunków itp., bez którego (przy łącznej kwocie pochodzącej od sponsorów nie przekraczającej 30.000 złotych) zrealizowanie tak dużego przedsięwzięcia nie byłoby możliwe. 9

10

Pytanie 1: Jakie źródła utrzymania dla mieszkańców wsi? Ilu z nich będzie mogło utrzymać się z rolnictwa? Jak skuteczniej tworzyć pozarolnicze źródła dochodu dla mieszkańców wsi? W trakcie spotkań regionalnych w odpowiedzi na powyższe pytanie uczestnicy zwracali uwagę przede wszystkim na następujące kwestie: - Rolnictwo pozostaje ważnym źródłem utrzymania mieszkańców wsi, ale nie jest już głównym kołem napędowym gospodarki wiejskiej. Między gospodarstwami rolnymi występuje duże zróżnicowanie, inne funkcje pełnią gospodarstwa duże, towarowe, inne natomiast małe gospodarstwa produkujące głównie na samozaopatrzenie. Polityka wobec wsi powinna wyraźnie rozróżniać te dwie grupy i przygotować dla nich odmienne instrumenty oddziaływania. - Wspólna Polityka Rolna UE powinna być zachowana, ale jej kształt musi ulec zmianie. Ważne jest, aby wszyscy producenci rolni w UE mieli jednakowe warunki gospodarowania niezależnie od tego w jakim kraju działają. Kwoty dopłat są mniej istotne niż stabilność warunków gospodarowania i przewidywalność polityki, przy czym oprócz polityki unijnej niezbędna jest konsekwentna polityka krajowa. - Rolnicy potrzebują nowoczesnych systemów ubezpieczeń oraz przyjaznych rozwiązań prawnych, dostosowanych także do specyfiki małych producentów. - Potrzebne jest nowe rozumienie i dowartościowanie pojęć takich jak konkurencyjność i jakość (mogą one obejmować także takie cechu towaru jak np. walory smakowe); ważną rolę mogą tu odegrać działania o charakterze promocyjnym i informacyjnym. - Obok działań adresowanych do producentów rolnych niezbędne są różne formy wsparcia dla różnicowania działalności i tworzenia miejsc pracy poza rolnictwem; w tym zakresie potrzebne jest zapewnienie lepszej niż dotychczas równowagi między wspieraniem rolnictwa i działalności pozarolniczej. - Polityka wobec wsi powinna w większym niż dotychczas stopniu uwzględniać rolę rynków lokalnych i wzmacniać lokalne więzi gospodarcze. - Płatności bezpośrednie oraz wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania pełnią ważną rolę socjalną, a nie ograniczają się jedynie do zwiększenia dochodów rolników i podniesienia konkurencyjności ich gospodarstw Na konferencji w dniu 4 marca zagadnienia odnoszące się do pierwszego z pytań poruszano przede wszystkim w ramach pierwszego panelu dyskusyjnego, w którym wzięli udział: Katarzyna Sabarańska (Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa FDPA), Bożenna Wójcik (Instytut na Rzecz Ekorozwoju), oraz Jerzy Wilkin (Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN). Moderatorem panelu był Ryszard Zarudzki, członek Zarządu FAOW. W opinii moderatora panelu, podstawowym warunkiem rozwoju obszarów wiejskich jest wzrost ich różnorodności, przede wszystkim poprzez wzbogacanie struktur społeczno-gospodarczych. Nadal uważa się, że polska wieś jest zdominowana przez rolnictwo. Z tego też względu zwraca się coraz większą uwagę na potrzebę rozwoju pozarolniczych funkcji gospodarczych, tj. usług, turystyki, mieszkalnictwa, leśnictwa, rzadziej przemysłu 11

Pozarolnicza działalność gospodarcza na obszarach wiejskich rozwija się bardzo nierównomiernie. Podmioty gospodarcze o charakterze nierolniczym wykazują największe zagęszczenie w województwach zachodnich (zachodniopomorskie, dolnośląskie, lubuskie i wielkopolskie) oraz mazowieckim i śląskim. Z kolei najmniejsze nasycenie takimi podmiotami występuje wzdłuż wschodniej granicy kraju (podkarpackie, lubelskie, podlaskie). Tempo rozwoju działalności pozarolniczej jest dużo większe w gminach miejsko-wiejskich niż wiejskich. Liczba podmiotów z zakresu usług rynkowych w przeliczeniu na 10 tys. osób w wieku produkcyjnym wynosiła na terenie gmin wiejskich 476, a na terenie gmin miejsko-wiejskich 708. Największa koncentracja podmiotów pozarolniczych ma miejsce w strefach podmiejskich dużych miast oraz na obszarach atrakcyjnych turystycznie. Ich liczba w przeliczeniu na 10 tys. osób w wieku produkcyjnym przekracza tam na ogół wartość 1000. Najliczniejszą grupę stanowią podmioty z zakresu usług (w tym głównie handlu) oraz działalności produkcyjnej. O skali rozwoju działalności pozarolniczej na wsi mówi przede wszystkim udział zatrudnionej w niej ludności. Natomiast największy odsetek zatrudnionych w rolnictwie jest we wschodnich województwach: lubelskim, podlaskim, podkarpackim i świętokrzyskim, najmniejszy zaś w zachodnich: lubuskim, dolnośląskim, zachodniopomorskim. Szczególną uwagę należy poświęcić obszarom ubóstwa, które nie posiadają wewnętrznych zasobów umożliwiających rozwój nowych funkcji gospodarczych. Należą do nich obszary opóźnionego rozwoju, tereny popegeerowskie oraz obszary peryferyjne. Największą kumulacją barier rozwojowych charakteryzują się obszary wiejskie wschodniej części kraju, Gór Świętokrzyskich i części Mazowsza. Prof. Wilkina w swoim wystąpieniu w panelu nawiązał do długookresowego trendu kurczenia się działalności typowo rolniczej na wsi oraz zmian struktury zatrudnienia na wsi (rośnie zatrudnienie w działach pozarolniczych). Utrzymanie rolnictwa zdaniem prof. J.Wilkina zależy od żywotności społeczno-ekonomicznej wsi. Wartością członkostwa Polski w Unii Europejskiej jest stabilizacja polityki wobec wsi, stabilne zasilanie finansowe, w tym działalności pozarolniczej na wsi. Pani Katarzyna Sabarańska przedstawiła strukturę źródeł dochodów gospodarstw rolnych. Stwierdziła, że 38% gospodarstw utrzymuje się z pracy najemnej, 37% ze świadczeń socjalnych i społecznych, 15% z rolnictwa i jedynie 8% z pozarolniczej działalności gospodarczej. W ostatnich latach na obszarach wiejskich odnotowano znaczący spadek liczby osób aktywnych zawodowo (powyżej 15 lat) 72% do 56%. Wiejskie gospodarstwa domowe są w gorszej sytuacji niż w miastach, jedna czwarta żyje poniżej granicy ubóstwa. Panelistka nawiązała do struktury branżowej firm funkcjonujących na terenach wiejskich: 40% zajmuje się handlem, 20% produkcją, 10% transportem, 6% turystyką i 12 % usługami (z uwagi na wzrastająca liczbę osób osiedlających się na terenach wiejskich ten odsetek może w najbliższym okresie wzrosnąć). Przyczyny, które ograniczają przedsiębiorczość na wsi, według doświadczeń Fundacji na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa to: niedostateczny dostęp do informacji, niski poziom edukacji i wykształcenia, wpływ otoczenia na podejmowane decyzje, głęboko osadzony podział na role kobiece i męskie (co utrudnia kobietom zakładanie działalności), brak kapitału początkowego, brak możliwości zabezpieczeń kredytów i pożyczek na działalność gospodarczą. Pani Sabarańska podkreśliła, że z ocen FDPA wynika, iż blisko 25% mieszkańców wsi chciałoby mieć własną działalność gospodarczą. W dyskusji wzięli też udział inni uczestnicy konferencji, zwracając uwagę na takie kwestie jak: - konieczność zmian sposobu mówienia o wsi i tworzenia szans dla jej mieszkańców, - rola wiejskich szkół jako potencjalnych inkubatorów przedsiębiorczości, - niskie dochody mieszkańców wsi, ograniczające zapotrzebowanie na usługi, - konieczność zwiększenia mobilności przestrzennej mieszkańców wsi, w celu stworzenia możliwości zatrudnienia w miastach bez konieczności zmiany miejsca zamieszkania. 12

. PRZYKŁADY W niniejszym rozdziale przedstawiamy dwa przykłady działalności pozarolniczej. Przygotowany przez członka FAOW opis działalności typowo rolniczej jest jednocześnie przykładem współpracy między producentami i został zamieszczony w rozdziale 5. Przykład 1.1: Gospodarstwo agroturystyczne Plattówka. Na wieś przyjechałam z Gdyni w 1981 roku. Nie chcieliśmy jako młode małżeństwo czekać 8 lat na obiecane w Kombinacie Budowlanym Gdynia mieszkanie... Zakupiliśmy 13 hektarowe, mocno podupadłe gospodarstwo, z rozwalającymi się trzema budynkami parterowym domem mieszkalnym, stodołą i budynkiem inwentarskim wszystko zbudowane w 1928 roku. Moje nowe życie na wsi zaczęło się w 1993 roku, kiedy to po rozwodzie i powrocie do miasta moich wspólników, musiałam znaleźć sposób na spłacenie byłego męża, wziętych na gospodarstwo rolne kredytów i możliwość dalszego życia w wybranym przez siebie miejscu. Pozostałam sama z dziesięcioletnią córką. Po kilku latach dołączył do mnie obecny partner życiowy. W związku z ówczesnymi przeobrażeniami polskiego rolnictwa mieliśmy na początku kilka krów, konia i drób, później owce, a następnie świnie pozostały puste budynki zakupione wraz z gospodarstwem oraz wybudowany w 1982 roku duży Plattówka Marioli Platte budynek owczarni, przerobiony po upadku owczarstwa na chlewnię. Powierzchnia gospodarstwa w związku z prowadzoną hodowlą powiększyła się do 57 hektarów. Dom został powiększony o klatkę schodową, kotłownię, spiżarnię, a na piętrze powstało mieszkanie dla mojej siostry z rodziną, która opuściła je po kilku latach wspólnego gospodarowania i wróciła do Gdyni. Podobne problemy i motywy osiedlania się na wsi miało wielu mieszkańców miast, którzy zaczęli osiedlać się na wsi i szukać sposobów na dalsze życie. Wejście do Unii Europejskiej dawało nowe szanse dla mieszkańców wsi. W momencie rozpoczęcia dopłat do gospodarstwa powiększyłam jego powierzchnię do około 87 hektarów, w tym 20 dzierżawię od ANR. Lokalna sytuacja Na początku byłam jednym z dwu we wsi gospodarstw indywidualnych. Wieś Gierzwałd w Gminie Grunwald była typową wsią PGR-owską. Po upadku gospodarstw państwowych bezrobocie sięgało tu ponad 80%. Musiałam znaleźć sposób na utrzymanie domu, wychowanie dziecka i spłaty zobowiązań. W 1993 roku zaczęłam od kursu agroturystycznego, zorganizowanego w Bęsi przez Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie. Pod koniec tego roku powstało pierwsze w regionie i jedno z pierwszych w Polsce stowarzyszenie kwaterodawców Warmińsko-Mazurskie Stowarzyszenie Agroturystyczne byłam jego wiceprezeską, a następnie prezeską do 2008 roku, a obecnie jestem członkiem zarządu. Uznałam, że będąc jedynym wówczas gospodarstwem agroturystycznym w gminie, powinnam aktywnie uczestniczyć w jakiejś organizacji, która zapewni mi dostęp do bieżących informacji na temat mojego nowego Plattówka to gospodarstwo Agro-ekoturystyczne oferujące ekologiczne produkty. Pytanie 1: Jakie źródła utrzymania dla mieszkańców wsi? Ilu z nich będzie mogło utrzymać się z rolnictwa? Jak skuteczniej tworzyć pozarolnicze źródła dochodu dla mieszkańców wsi? 1

zawodu. Region tak atrakcyjny turystycznie sprzyjał rozwojowi kolejnych gospodarstw agroturystycznych. Zaczynaliśmy pracę w 18 osób, w najlepszym dla stowarzyszenia okresie było ponad 130 członków w stowarzyszeniu. Obecnie widać od kilku lat tendencję spadkową liczby członków. Bardzo szybko dostosowałam puste mieszkanie na górze budynku mieszkalnego do przyjmowania turystów, odeszłam od hodowli zwierzęcej, nastawiłam się na roślinną produkcję ekologiczną od 1999 roku bez przerwy otrzymuję certyfikat Ekogwarancji i należę do Polskiego Towarzystwa Rolnictwa Ekologicznego. Podjęte działania Wszystkie fundusze zarobione przy obsłudze gości kierowane były na spłaty zobowiązań i podnoszenie standardu w obiekcie. Z racji literackich pasji nazwałam gospodarstwo Plattówką - coraz częściej proponując gościom w trakcie pobytu różnego rodzaju spotkania z twórczością lokalnych artystów. Pierwszym działaniem inwestycyjnym, dofinansowanym ze środków Fundacji Wspomagani Wsi - była modernizacja stodoły. Powstały w niej miejsca wypoczynkowe, stół do tenisa stołowego, dwa sanitariaty, sauna, kuchnia letnia i scena, na której występowali okoliczni artyści lub sami goście podczas organizowanych przeze mnie spotkań z poezją i sztuką regionu. Nawiązałam współpracę z rzeźbiarzami, plastykami, wytwórcami pamiątek. W stowarzyszeniu udało się zrealizować dwa duże projekty szkoleniowe (250 i 185 tysięcy złotych), dofinansowane z Funduszu Współpracy, a drugi bezpośrednio z Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a także kilka mniejszych z funduszy Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Podczas tych szkoleń dowiedziałam się o kolejnych możliwościach uatrakcyjniania pobytu gościom, podnoszeniu standardu, szukaniu dodatkowych źródeł dochodu w rolnictwie. Stowarzyszenie było członkiem-założycielem Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej Gospodarstwa Gościnne. Pojawiły się kolejne możliwości doskonalenia zawodowego, wymiany doświadczeń w skali kraju, a także w ramach programu TOURIN I i II. Kilka wyjazdów studyjnych do krajów Unii Europejskiej znacząco wpłynęło na dalsze działania. Plattówka prosperowała coraz lepiej, także w sferze gospodarstwa rolnego, do którego po kilku latach przestałam dokładać pieniądze zarobione przy obsłudze gości. Spłaciłam kredyty rolnicze pobrane na początku pobytu na wsi i dostałam kredyt na rozszerzenie działalności agroturystycznej. Postanowiłam zmodernizować wszystkie pokoje gościnne tak, aby każdy miał łazienkę, a także w ramach programu SAPARD wyremontowałam niewielki kurnik i zrobiłam z niego domek wakacyjny, dostosowany dla osoby niepełnosprawnej. Problemy i bariery Pierwsze problemy zaczęły się przy realizacji programu SAPARD trzeba było najpierw wyłożyć swoje fundusze, a ich zwrot nastąpił dopiero po wykonaniu inwestycji. W związku z masowymi wyjazdami za granicę wszelkiego rodzaju fachowców nie mogłam rozpocząć w planowanym terminie remontu kurnika. Za zwrot 40 tysięcy w ramach dotacji - zamierzałam dobudować łazienki przy pokojach w budynku mieszkalnym. Dopiero w roku zakończenia programu SAPARD, na początku maja 2005, udało mi się zmontować ekipę, składającą się ze znajomych i sąsiadów. W połowie sierpnia wniosek o płatność został załatwiony pozytywnie, a we wrześniu otrzymałam dotację. W związku z remontem sezon letni 2005 był w zasadzie stracony przyjeżdżali jedynie zaprzyjaźnieni goście powracający. Gwałtownie wzrosły ceny na wszelkie materiały budowlane, a brak fachowców i wzrost kosztów robocizny spowodowały poważne zagrożenie rozpoczętej inwestycji. Brak funduszy i konieczność wzięcia kredytu na dokończenie prac był powodem trudnej dla mnie decyzji o sprzedaży jednej z działek rolnych. Trudnością było znalezienie takiego nowego właściciela mojej dawnej działki, który zaakceptowałby i uwzględniał moje plany rolnośrodowiskowe na zakupionym kawałku ziemi. To umożliwiało dalsze otrzymywanie dopłat bezpośrednich i z pakietu rolnictwa ekologicznego. Na szczęście udało się znaleźć odpowiednią osobę, a zmodernizowany domek wakacyjny zdobył I miejsce w Polsce w 2006 roku, w konkursie na inwestycje dofinansowane ze środków Unii Europejskiej. W kwestii gospodarstwa ekologicznego najczęstszą barierą jest brak możliwości sprzedaży wyprodukowanych zbóż w cenie adekwatnej do nakładów na produkcję ekologiczną. Przez 14

pierwsze lata zmuszona byłam sprzedawać wszystko w cenach proponowanych za produkty konwencjonalne. Spadek cen i wzrost kosztów uprawy ziemi zachwiał mocno moim budżetem. Jedynie przetworzone w gospodarstwie owoce i warzywa, dzięki przyjazdom gości, uzyskiwały odpowiednią cenę. Dopiero rok 2008 i 2009 były latami, w których dzięki umowom pomiędzy rolnikami ekologicznymi udało mi się uzyskać satysfakcjonujące ceny. Mimo przynależności do dwóch stowarzyszeń producentów żywności ekologicznej nie udało się stworzyć sieci sprzedaży, która wspomagałaby moje osobiste działania. W sferze działań stowarzyszenia agroturystycznego i działań w Federacji od 3-4 lat daje się zauważyć wzrastający zastój i zniechęcenie. Ostatni rok wyolbrzymianego moim zdaniem kryzysu spowodował odchodzenie z organizacji wielu dawniej aktywnych członków. Wprawdzie zaczęły powstawać lokalne organizacje turystyczne i LGD, ale naprawdę niewiele z nich wspomagają samorządy lokalne, które zapewniają większość środków na działania statutowe. Od grudnia 2009 roku mam zaszczyt być Prezesem Zachodniomazurskiej Lokalnej Organizacji Turystycznej, która działa na terenie Powiatu Ostródzkiego, wiem zatem jak wiele zależy od dobrej woli i świadomości radnych, od szczebla gminy - po sejmiki wojewódzkie. Nadal nie została rozwiązana sprawa dofinansowania działalności stowarzyszeń, mimo wspierania niektórych projektów poprzez ogłaszanie konkursów wniosków. Według mnie większość cennych inicjatyw nie jest realizowana z prostej przyczyny małe stowarzyszenia i grupy nieformalne liderów wiejskich nie są w stanie spełnić warunków otrzymania dotacji, opracowanych najczęściej przez osoby lub instytucje zupełnie pozbawione wyobraźni na temat faktycznego stanu i specyfiki polskiej wsi. Jest to jedna z najpoważniejszych barier blokujących dopływ dotacji na wieś. I nie ma według mnie racjonalnych powodów do zasłaniania się przepisami unijnymi. Jest także problem naprawdę dużej wagi - upolitycznienie sfery gospodarczej, co jest powodem znacznego spowolnienia rozwoju obszarów wiejskich. Rolnicy nie dadzą rady sami uporać się ze wszystkimi problemami obszarów wiejskich powinniśmy otrzymać znaczące wsparcie od państwa, szczególnie w zakresie prawodawstwa i egzekwowania istniejących już przepisów. W sferze prywatnej mimo niewątpliwego poczucia odniesionego sukcesu na polu zawodowym i twórczym muszę pogodzić się z barierą trudną do pokonania... Córka swoje dorosłe życie związała z Hiszpanią, a raczej - jak podkreśla tę różnicę z Katalonią. Ja zaś po 28 latach intensywnej pracy na wsi po prostu odczuwam pogorszenie się stanu zdrowia. Podejmuję oczywiście próby dostosowania obecnych możliwości do prowadzonej działalności. Udało się rozbudować dom o dwa pomieszczenia wspólne dla gości i zmodernizować kuchnię, dostosowując ją do obecnych przepisów sanitarnych. Musiałam jednak zatrudnić na stałe jedną osobę do pomocy przy obsłudze gości, a druga często pomaga mi w sezonie przy pracach porządkowych w obejściu. To podniosło koszty działalności, co z kolei zmusiło mnie po raz drugi od roku 1993 do podniesienia cen za usługi. Wprowadziłam do oferty propozycje prozdrowotne, które promuję hasłem Daleko od szosy bliżej do zdrowia i mam nadzieję, że spełnię oczekiwania swoje i swoich gości. Partnerzy w realizacji projektu Ponieważ w okresie mojego pobytu na wsi działałam na wielu płaszczyznach, wymienić mogę wielu uczestników i partnerów: Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie oraz Centrum Doradztwa i Edukacji w Rolnictwie w Krakowie Warmińsko-Mazurskie Stowarzyszenie Agroturystyczne ECEAT Poland Ekogwarancja PTRE Fundacje i organizacje szkolące z całego kraju gdzie najpierw byłam słuchaczem, a do dziś wykładowcą i trenerem ARiMR i ANR Polska Federacja Turystyki Wiejskiej Gospodarstwa Gościnne Warmińsko-Mazurska Regionalna Organizacja Turystyczna Zachodniomazurska Lokalna Organizacja Turystyczna Lokalna Organizacja Turystyczna Pojezierza Iławskiego i Dorzecza Drwęcy Pytanie 1: Jakie źródła utrzymania dla mieszkańców wsi? Ilu z nich będzie mogło utrzymać się z rolnictwa? Jak skuteczniej tworzyć pozarolnicze źródła dochodu dla mieszkańców wsi? 15

Stowarzyszenie Mazurskie Smaki Producentów Żywności Ekologicznej i Naturalnej ZAiKS Stowarzyszenie Autorów Polskich Oddział Warmińsko-Mazurski w Ostródzie Szkoły, grupy nieformalne, urzędy gmin, osoby prywatne zapraszające mnie na szkolenia i spotkania autorskie osoby indywidualne i grupy szkoleniowe z kraju i zagranicy przybywające do Plattówki Biuro Jakości i Znaków Regionalnych w Olsztynie Fundacja Zielone Płuca Polski Jak skuteczniej tworzyć pozarolnicze źródła dochodu dla mieszkańców wsi? Rezultaty projektu. Efektem działań w stowarzyszeniu agroturystycznym było zrealizowanie kilku programów szkoleniowych, których rezultaty do dziś są widoczne - w sposobie przygotowania oferty noclegowej dla gości, a także w postaci stworzenia prywatnych galerii twórców regionalnych. Wielu członków stowarzyszenia do dziś wykonuje dla swoich gości pamiątki oraz wykonuje elementy dekoracyjne w swoich kwaterach. Z całą pewnością nastąpiła integracja środowiska. Efektem działań w Federacji oraz szkoleń na terenie całej Polski jest utworzenie kilku nowych stowarzyszeń i z całą pewnością kilkuset nowych gospodarstw agroturystycznych. Ponieważ jestem jednym z ponad 50 Inspektorów Wiejskiej Bazy Noclegowej, wyszkolonych przez Polską Federację Turystyki Wiejskiej Gospodarstwa Gościnne - efektem naszej wspólnej pracy jest stałe podnoszenie jakości świadczonych na wsi usług turystycznych. Program SPO 2.4 udowodnił, jak ważną rolę pełni system dobrowolnej oceny kwater na wsi, szczególnie w kontekście braku realizacji Ustawy o usługach turystycznych przez urzędy gmin, które nie rejestrują i nie sprawdzają stanu innych obiektów hotelarskich. To zaś jest przyczyną działania w szarej strefie tych obiektów, które nie spełniają minimalnych warunków ustawowych, jakie powinny spełniać obiekty noclegowe spoza grupy tych z nazwą ustawowo chronioną, rejestrowanych przez wojewodów. Stałe podnoszenie wiedzy i systematyczne działanie w dziedzinie turystyki na wsi pozwala mi na udzielanie rad innym, początkującym w biznesie turystycznym na terenach wiejskich. Mam na swym koncie publikacje w wielu materiałach konferencyjnych, prasie fachowej, na stronach internetowych, a także jestem współautorką publikacji Poradnik dla kwaterodawcy wiejskiego w zakresie żywienia turystów. Zasady GHP i GMP w gospodarstwach agroturystycznych. Jestem także współautorką propozycji nowelizacji do Ustawy o usługach turystycznych. Kilkakrotnie brałam udział w programach telewizyjnych związanych tematycznie z opisywanymi zdarzeniami. Posiadam znak promocyjny Europejskiej Sieci Dziedzictwa Kulinarnego: Warmia, Mazury i Powiśle oraz kilka nagród i wyróżnień w konkursach kulinarnych, a także wysoko przeze mnie ceniony znak promocyjny Fundacji Zielone Płuca Polski, za działania na rzecz ekorozwoju. Efektem otrzymanych dotacji z różnych źródeł jest obecny stan mojego ekologicznego gospodarstwa agroturystycznego Plattówka, które poszerzało systematycznie swoją działalność, co doprowadziło do zarejestrowania Firmy Agro-Ekoturystycznej PLATTE, z różnymi rodzajami działalności związanej z gospodarstwem rolnym i małą przedsiębiorczością na wsi. Dzięki wprowadzonym zmianom mogłam uzyskać kolejne stopnie rekomendacji mojego obiektu noclegowego, od oceny standard po trzy słoneczka - otrzymane dla domku wakacyjnego. Doświadczenie nabyte przez szesnaście lat działalności pozwala mi z nadzieją patrzeć w przyszłość, choć jednocześnie doskonale widzę pracę, jaką jeszcze powinna i chcę wykonać. Mogę zatem powiedzieć, że ogólnym efektem udziału w projektach finansujących rozwój obszarów wiejskich jest mój rozwój osobisty, rozwój stowarzyszeń i organizacji działających na terenie wsi. Więcej informacji na stronie: www.platte.pl autor: Mariola Platte. 16

Przykład 1.2: Gościnna Zagroda państwa Barbary i Ryszarda Kalińskich Ziemia Kłodzka, bo tutaj leży gospodarstwo Państwa Kalińskich, to jeden z najbardziej atrakcyjnych turystycznie obszarów naszego kraju. Datowanie polskiej historii tych terenów należy rozpocząć od 1945 r. Wtedy to miał miejsce napływ ludności polskiej, głównie ze Wschodu i przeludnionej Małopolski. Ludzie mieszkali wówczas przez jakiś czas czasami nawet przez rok w jednym gospodarstwie z dotychczasowymi niemieckimi gospodarzami. Duża część z nich nie potrafi ła w ogóle uprawiać ziemi, nie zajmowała się też wcześniej hodowlą. Niemcy zaś przed wojną bardzo intensywnie uprawiali tu ziemię, przeważnie wołami. Na porządku dziennym było tu, niestety, szabrownictwo. Rozbierano i wywożono nawet całe domy albo ich elementy, także mosty przede wszystkim w peryferyjnych wsiach. Niektóre wsie zupełnie się wyludniły. Zostali ci, którzy przyjechali z Kresów Wschodnich zostali, bo nie mieli gdzie wracać. Było tu także wiele elektrowni wodnych i młynów, ale nikt nie zajmował się ich konserwacją, więc niszczały. W latach 50 doprowadzono prąd. Bardzo długo panowały tu bardzo trudne warunki ekonomiczne z dala od miast, na wysokościach 400 500 m. n.p.m. trudno wyżyć, gdy się nie ma innych źródeł dochodu. W latach 70 80 przybyła na te tereny nowa fala osadników, tym razem z wyboru. Byli to młodzi ludzie z dużych miast, przede wszystkim z Wrocławia najczęściej tylko po kursach rolniczych, a bardzo rzadko absolwenci Akademii Rolniczej,. Ich marzeniem było zamieszkać w górach. Niektórzy próbowali hodowli, bo uprawiać ziemię było tu ciężko. My należymy po części do tej drugiej fali do ludzi, którzy powrócili tu świadomie, żeby zostać. Naszym pomysłem na życie okazało się gospodarstwo agroekoturystyczne. Przeważająca liczba tutejszych gospodarstw to typowe gospodarstwa agroturystyczne. Oferują one krótkotrwały pobyt turystyczny u gospodarza, który jest płatnikiem KRUS, czyli posiada ziemię powyżej 1 ha. Gospodarstwo agroekoturystyczne musi dodatkowo posiadać certyfi kat zgodności odnośnie rolnictwa ekologicznego lub być na etapie przestawiania się na gospodarowanie metodami ekologicznymi nasze gospodarstwo do takich należy. Przeważnie takie przestawianie trwa 3 lata, ale na naszym terenie jest to okres dwóch lat, przede wszystkim dlatego, że środowisko jest tu bardzo czyste, a gospodarstwa nie stosują chemii i nie mają gruntów ornych. Zanim w 2001 r. otrzymaliśmy certyfi - kat przez ponad 5 lat nie stosowaliśmy żadnych nawozów mineralnych. W latach 1975 1990 z satysfakcjonującymi efektami ekonomicznymi zajmowaliśmy się hodowlą owiec, na początku lat dziewięćdziesiątych załamała się hodowla owiec w Polsce i wówczas podjęliśmy decyzję adaptacji pomieszczeń gospodarczych na cele turystyczne pomocne były kredyty preferencyjne. I oto jak zaczęła się i trwa z powodzeniem do dzisiaj historia z kozią bródką W 1993 roku rozpoczęliśmy chów kóz. Pierwsze 8 sztuk w niedługim czasie rozrosło się do dwudziestu kilku sztuk stada podstawowego kóz mlecznych. O ile agroturystyka okazała się działalnością trafi oną, dającą dochody praktycznie od razu, o tyle chów kóz okazał się trudny i dodatkowo nie było zbytu na mleko. Dlatego podjęliśmy decyzję o przetwarzaniu mleka na ser. Ze zbytem koziego sera nie było i nie ma problemów. Pytanie 1: Jakie źródła utrzymania dla mieszkańców wsi? Ilu z nich będzie mogło utrzymać się z rolnictwa? Jak skuteczniej tworzyć pozarolnicze źródła dochodu dla mieszkańców wsi? 17

Początkowo żona mozolnie przetwarzała to mleko w warunkach domowej kuchni i jednocześnie nabierała doświadczenia w trudnej sztuce serowarskiej. W przypadku mleka koziego jest ona szczególnie trudna, mleko to bowiem ma inne cechy niż mleko np. krowie. Gdy żona nabrała pewnego profesjonalizmu, przyszedł czas zadowolenia i satysfakcji z wykonywanej pracy. Zaczęliśmy myśleć o serowarni, jednak trudno było odłożyć pieniądze, gdyż cały czas na bieżąco inwestowaliśmy w agroturystykę. Jak skuteczniej tworzyć pozarolnicze źródła dochodu dla mieszkańców wsi? Szczęśliwie się złożyło, że w ramach współpracy pomiędzy powiatem kłodzkim a autonomicznym regionem Doliny Aosty w północnych Włoszech w Alpach, z inicjatywy Stowarzyszenia Zdanie, Stowarzyszenia Wybrani w górach i współpracy z Agroturystycznym Stowarzyszeniem Masywu Śnieżnika wśród tematów, jakie ta współpraca miała obejmować, było także przetwórstwo mleka. Okazało się, że na urządzenia do serowarni: dojarka mechaniczna, schładzarka mleka, kocioł serowarski gazowy, stół serowarski, chłodziarka z nawiewem do dojrzewania sera plus formy do serów różnej wielkości można będzie uzyskać dofinansowanie w ramach tej współpracy. Stowarzyszenia złożyły wnioski do FAO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw wyżywienia i rolnictwa) i Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Koszty urządzenia serowarni i koziarni zostały podzielone na te dwa projekty. Sprzęt jest u nas w użyczeniu, adaptacja pomieszczeń na serowarnię i koziarnię to jest nasz wkład finansowy. Cel główny projektu partnerskiego, w którym wzięliśmy udział, to upowszechnianie przetwórstwa i dodatkowe źródła dochodu w gospodarstwie rolnym. Całość zagadnienia była oparta także o bliską współpracę ze szkołami rolniczymi i gastronomicznymi na Ziemi Kłodzkiej. Uruchomienie serowarni bardzo nam pomogło, bo odciążyło od chałupniczej, męczącej, domowej działalności przetwarzania koziego mleka na ser. Serowarnia została otwarta w 2008 r. a ostateczny odbiór sanitarny odbył się w 2009 roku. Trzeba jeszcze dodać, że rozruch serowarni faktycznie ułatwił przetwórstwo mleka, jednak nie zwiększył skali produkcji, a to za sprawą utrzymania wielkości stada nie przekraczającego 25 dojnych kóz (mamy kozy alpejskie oraz uszlachetnione polskie) oraz ograniczeń wynikających z areału 17 ha łąk i pastwisk naszego ekologicznego gospodarstwa, jak też samego pomieszczenia koziarni. Żeby uniknąć dużo większych wymagań ze stroni Inspekcji Weterynaryjnej, woleliśmy pozostać w przedziale produkcji tzw. marginalnej, lokalnej, ograniczonej (MLO). Trzeba bowiem pamiętać, że ilość produktów w zakresie przetwórstwa mleka jest ograniczona liczbowo co do tygodnia. Obydwa projekty, tj. FAO i EQUAL stawiają bardzo ważny warunek, mianowicie, że ser może być sprzedawany tylko na rynku lokalnym w sprzedaży bezpośredniej, czyli w gospodarstwie nie ma sprzedaży w sieci sklepów. Nasza serowarnia ma możliwości przerabiania większej ilości mleka i to też założono zarówno w samym projekcie jak i w naszych oczekiwaniach jest możliwość przyjmowania mleka z zewnątrz do przetwarzania. Ale jeszcze nie mamy takich dostawców. Liczymy, że z czasem się pojawią. Niestety ciągle spada pogłowie kóz, a niektórzy hodowcy, których i tak jest niewielu, likwidują koziarnie. Jeszcze o samym serze: Wytwarzany przez nas ser to produkt lokalny. Nie mieliśmy gotowej receptury jego wytwarzania, pomimo, że na świecie, przede wszystkim na południu Europy, takich receptur jest kilkadziesiąt. Nasz ser był robiony trochę metodą prób i błędów. Dlatego też każdy ser z małego gospodarstwa smakuje inaczej zależy to przede wszystkim od pokarmu, którym żywią się kozy, na przykład od gatunku traw. Nasz ser jest wytwarzany z niepasteryzowanego mleka, w prze- 18