Raport końcowy streszczenie

Włączający system edukacji i rynku pracy rekomendacje dla polityki publicznej Raport końcowy streszczenie Streszczenie raportu przygotowane przez Laboratorium Badań Społecznych Sp. z o.o. w ramach projektu systemowego Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych Warszawa, listopad 2014

Spis Treści Spis Treści...2 1. Wprowadzenie...3 2. I faza badania wywiady eksperckie...3 3. II faza badania badanie terenowe...4 4. III i IV faza badania panele eksperckie i seminaria wypracowanie rekomendacji służących włączaniu OzN w obszar edukacji i rynku pracy...5 4.1. Zmiana postaw społecznych i ogólnej pozycji osób z niepełnosprawnościami w społeczeństwie 6 4.1.1. Rekomendacje dotyczące zmian prawnych... 6 4.1.2. Rekomendacje dotyczące barier po stronie społeczeństwa... 7 4.2. Wsparcie OzN i jej otoczenia w momencie pojawienia się niepełnosprawności i w dalszym życiu... 8 4.3. Rekomendacje dotyczące zmian w orzecznictwie... 10 4.4. Rekomendacje o charakterze kierunkowym EDUKACJA... 11 4.4.1. Zmiany w zakresie finansowania edukacji UzN i metod rozliczania środków... 12 4.4.2. Zwiększenie dostępności szkół dla UzN... 13 4.4.3. Szkolnictwo specjalne a edukacja włączająca... 13 4.4.4. Zapewnienie odpowiednio wykwalifikowanej i przygotowanej kadry w szkołach ogólnodostępnych... 14 4.5. Rekomendacje dotyczące przygotowania OzN do wejścia na rynek pracy... 16 4.6. Rekomendacje o charakterze kierunkowym RYNEK PRACY... 18 4.6.1. Rekomendacje dotyczące chronionego rynku pracy... 19 4.6.2. Rekomendacje dotyczące rozwiązań mających na celu promowanie zatrudniania OzN... 19 4.6.3. Rekomendacje dotyczące zwiększania motywacji OzN do podejmowania zatrudnienia oraz wspomagania OzN na otwartym rynku pracy... 21 5. Wnioski wynikające z badania... 22

1. Wprowadzenie Głównym celem badania Włączający system edukacji i rynku pracy rekomendacje dla polityki publicznej jest wypracowanie rekomendacji dla instytucji publicznych na temat włączania osób z niepełnosprawnościami (OzN) do głównego nurtu edukacji i rynku pracy. Badanie ma charakter wieloetapowy. Niniejsze streszczenie obejmuje podsumowanie wyników I, II, III i IV fazy badania. W ramach I fazy badania przeprowadzono indywidualne wywiady pogłębione (IDI ang. Individual In-Depth Interview) z ekspertami specjalizującymi się w tematyce niepełnosprawności; wywiady miały na celu wstępną analizę sytuacji osób z niepełnosprawnością oraz określenie obszarów problemowych związanych z włączaniem OzN. II faza badania obejmowała realizację właściwego badania jakościowego wśród różnych grup interesariuszy za pomocą następujących technik badawczych: zogniskowanych wywiadów grupowych (FGI ang. Focus Group Interview) oraz indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI). Wywiady realizowano w okresie kwiecień czerwiec 2014 r. Łącznie w ramach badania zrealizowano 38 wywiadów FGI oraz 61 wywiadów IDI. Głównym celem dyskusji grupowych i wywiadów indywidualnych było poznanie różnego rodzaju barier związanych z życiem codziennym osób z niepełnosprawnością, ale i sposobów usuwania owych przeszkód, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji OzN w aspekcie edukacji i rynku pracy. III fazę badania stanowiły 4 panele eksperckie przeprowadzone w gronie ekspertów i przedstawicieli instytucji szczebla centralnego oraz zajmujących się kwestiami prawodawstwa w obszarze badania. Celem było wypracowanie rekomendacji dla włączającego systemu wsparcia osób z niepełnosprawnością w ramach edukacji i rynku pracy wraz ze wskazaniem procedur postępowania i oszacowaniem potencjalnych kosztów wdrażania. IV fazę badania stanowiły 2 seminaria eksperckie przeprowadzone również w gronie ekspertów oraz przedstawicieli instytucji szczebla centralnego i instytucji zajmujących się kwestiami prawodawstwa w obszarze badania. Ich celem była konsultacja z gronem eksperckim wypracowanych rekomendacji dla włączającego systemu wsparcia osób niepełnosprawnych w ramach edukacji i rynku pracy. Seminaria odbyły się w dniach 3 4 listopada 2014 r. Każde spotkanie trwało około 5 godzin i było prowadzone przez przedstawiciela Instytutu Badań Edukacyjnych. 2. I faza badania wywiady eksperckie Na etapie wywiadów eksperckich przeprowadzono wstępne rozpoznanie barier utrudniających osobom niepełnosprawnym uczestnictwo w życiu społecznym, z naciskiem na te dotyczące rynku pracy i edukacji. Za barierę o największym znaczeniu uznano społeczne postrzeganie osób niepełnosprawnych jako wykluczonych z głównego nurtu życia społecznego oraz trudności wynikające z funkcjonującego w Polsce, złożonego i niejednorodnego systemu orzecznictwa o niepełnosprawności. Jako potencjalnie szczególnie istotne w obszarze edukacji eksperci wskazali bariery w postaci niewystarczających kompetencji i małego doświadczenia kadry w pracy z UzN oraz wynikające z tego obawy i opory wobec podejmowania nauki. Drugim wskazanym problemem związanym z edukacją okazał się sposób jej finansowania i jego dostosowania do zindywidualizowanych potrzeb UzN. Jeśli zaś chodzi o rynek pracy, jako najistotniejsze potencjalne bariery wskazano: niewystarczające powiązanie szkolnictwa dla OzN z rynkiem pracy, a także małą motywację do podejmowania pracy u OzN z jednej strony, a z drugiej niską świadomość pracodawców, jeśli chodzi o możliwości zatrudniania OzN. Poruszono również problem stosowania klauzul społecznych jako ewentualnej metody zwiększania udziału OzN w rynku pracy i problem ograniczenia OzN dostępu do niektórych branż ze względu na stosowane tam kryteria rekrutacji. 3

Wśród barier, które mogą być ważne w kontekście włączania osób z niepełnosprawnością w ramach systemu edukacji i rynku pracy, ale mogą też wpływać na inne sfery życia OzN, wskazano te związane z systemem zabezpieczenia społecznego, systemem finansowania działań na rzecz OzN czy wykluczeniem cyfrowym, które może ograniczać dostęp do dóbr i usług. 3. II faza badania badanie terenowe Na etapie badania terenowego zostały określone bariery dotyczące pełnego uczestnictwa OzN w życiu publicznym z perspektywy samych osób niepełnosprawnych, ich rodzin, przedstawicieli systemu wsparcia, pracodawców, nauczycieli i uczniów. Poszczególne grupy uczestników badań zachęcano do tego, aby oprócz wymieniania barier formułowały wstępne rozwiązania, które pomogłyby te bariery eliminować. Wyniki tej części projektu zostały opisane z podziałem na bariery występujące na rynku pracy i w edukacji. Wnioski dotyczące obszaru edukacji Jako najważniejsze bariery, jeśli chodzi o edukację wskazano: nieprzystosowanie części szkół ogólnodostępnych oraz brak nauczycieli wykwalifikowanych i przygotowanych do pracy z UzN; to uczniów z każdym typem niepełnosprawności, choć w różnym stopniu. Ze względu na to, że perspektywa powszechnego, dobrego funkcjonowania edukacji włączającej wydawała się badanym bardzo oddalona w czasie (10 lat), skoncentrowano się raczej na argumentach dotyczących rozwijania edukacji integracyjnej. Postrzega się ją jako najlepsze rozwiązanie w obecnych warunkach, ponieważ niweluje słabe strony nauki w szkołach specjalnych (zwłaszcza izolowanie uczniów od pełnosprawnych rówieśników) przy zapewnieniu wsparcia, jakiego obecnie nie oferuje większość placówek ogólnodostępnych (wykwalifikowana kadra, dostosowane budynki szkół i pomoce dydaktyczne). Badanie pokazało, że bardzo istotne są też bariery architektoniczne, które ograniczają wybór placówki edukacyjnej nie tylko przez uczniów z niepełnosprawnością ruchu, lecz także niewidomych i słabowidzących w tym kontekście ważne jest projektowanie uniwersalne przestrzeni publicznej. Istotną barierą, na którą wskazywali zwłaszcza nauczyciele ze szkół specjalnych oraz przedstawiciele NGO, jest postawa rodziców. Część z nich bywa nadopiekuńcza w stosunku do własnego dziecka, co ogranicza jego samodzielność, inni zaś nie akceptują niepełnosprawności dziecka i wiążących się z nią ograniczeń. W obu przypadkach ważne jest objęcie wsparciem nie tylko ucznia z niepełnosprawnością, lecz także jego opiekunów. Bardzo często wymieniano też negatywne nastawienie społeczeństwa wobec OzN. Bariera ta nie wynika z samego systemu edukacji, jednak znacząco wpływa na zapewnienie pełnego uczestnictwa w edukacji UzN. Brak zrozumienia dla tych osób może rodzić dyskryminację ze strony uczniów pełnosprawnych, ale również wywoływać opór dyrektorów szkół i rodziców uczniów pełnosprawnych przed upowszechnianiem edukacji włączającej. Wnioski dotyczące obszaru rynku pracy Jeśli chodzi o sytuację osób niepełnosprawnych na rynku pracy, przeprowadzone badanie pokazało, że uwarunkowania wpływające na aktualny stan nadal są bardzo słabo znane i rozumiane społecznie. Mówią o tym niemal wszystkie grupy badanych interesariuszy. Poziom wiedzy na temat niepełnosprawności, a zwłaszcza jej zróżnicowania i wpływu różnych dysfunkcji na możliwości człowieka, jego chęci oraz predyspozycje do podejmowania pracy jest zgodnie oceniany jako niski. Wpływa to na postrzeganie osób niepełnosprawnych jako uczestników rynku pracy. Uderza przekonanie, że osoba niepełnosprawna jest druga w kolejce po pracę, po osobie pełnosprawnej. Przeświadczenie to dominuje w wielu badanych grupach, zwłaszcza wśród pracodawców z otwartego rynku pracy, przedstawicieli JST i samych niepełnosprawnych. W związku z powyższym uwaga 4

uczestników badania w znacznie mniejszym stopniu koncentrowała się wokół zróżnicowania wynikającego z wieku lub płci niepełnosprawnych kandydatów do pracy. O ile na otwartym rynku dostęp do pracy według rozmówców ograniczają przekonania pracodawcy (brak wiedzy o niepełnosprawności i możliwości zatrudniania OzN, obawa przed kłopotami czyli biurokracją i kontrolami PIP), o tyle w stosunku do rynku chronionego pojawia się wiele zastrzeżeń natury proceduralnej i nieprzestrzegania prawa pracy. System rehabilitacji zawodowej OzN nie funkcjonuje prawidłowo z powodu niewystarczającej gęstości sieci placówek ( to głównie Zakładów Aktywności Zawodowej (ZAZ-ów), braku realizacji przez większość Warsztatów Terapii Zajęciowej (WTZ-ów) zadania aktywizacji zawodowej w stopniu umożliwiającym wchodzenie podopiecznych na rynek pracy i prawidłowej rotacji (wiele osób pozostaje w placówkach ponad 3 lata). Brak wiedzy społecznej na temat niepełnosprawności powoduje nie tylko spychanie na margines niepełnosprawnej mniejszości przez większość, lecz także prowadzi do stagnacji i ubożenia osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Zasadniczy problem ograniczający aktywność zawodową stanowi obawa przed utratą renty bardzo wyraźnie lęk ten ogranicza zainteresowanie rodzin wchodzeniem niepełnosprawnych bliskich na rynek pracy. To zaś oznacza w praktyce istnienie silnego lobby osłabiającego indywidualną motywację wielu OzN do podejmowania pracy, a także (zapewne niezamierzone) ograniczanie ich inicjatywy, samodzielności i możliwości pełnoprawnego, adekwatnego do wieku i możliwości psychofizycznych uczestnictwa w życiu społecznym. Badanie wskazuje, że na poziomie państwa brakuje pomysłu na pracę dla osób niepełnosprawnych. Mechanizmy wspierania OzN są niepełne (np. brak trenera pracy, asystenta rodziny), nie ma dostosowania edukacji dla OzN do możliwości i potrzeb rynku pracy, a także wyraźnego określenia, jakie zawody mogą być wykonywane przy określonych typach niepełnosprawności. W efekcie wiele osób niepełnosprawnych, w tym ludzi młodych, nie wie, w jakim kierunku powinny się kształcić, nie zna branż, w jakich mogą pracować lub natrafia na barierę w postaci braku dostępu do rynku pracy; bariera ta tworzy się głównie z powodu obaw pracodawcy wynikających ze stereotypowego myślenia na temat niepełnosprawnych pracowników, trudności proceduralnych i labilności prawa. 4. III i IV faza badania panele eksperckie i seminaria wypracowanie rekomendacji służących włączaniu OzN w obszar edukacji i rynku pracy Eksperci zwrócili uwagę na szereg aspektów, które ich zdaniem są bardzo istotne dla poprawy ogólnej sytuacji osób z niepełnosprawnością oraz możliwości zgodnego z Konwencją ONZ włączania ich w życie społeczne zarówno na poziomie rynku pracy, jak i edukacji. W ujęciu najbardziej ogólnym przedstawiono zagadnienia prawne, na które należy zwrócić uwagę, aby skuteczniej wspierać osoby z niepełnosprawnością. Dotyczy to przede wszystkim wprowadzenia sankcji za nierealizowanie lub niepełne stosowanie wytycznych wynikających z obowiązującego prawa. Poruszano także problem związany ze zbyt pochopnym wydawaniem przez sądy decyzji o ubezwłasnowolnianiu osób z niepełnosprawnością i konsekwencjach tych decyzji dla dalszych możliwości życiowych osób ubezwłasnowolnionych oraz niewystarczającej koordynacji działań na rzecz OzN, w związku z czym podjęto dyskusję dotyczącą roli i kompetencji Pełnomocnika Rządu ds. ON oraz współpracy w tym obszarze instytucji na szczeblu centralnym. Nawiązano też do kwestii braku wiedzy w społeczeństwie na temat niepełnosprawności i związanej z tym niskiej akceptacji OzN. Dyskutowano więc nad wyborem optymalnych sposobów przezwyciężania negatywnego postrzegania niepełnosprawności w polskim społeczeństwie. Bardzo istotną barierą jest także niewystarczające wsparcie dla osób z niepełnosprawnościami i ich rodzin w momencie pojawienia się niepełnosprawności w rodzinie w chwili gdy rodzi się dziecko z niepełnosprawnością lub któryś z bliskich staje się niepełnosprawny. Eksperci zwracają uwagę na 5

ogólne zagubienie OzN oraz ich rodzin, jeśli chodzi o system wsparcia, niski poziom wiedzy na temat oferty dotyczącej rehabilitacji usprawniającej, społecznej czy zawodowej. Dlatego bardzo ważne jest objęcie rodzin kompleksową opieką i skuteczne docieranie z informacją o ofercie ze strony państwa i organizacji pozarządowych (NGOs). Kolejne propozycje odnosiły się do sposobu funkcjonowania systemu orzecznictwa. Wskazywano na potrzebę jego ujednolicenia i uproszczenia działających obecnie kilku systemów na potrzeby edukacji, rynku pracy i inne. Zwracano uwagę na kwestie uniezależnienia od samorządu poradni psychologiczno-pedagogicznych, co pozwoliłoby zwiększyć skuteczność ich działań. W tym kontekście ważne jest także położenie nacisku na kompetencje orzeczników, ponieważ obecnie orzeczenia często wydają osoby młode, niedoświadczone w pracy z OzN, co wpływa na jakość formułowanych przez nich orzeczeń. 4.1. Zmiana postaw społecznych i ogólnej pozycji osób z niepełnosprawnościami w społeczeństwie 4.1.1. Rekomendacje dotyczące zmian prawnych Rekomendacja nr 1: Wprowadzenie sankcji za zaniechanie realizacji prawa w kwestiach dotyczących sytuacji OzN lub nieprawidłowe jego stosowanie (Niezidentyfikowana w II fazie badania) Brak sankcji za niezrealizowanie lub niepełną realizację wytycznych, wynikających z ustawodawstwa. Na problem wskazywano w trakcie każdego panelu eksperckiego. Dotyczy on kilku obszarów: w edukacji: zdaniem ekspertów sposób rozliczania się z wydatkowania subwencji oświatowej jest niewystarczająco efektywny (samorząd decyduje o zagospodarowaniu subwencji, a nie zawsze jest ona przeznaczana bezpośrednio na potrzeby UzN, na którego została przyznana); w obszarze rynku pracy: nie jest egzekwowane korzystanie z klauzul społecznych przy przetargach ani ich stosowanie w wygranych projektach; w zakresie dostosowania przestrzennego: nie zawsze realizuje się zalecenia dostosowywania nowo powstających budynków do potrzeb OzN, mimo że kalkulacje wykazują, iż nie powinno to spowodować kosztów większych niż 1% inwestycji. Nie precyzowano zaleceń dotyczących procesu tej rekomendacji. Pozostała ona raczej na poziomie określenia bariery. Oczekiwania związane z opracowaniem tego rodzaju sankcji są skierowane do administracji państwowej na szczeblu centralnym. Administracja centralna. Respondenci nie wskazali konkretnego terminu. Można założyć, że prace nad nowelizacją prawa w tym zakresie mogłyby się rozpocząć w najbliższym czasie. Jeśli za realizację tej rekomendacji miałaby być odpowiedzialna administracja państwowa, to na niej powinny również spoczywać kwestie związane z finansowaniem przeprowadzenia i zmian. Nie precyzowano jednak konkretnych kosztów z tym związanych. Rekomendacja nr 2: Ograniczenie ubezwłasnowolniania OzN Bariera nr 4 związana z systemem orzecznictwa (rynek pracy) Ubezwłasnowolnienie OzN. Kilku z ekspertów zwróciło uwagę na problem ubezwłasnowolniania osób z niepełnosprawnością intelektualną. Uważa się, że liczba decyzji o ubezwłasnowolnieniu jest w Polsce nadmierna w stosunku do potrzeb, zwłaszcza że relatywnie często pozbawianie zdolności do czynności prawnych podejmuje się bez wyraźnej przyczyny. Sugeruje się, że rodzina, która podejmuje takie kroki, nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji owego postępowania dla niepełnosprawnego bliskiego. Nie precyzowano zaleceń dotyczących procesu tej rekomendacji. Zwrócono jedynie uwagę na to zagadnienie jako istotne, jeśli chodzi o włączanie osób z niepełnosprawnością w codzienne funkcjonowanie w społeczeństwie. Wskazano również, że dyskusje na ten temat już toczą się w ramach prac Ministerstwa Sprawiedliwości. 6

Ministerstwo Sprawiedliwości. Sugerowano, że problem należy rozwiązać jako jeden z pierwszych, ponieważ hamuje on działania aktywizujące OzN. Eksperci przewidywali, że omawiana zmiana nie powinna spowodować dodatkowych kosztów. Rekomendacja nr 3: Wzmocnienie koordynacji działań na rzecz OzN na szczeblu centralnym Bariera nr 3 z zakresu barier związanych z systemem wsparcia OzN (edukacja) Brak spójności systemu wsparcia. Część ekspertów postulowała podniesienie rangi Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych do współpracownika Premiera. Byłoby to sygnałem zwiększenia znaczenia dla Rządu spraw niepełnosprawnych obywateli. Jednak w trakcie seminariów udało się dookreślić obecny status i zakres kompetencji Pełnomocnika. Jako najważniejszą sprawę wskazano realizację przez niego polityki Rady Ministrów w zakresie dotyczącym OzN, a także koordynowanie w tym aspekcie działań Ministerstwa Infrastruktury, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Doprowadziło to do postulowania zacieśnienia współpracy między Rzecznikiem Praw Obywatelskich, Pełnomocnikiem Rządu ds. Równego Traktowania i Pełnomocnikiem Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, ponieważ każdy z tych organów obejmuje swoimi działaniami co najmniej częściowo kwestie sytuacji OzN. Celem współpracy powinno być dążenie do nakierowania działań w ramach różnych polityk na kwestię zawartą w Konwencji ONZ włączanie tej grupy obywateli w sferę publiczną. Uważa się, że współpraca ta powinna zostać wzmocniona poprzez wyposażenie Pełnomocnika w odpowiednie instrumenty prawne, finansowe i organizacyjne. W żadnym z tych obszarów nie wskazano jednak konkretnych rozwiązań ani wzorców działania. Wymaga zaangażowania administracji centralnej oraz współpracy różnych ministerstw, w tym przede wszystkim Ministerstwa Infrastruktury, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Respondenci nie wskazali konkretnego terminu. Można założyć, że prace nad nowelizacją prawa w tym zakresie mogłyby się rozpocząć w najbliższym czasie. Oczekiwano, że zmiany tego rodzaju zostaną sfinansowane ze środków budżetu państwa, ale nie przyniosą dużego wzrostu kosztów, ponieważ działania poszczególnych podmiotów są już obecnie finansowane, a zakres ich działań obejmuje co najmniej częściowo problemy dotyczące OzN. 4.1.2. Rekomendacje dotyczące barier po stronie społeczeństwa Rekomendacja nr 4: Włączenie kwestii niepełnosprawności do głównego nurtu dyskusji publicznej w formie kampanii informacyjnych Bariery po stronie społeczeństwa: o bariera nr 1 (rynek pracy) ograniczona wiedza na temat niepełnosprawności i poziomu akceptacji OzN jako pełnoprawnych członków społeczeństwa, o bariery nr 1 i 2 (edukacja) brak akceptacji ze strony uczniów pełnosprawnych oraz ich rodziców. Eksperci nawiązali do problemu, jakim jest brak tolerancji wobec OzN oraz niski poziom wiedzy w społeczeństwie polskim o niepełnosprawności. Rekomendacja powstała w odpowiedzi na wytyczną z II fazy badania dotyczącą prowadzenia kampanii telewizyjnych. Zdaniem ekspertów podstawową wadą takich akcji jest wysoki koszt ich przygotowania i emisji, nieproporcjonalny do efektów w postaci wzrostu wiedzy i świadomości widzów w poruszanym zakresie. Opracowanie strategii promowania równego udziału OzN w społeczeństwie, np. poprzez wykorzystanie telewizji (wprowadzanie OzN na wizję jako animatorów anteny). Polski Instytut Sztuki Filmowej oraz Narodowe Centrum Kultury. Proponowano również wykorzystanie potencjału młodych twórców poprzez zachęcanie ich np. w ramach konkursów kinematograficznych do opracowania propozycji takich kampanii w ramach studiów / prac magisterskich. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wdrożyć tę rekomendację w najbliższym czasie. Współfinansowanie z budżetu państwa działań kulturalnych i edukacyjnych (wydawanie książek oraz podręczników, sponsorowanie działalności kinematograficznej itp.), dofinansowywanie udziału OzN w filmach, programach typu Taniec z gwiazdami. Nie określono jednak propozycji 7

pozyskania finansowania. Trudność polega na tym, że warunkiem zwolnienia z opłat za emisję jest niepromowanie przez prezentowany materiał sponsorów; tymczasem wiele działań na rzecz OzN w Polsce realizuje się z wykorzystaniem środków z EFS, co wiąże się z wymogiem oznakowania rezultatów tych akcji logotypem. Choć emitowany materiał może zawierać logo kampanii, eksperci mieli wątpliwości, czy nie będzie to stanowiło istotnej przeszkody 1. 4.2. Wsparcie OzN i jej otoczenia w momencie pojawienia się niepełnosprawności i w dalszym życiu Rekomendacja nr 5: Opracowanie metody wczesnego dotarcia do OzN i ich rodzin z informacją na temat dostępnego w systemie wsparcia Bariera nr 3 związana z systemem wsparcia (edukacja) brak spójności w systemie wsparcia. Bariera nr 3 z zakresu problemów po stronie OzN i jej rodziny (rynek pracy) brak wiedzy na temat dostępnych możliwości wsparcia. Eksperci podkreślali jako niezwykle istotne opracowanie zestawu podstawowych informacji na temat możliwości i uprawnień osoby po diagnozie lekarskiej, ze wskazaniem do uzyskania orzeczenia. Przygotowane materiały (w formie informatora) powinny wyjaśniać, czym jest niepełnosprawność, informować, że państwo jest gotowe wesprzeć obywatela oraz wskazać najważniejsze instytucje, które takie wsparcie lokalnie oferują (ważne jest podanie danych teleadresowych). Jako inspirację podano sposób przygotowania standardów pielęgniarskiej opieki długoterminowej w Gdyni 2. Opracowanie materiałów informacyjnych na poziomie centralnym, do uzupełnienia na szczeblu samorządowym (dane teleadresowe), dystrybucja po stronie samorządów (instytucje wsparcia, służba zdrowia). Materiały mogłyby być przekazywane OzN i jej rodzinie przez lekarza (w momencie wystawiania diagnozy) oraz pielęgniarkę środowiskową (która z powodu dobrej znajomości lokalnego środowiska i bezpośredniego dotarcia do rodziny mogłaby włączać osoby/ rodziny w system wsparcia). Niezbędne są szkolenia dla pracowników administracji oraz lekarzy i pielęgniarek podkreślające znaczenie takiego postępowania, przedstawiające sposób tych działań oraz przyczynę i cele prowadzenia takich programów informacyjnych. Podkreślano, że właściwie materiały już istnieją 3, jednak są trudno dostępne, słabo widoczne na stronach internetowych lub pisane mało przejrzyście i niezrozumiale. Konieczne jest opracowanie podstawowej zawartości dokumentu w gronie eksperckim, na poziomie centralnym. Wdrażanie pod egidą Biura Pełnomocnika Rządu ds. ON wymaga współpracy ze strony Ministerstw Zdrowia, Pracy i Polityki Społecznej oraz Edukacji. Jeśli chodzi o koordynację i uzupełnienie danych w informatorach, jako właściwy organ wskazywano ROPS-y. Z kolei za jednostki najlepiej przygotowane do uzupełnienia danych na poziomie lokalnym uważa się MOPS-y i GOPS-y, gdyż mają one zdaniem ekspertów najlepsze rozeznanie, jeśli chodzi o lokalny system wsparcia i dostępnych specjalistów. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wdrożyć tę rekomendację w najbliższym czasie. Podzielone między budżet państwa i samorządy, adekwatnie do skali realizowanych zadań; przy czym powierzanie tych zadań powiatom musi wiązać się ze zwiększeniem finansowania ich działalności (ze względu na to, że brak środków na ten cel w samorządzie może rodzić opór przed realizacją wytycznych, co sygnalizowano na przykładzie dostosowywania budynków szkół do potrzeb UzN). Nie należy finansować tych działań z PFRON-u, ponieważ jest on już obciążony innymi zadaniami. 1 Zgodnie z art. 10 Załącznika Zasady przygotowania i rozpowszechniania w programach Telewizji Polskiej audycji informujących o prowadzonej przez organizacje pożytku publicznego nieodpłatnej działalności pożytku publicznego do Uchwały Nr 481/2013 Zarządu Spółki TVP S.A. z dnia 24 września 2013 r., http://www.kampaniespoleczne.pl/docs/emisje/1_zasady.pdf. 2 Pracowały nad nią 4 grupy zaangażowane w proces. Każda z grup wypracowywała propozycje standardów, a następnie były one omawiane w pozostałych grupach. To pozwoliło dookreślić standardy, a jednocześnie lepiej je zrozumieć wszystkim zaangażowanym w proces stronom. Na podstawie projektu wydano publikację: Czajka D. i B. Czekała (2013). Standardy domowej pielęgniarskiej opieki długoterminowej. wyd. Borgis. 3 Samorządy i administracja rządowa na rzecz osób niepełnosprawnych, do pobrania z http://www.ore.edu.pl/stronaore/index.php?option=com_phocadownload&view=category&id=191:publikacje&itemid=1824. 8

Rekomendacja nr 6: Tworzenie centrów doradztwa dla OzN i ich rodzin Bariera nr 3 związana z systemem wsparcia (edukacja) brak spójności w systemie wsparcia. Bariera nr 3 z zakresu tych po stronie OzN i jej rodziny (rynek pracy) brak wiedzy na temat dostępnych możliwości wsparcia. Część ekspertów sugerowała potrzebę tworzenia centrów miejsc, gdzie rodzic / OzN może uzyskać poszerzoną informację na temat możliwego wsparcia. Oprócz gromadzenia wiedzy o dostępnych lokalnie zasobach systemu wsparcia, zadaniem pracowników centrum powinno być udzielanie pomocy w poruszaniu się po systemie (wyszukiwanie informacji, zwracanie się o wsparcie w imieniu OzN lub jej rodziny, interpretacja przepisów itp.). Zasugerowano, że centra mogłyby również wspierać nauczycieli i dyrektorów szkół (doradztwo w zakresie przygotowania się do pracy z UzN). Placówki te mogłyby łączyć wymienione funkcje z usługowymi (dostęp do specjalistycznych pomocy czy też wsparcia dla wybranych niepełnosprawności np. zapisywanie dokumentów alfabetem Braille a itp.). Podkreślano, że w centrach powinni pracować specjaliści z różnych dziedzin, np. nauczyciele wspomagający, osoby mające doświadczenie w pracy z osobami o różnych typach niepełnosprawności. Większość ekspertów zakwestionowała zasadność powoływania nowych jednostek wsparcia w sytuacji, gdy w systemie funkcjonują już jednostki, które mogłyby pełnić omawiane funkcje (PCPR). Być może lepszym rozwiązaniem byłaby diagnoza przyczyn dysfunkcyjności PCPR w omawianym aspekcie, spowodowanej stygmatyzacją PCPR jako jednostek skoncentrowanych na potrzebach bytowych osób/rodzin wykluczonych. Zwrócono uwagę na potrzebę zróżnicowania oferty centrów ze względu na etap życia OzN, co powinno znaleźć przełożenie na to, do kogo będzie ona kierowana oraz czego ma ć. Na podstawie doświadczeń stowarzyszenia Twoje Nowe Możliwości 4 sugerowano rozdzielenie oferty na poziomy powiatowy i wojewódzki. Zaproponowano, aby tworzyć centra przy ośrodkach szkolno-wychowawczych lub jako odrębne jednostki. Podsunięto pomysł, aby ze względu na większą elastyczność działania i doświadczenie na omawianym polu, realizatorem tego rodzaju zadań były NGO. Warto jednak pamiętać, że nie wyklucza to możliwości poprawnej realizacji we współpracy z jednostkami sektora publicznego lub w oparciu o nie. Rząd przy dużym zaangażowaniu Ministerstwa Edukacji Narodowej. Centra powinny być niezależne od samorządów, aby ich pracownicy mieli swobodę w realizowaniu konkretnych zaleceń, bez obawy o naciski ze strony władz lokalnych (w trakcie badania pojawiły się opinie, że samorząd może wywierać wpływ na określanie potrzeb UzN, jeśli zalecane wsparcie, związane z tymi potrzebami, jest trudne do realizacji/kosztowne). Sugerowano, że przeszkodą może być brak woli politycznej. Czas potrzebny na realizację rekomendacji może zależeć od tego, czy miałyby powstawać nowe instytucje, czy też reformowano by obecnie istniejące. Można przypuszczać, że to drugie rozwiązanie pozwoliłoby podjąć działania szybsze i mniej kosztowne. Jako możliwe źródło finansowania wskazano projekty unijne, ponieważ rozpoczyna się nowa perspektywa finansowania. Doradztwo powinno być bezpłatne, a pozostałe usługi mogą być płatne dla odbiorów (np. zakup tekstów zapisanych alfabetem Braille a). Rekomendacja nr 7: Objęcie OzN i ich rodzin skoordynowanymi działaniami o charakterze terapeutyczno-edukacyjnym Bariera nr 3 związana z systemem wsparcia (edukacja) brak spójności w systemie wsparcia. Bariera nr 3 z zakresu problemów po stronie OzN i jej rodziny (rynek pracy) brak wiedzy na temat dostępnych możliwości wsparcia. Eksperci w trakcie każdego panelu postulowali zapewnienie rodzinie OzN wsparcia terapeutyczno-edukacyjnego. Rodzina potrzebuje pomocy ze strony psychologa, w postaci indywidualnych konsultacji czy grup wsparcia oraz wskazówek, w jaki sposób może wspierać swoich niepełnosprawnych bliskich. Pomoc taką oferują przedszkola, szkoły i poradnie psychologiczno-pedagogiczne, jednak zdaniem ekspertów dostęp do wsparcia w sektorze publicznym jest obecnie utrudniony, natomiast oferta sektora pozarządowego w tych obszarach jest bardzo różna w poszczególnych regionach kraju. Powinno się zagwarantować wsparcie w sektorze publicznym, w którym miałoby bardziej jednorodny charakter zapewniłoby stabilność finansowania takich działań oraz powszechny do nich dostęp. Zmiany na poziomie centralnym, realizacja na poziomie samorządowym (wskazano na PCPR lub OPS), przy włączeniu NGO i korzystaniu z ich doświadczeń. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wdrożyć tę rekomendację w najbliższym czasie. 4 https://pl-pl.facebook.com/twojenowemozliwosci; http://www.centrum.tnm.org.pl/ 9

Zasugerowano, aby były to środki publiczne, w tym EFS. Nie potrafiono wskazać dokładnej skali wydatków. 4.3. Rekomendacje dotyczące zmian w orzecznictwie Rekomendacja nr 8: Ujednolicenie i uproszczenie systemu orzecznictwa Bariera nr 1 związana z systemem wsparcia OzN brak rzetelnej diagnozy ucznia z niepełnosprawnością, Bariery związane z systemem orzecznictwa (rynek pracy): o bariera nr 1 funkcjonowanie kilku systemów orzecznictwa oraz brak wewnętrznej spójności orzeczeń, o bariera nr 3 wydawanie orzeczeń o niezdolności do pracy, które utrudniają OzN podjęcie zatrudnienia. Zwrócono uwagę, że niezależne podmioty diagnozują i wystawiają orzeczenia z różnym przeznaczeniem (rynek pracy, edukacja, orzecznictwo na potrzeby socjalne). Zdarza się, że jedna osoba posiada orzeczenia wzajemnie sprzeczne lub orzeczenia o różnej wadze (np. stwierdzające różny stopień tej samej niepełnosprawności lub rozmaite schorzenia). Może to powodować manipulowanie przez OzN orzeczeniami w zależności od potrzeb (np. zainteresowanie pracą lub niechęć do jej podejmowania). Konieczne jest zmniejszenie liczby podmiotów orzekających oraz ujednolicenie systemu opisywania dysfunkcji i możliwości związanych z poszczególnymi niepełnosprawnościami. W stosunku do zmian sposobu opisywania niepełnosprawności w orzeczeniach, w kontekście specjalnych potrzeb związanych z niepełnosprawnością pojawia się problem, kto miałby określać te indywidualne potrzeby i w jaki sposób. Wyrażano opinię, że będzie to tzw. orzekanie miękkie, co może prowadzić do sporów. Ważne byłoby zatem uniezależnienie zespołu orzekającego od jednostki finansującej (by uniknąć nacisków i forsowania orzeczeń nie w pełni zgodnych z rzeczywistymi potrzebami, ale bardziej korzystnych z punktu widzenia finansowania ze środków z subwencji oświatowej potrzeb lokalnej społeczności). Część ekspertów zaproponowała połączenie orzecznictwa z systemem finansowania wsparcia dla OzN. Za zindywidualizowanymi i szczegółowymi orzeczeniami powinna iść dotacja celowa na OzN, wspierająca jej proces edukacji/aktywizacji w sposób adekwatny do potrzeb. Należy to połączyć z centralną archiwizacją danych, tak by za OzN szła dokumentacja opisująca historię tej osoby, brana pod uwagę przez kolejne zespoły orzekające (choć w tym kontekście trzeba zwrócić uwagę na kwestię ochrony danych osobowych). Dzięki temu ocena wcześniej wskazanych zaleceń i poczynionych przez OzN postępów będzie bardziej miarodajna, to zaś wpłynie pozytywnie na poziom zindywidualizowania i trafności diagnozy oraz zaleceń dotyczących koniecznego wsparcia. Podział na orzecznictwo obejmujące edukację i zatrudnienie oceniono jako zasadny, zatem trzeba przyjąć, że ekspertom zależało na zmniejszeniu liczby instytucji orzekających. Ważne jest również uporządkowanie i ujednolicenie procesu orzekania. W tym celu miałaby być opracowana procedura diagnozowania, stosowana we wszystkich systemach orzeczniczych w Polsce. Współpracujące ze sobą Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Edukacji Narodowej. Sugerowano konieczność włączenia organizacji pozarządowych oraz przedstawicieli systemu orzecznictwa. Zauważono, że działania na tym polu są już rozpoczęte, powinno się dążyć do ich jak najszybszego zakończenia. Przy czym wskazano istotne przeszkody w kontynuacji tych działań, jak brak woli politycznej, brak możliwości połączenia ZUS i KRUS oraz trudności we wspólnym orzekaniu dla celów rentowych i pozarentowych. Budżet państwa. Rekomendacja nr 9: Weryfikacja roli i sposobu finansowania poradni psychologiczno- -pedagogicznych Bariera nr 1 związana z systemem wsparcia OzN brak rzetelnej diagnozy ucznia z niepełnosprawnością. Bariera związana z systemem orzecznictwa (rynek pracy): o bariera nr 1 funkcjonowanie kilku systemów orzecznictwa oraz brak wewnętrznej spójności orzeczeń, o bariera nr 3 wydawanie orzeczeń o niezdolności do pracy, które utrudniają OzN podjęcie zatrudnienia. Rozważano zwiększenie roli i niezależności poradni psychologiczno-pedagogicznych, które orzekają na potrzeby edukacji. Przy czym część ekspertów skrytykowała ten pomysł i wyraziła opinię, że diagnoza powinna się odbywać nie w poradniach, ale w otoczeniu naturalnym dla 10

dziecka (szkoła, rodzina). Diagnoza dokonywana w miejscu obcym dla dziecka może powodować u niego stres, co zaburzy uzyskane efekty. Tym niemniej wydaje się elementem istotnym uniezależnienie poradni od potencjalnego nacisku samorządu, jeśli chodzi o typy wydawanych orzeczeń edukacyjnych. Niezależnie od dyskusji dotyczącej wyboru i wpływu miejsca diagnozy na jej trafność, ważne jest wydzielenie środków celowych na funkcjonowanie poradni psychologiczno-pedagogicznych. W ramach obecnych rozwiązań w tym zakresie obserwuje się duże zróżnicowanie efektywności ich działania w zależności od tego, czy lokalnie są powoływane inne instytucje klasyfikowane jako pełniące zadania pozaszkolne 5 samorządu. Jeśli się pojawiają, oznacza to rozdział środków na funkcjonowanie pomiędzy wszystkie podmioty, a tym samym spadek nakładów na poradnie, co powoduje zmniejszenie efektywności ich działań. Ponadto ze względu na brak instytucji orzekającej na potrzeby edukacji osób dorosłych postulowano umożliwienie osobom pełnoletnim korzystania z poradni lub powrotu do niej po orzeczenia / konsultacje na potrzeby edukacji wyższej. Współpracujące ze sobą Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Edukacji Narodowej. Sugerowano konieczność włączenia organizacji pozarządowych oraz przedstawicieli systemu orzecznictwa. Trudno określić perspektywę realizacji omówionych rekomendacji. Budżet państwa. Rekomendacja nr 10: Wzrost kompetencji orzeczników w celu poprawy jakości orzeczeń Bariera nr 1 związana z systemem wsparcia OzN brak rzetelnej diagnozy ucznia z niepełnosprawnością. Bariera związana z systemem orzecznictwa (rynek pracy): o bariera nr 1 funkcjonowanie kilku systemów orzecznictwa oraz brak wewnętrznej spójności orzeczeń, o bariera nr 3 wydawanie orzeczeń o niezdolności do pracy, które utrudniają OzN podjęcie zatrudnienia. Zwracano uwagę na bardzo zróżnicowany poziom doświadczenia orzeczników w zakresie wspierania OzN. Zwłaszcza w poradniach psychologiczno-pedagogicznych pracują osoby młode lub z niewielkim doświadczeniem zawodowym. Brak doświadczenia w pracy z OzN może powodować mało trafne i nieszczegółowe diagnozy oraz nieadekwatne zalecenia w zakresie wsparcia. Rozwiązania mogłyby być wprowadzane na poziomie poszczególnych samorządów, ponieważ de facto dotyczą one wymogów stawianych w procesie rekrutacji pracowników poradni oraz oferowanych na tym etapie warunków pracy (co przede wszystkim powiązania systemu wynagrodzeń z posiadanymi kompetencjami i kwalifikacjami kandydatów). Samorządy. Trudno określić perspektywę realizacji omówionych rekomendacji. Budżety samorządów z dofinansowaniem z budżetu państwa. 4.4. Rekomendacje o charakterze kierunkowym EDUKACJA W trakcie omawiania wyników części terenowej badania zwrócono uwagę na wiele obaw dotyczących upowszechniania edukacji włączającej i na opór wobec tego rozwiązania, a nawet kwestionowanie zasadności wprowadzania tego pomysłu w życie. Podkreślano w tym kontekście, że Polska, podpisując Konwencję ONZ 6, zobowiązała się do prowadzenia edukacji włączającej, co z prawnego punktu widzenia ucina dalszą dyskusję o tym, jaki system szkolnictwa byłby najlepszy dla dziecka z niepełnosprawnością i na ile w Polsce jest możliwe upowszechnianie powyższych rozwiązań. Należy się zatem skoncentrować na opracowaniu najefektywniejszych metod wdrażania edukacji włączającej do szkół na większą niż obecna skalę. Szczególną uwagę poświęcono sposobom wykorzystania i rozliczania finansowania edukacji UzN przez samorządy i szkoły. Podkreślano, że konieczne jest zagwarantowanie, iż środki z subwencji 5 Np. bursy, ośrodki doradztwa zawodowego, ośrodki doskonalenia zawodowego itp. 6 Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych podpisana przez Polskę w 2007 roku, ratyfikowana w 2012 r. 11

oświatowej zostaną rozdysponowane przez szkołę zgodnie z indywidualnymi, specyficznymi potrzebami ucznia z niepełnosprawnością, na którego zostały przeznaczone. W kontekście upowszechniania edukacji włączającej zaznaczano konieczność pozostawienia w systemie szkół specjalnych dla uczniów, w przypadku których dostosowanie oferty szkoły ogólnodostępnej byłoby zbyt trudne ze względu na rodzaj niepełnosprawności i wynikające z tego potrzeby edukacyjne oraz te z zakresu rehabilitacji. Przy czym dostrzega się konieczność większego niż obecnie włączania klas specjalnych do szkół ogólnodostępnych. Istotne jest także przyjrzenie się ofercie szkół zawodowych specjalnych i dostosowanie jej do potrzeb i predyspozycji OzN oraz sytuacji na rynku pracy. Jeśli chodzi o szkoły ogólnodostępne, bardzo często podnoszono kwestie odpowiedniego przygotowywania nauczycieli i wsparcia ich w pracy z UzN. Eksperci dążyli do opracowania kilku propozycji w tym zakresie m.in. dotyczących zmian w systemie kształcenia nauczycieli, czy też wprowadzania do szkół specjalistów/ekspertów ds. nauczania specjalnego. Należy także pamiętać o dostosowywaniu infrastruktury szkół według zasad projektowania uniwersalnego, zaspokajającego potrzeby nie tylko UzN ruchu, lecz także dzieci z innym rodzajem niepełnosprawności. 4.4.1. Zmiany w zakresie finansowania edukacji UzN i metod rozliczania środków Rekomendacja nr 11: Zmiana sposobu rozliczania środków subwencyjnych Bariera nr 2 związana z systemem wsparcia subwencja oświatowa nie zawsze idzie za uczniem. Bariery po stronie szkoły: o bariera nr 2 brak specjalistów w szkołach ogólnodostępnych, o bariera nr 5 brak dostosowanych pomocy naukowych. Problem ten był podnoszony na wszystkich etapach badania jako bardzo istotny. Wskazywano na brak dostatecznego powiązania między subwencją a uczniem z niepełnosprawnością. Część samorządów nie wykorzystuje na edukację subwencji oświatowej pochodzącej z dodatkowych wag z tytułu niepełnosprawności, lecz z tych środków finansuje inne bieżące potrzeby. A nawet jeśli środki trafią do szkoły, w której uczy się OzN, nie ma gwarancji, że zostaną przeznaczone na potrzeby tego ucznia (np. na zatrudnienie nauczyciela wspomagającego, zakup pomocy naukowych czy dostosowanie infrastruktury). Zwrócono uwagę, że może być trudna do. Mówiło się w tym kontekście o braku woli politycznej, pewnym oporze ze strony Ministerstwa Edukacji Narodowej. Ponieważ głównym celem jest zagwarantowanie, że pieniądze przeznaczane na edukację UzN rzeczywiście zostaną wykorzystane przez szkołę na zaspokajanie jego odpowiednio określonych potrzeb. Alternatywnym rozwiązaniem jest zwiększenie nadzoru nad wydatkowaniem subwencji; szkoła powinna mieć obowiązek szczegółowego wykazania, na co zostały wydane konkretne pieniądze. Poprzez odpowiednie zmiany na szczeblu centralnym (MEN). Ministerstwo Edukacji Narodowej, po wdrożeniu rekomendacji podmiotem zaangażowanym będzie również Ministerstwo Finansów, gdyż to ten resort może regulować wysokość dotacji na dany rok. W trakcie dyskusji pojawiały się głosy, że ta nie będzie możliwa do w najbliższym czasie. Przywoływano takie argumenty, jak opór ze strony MEN, wchodzenie w kompetencje samorządu (zagwarantowane w Konstytucji samodzielne zarządzanie subwencją). W związku z tym nie określono perspektywy czasowej. Należy jednak zwrócić uwagę, że ten temat został już podjęty na szczeblu centralnym, w projekcie tzw. ustawy okołobudżetowej, na podstawie której samorządy będą zobowiązane przeznaczać na specjalne potrzeby uczniów środki nie mniejsze niż te wynikające z wyliczonej na niego subwencji 7. Teoretycznie wprowadzenie rekomendacji nie niosłoby za sobą kosztów, ponieważ nie chodzi tu o zwiększenie nakładów, lecz o ich lepsze rozliczanie. Jednak dostrzega się, że w praktyce może to doprowadzić do konieczności zwiększenia nakładów na potrzeby lokalne. Obecnie część samorządów i szkół zaspokaja inne pilne potrzeby oświatowe kwotami z dodatkowych wag subwencyjnych z tytułu niepełnosprawności. 7 Patrz: Komisja pozytywnie o ustawie okołobudżetowej. http://www.wspolnota.org.pl/aktualnosci/aktualnosc/komisjapozytywnie-o-ustawie-okolobudzetowej-przez-nieuwage/ oraz Zmiany związane z kształceniem uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi - klasyfikacja budżetowa. http://www.bibliotekako.pl/news.aid,3028,zmiany_zwiazane_z_ksztalceniem_uczniow_ze_specjalnymi_potrzebami_edukacyjny mi klasyfikacja_budzetowa.html. 12

4.4.2. Zwiększenie dostępności szkół dla UzN Rekomendacja nr 12: Dostosowanie infrastruktury szkół z zastosowaniem zasad projektowania uniwersalnego Bariera nr 4 po stronie szkoły bariery architektoniczne w szkołach ogólnodostępnych. Należałoby stworzyć ogólnopolskie standardy dostępności szkół, tak żeby uwzględniały one potrzeby wszystkich niepełnosprawnych. Konieczne jest opracowanie systemu modernizacji, optymalizacji i remontów szkół. Modernizacja placówek powinna być w gminach wprowadzana stopniowo, począwszy od najlepiej dostosowanej już szkoły (najmniejsze nakłady), przez kolejne placówki. Ponadto należy dostosowywać placówki nowo powstające, bo choć taki wymóg już istnieje, nie zawsze jest respektowany. Poprzez rozporządzenie na temat wsparcia uczniów niepełnosprawnych w szkołach ogólnodostępnych, które powinno zawierać szczegółowe procedury dotyczące dostosowania szkoły w momencie pojawienia się w niej UzN. Postulowano, aby korzystać w tym zakresie z zasad projektowania uniwersalnego, które służy nie tylko UzN, lecz także innym użytkownikom szkoły w lokalnej społeczności (budynek może być też wykorzystywany na potrzeby zajęć dla seniorów itp.). Administracja centralna (wdrażanie) i samorząd (realizacja wytycznych). Dostosowanie istniejącego już budynku szkolnego to perspektywa kilku lat. Przedsięwzięcie można rozplanować w czasie; na przykład w pierwszym roku dostosować wejście, toaletę i salę, w której uczy się UzN, a w następnych latach zmodernizować pozostałe elementy. Środki samorządów. 4.4.3. Szkolnictwo specjalne a edukacja włączająca Rekomendacja nr 13: Utrzymanie w systemie edukacji szkolnictwa specjalnego Rekomendacja nie jest wprost związana z konkretną barierą, a raczej dyskusji wokół systemu kształcenia dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Wielu uczestników paneli eksperckich podkreślało, że zachowanie w systemie edukacji szkół specjalnych jest niezbędne, ponieważ część UzN właśnie tam otrzymuje najlepsze wsparcie (zwłaszcza w przypadku szczególnych rodzajów niepełnosprawności, np. dysfunkcji wzroku czy niepełnosprawności intelektualnej). Główne atuty tych szkół to wykwalifikowana kadra, odpowiednie wyposażenie (w tym sprzęt do rehabilitacji) czy też dostosowana infrastruktura co nie jest obecnie dostępne w większości szkół masowych. Zwrócono też uwagę na potrzebę rozszerzenia adresatów oferty szkół specjalnych o dzieci i młodzież w normie intelektualnej, bo teraz szkoły tego typu koncentrują się często na potrzebach uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu co najmniej umiarkowanym. Innym problemem, nad którym należy się zastanowić w kontekście szkół specjalnych, jest współistnienie w takich placówkach UzN oraz tych z problemami wychowawczymi (w szkołach specjalnych zawodowych, w ramach przysposobienia zawodowego). Kontakt tych dwóch grup często ocenia się jako bardzo niekorzystny dla UzN ze względu na pojawiające się napięcia i stygmatyzowanie dzieci z niepełnosprawnością przez pełnosprawnych rówieśników. Nie wymaga wdrażania, gdyż szkolnictwo specjalne już funkcjonuje. Eksperci przy okazji dyskusji nad zapewnieniem OzN najlepszej dla nich edukacji zwracali uwagę na potrzebę utrzymania tego szkolnictwa jako jednego z rozwiązań. Natomiast zmiany dotyczące umożliwienia nauki w takich placówkach uczniom w normie intelektualnej są zależne od decyzji dyrektorów, bo takie kwestie indywidualnie reguluje statut każdej szkoły. Być może użyteczne okazałoby się zainicjowanie konsultacji w gronie dyrektorów tych szkół z przedstawicielami instytucji związanych z systemem wsparcia, Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz NGO, reprezentującymi poszczególne środowiska OzN, zwłaszcza zainteresowane zwiększeniem dostępu do szkół specjalnych. Szkolnictwo specjalne już funkcjonuje, a zmiany w jego zakresie to perspektywa kilku najbliższych lat. Nie wymaga dodatkowych środków. 13

Rekomendacja nr 14: Włączanie klas specjalnych do szkół ogólnodostępnych Bariery po stronie społeczeństwa: o bariery nr 1 i 2 brak akceptacji OzN ze strony uczniów pełnosprawnych i ich rodziców, o bariera nr 3 stygmatyzacja szkół specjalnych i ich uczniów. Tworzenie klas specjalnych w szkołach ogólnodostępnych umożliwiłoby włączanie w szersze środowisko rówieśnicze także osób z głębszą niepełnosprawnością bądź ze specyficznym jej rodzajem. W dłuższej perspektywie powinno to również prowadzić do zwiększenia wrażliwości społecznej i gotowości akceptacji OzN przez rówieśników. Poprzez przeniesienie klas specjalnych do szkół ogólnodostępnych. Zwracano jednak uwagę, że takie działania mają szanse powodzenia tylko w bardzo dobrze przygotowanych i otwartych na przyjęcie UzN środowiskach. W przeciwnym razie pomysł ten niesie ze sobą znaczące ryzyko stygmatyzacji takich uczniów. Nie wskazano wprost. Przy czym tworzenie takich oddziałów leży w kompetencjach samorządów. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wdrożyć tę rekomendację w najbliższym czasie. Eksperci zauważyli, że w niektórych szkołach już stosuje się takie rozwiązanie i jest ono warte rozpowszechniania. Za finansowanie powinny być odpowiedzialne samorządy jako jednostki nadzorujące szkoły. 4.4.4. Zapewnienie odpowiednio wykwalifikowanej i przygotowanej kadry w szkołach ogólnodostępnych Rekomendacja nr 15: Kształcenie nauczycieli ze szkół ogólnodostępnych w kierunku odpowiedniego wspierania UzN w procesie edukacji Bariera nr 1 po stronie szkoły niedostateczne przygotowanie nauczycieli do prowadzenia UzN. Eksperci jako jedną z głównych barier na drodze do edukacji włączającej wskazali brak właściwego przygotowania nauczycieli w placówkach ogólnodostępnych do pracy z UzN. Nauczyciele nie mają odpowiedniej wiedzy teoretycznej oraz przede wszystkim umiejętności praktycznych, by w prawidłowy sposób wesprzeć UzN w procesie edukacji. Dlatego nauczyciele obawiają się pojawienia w ich klasie takiej osoby. Niewystarczające kompetencje nauczycieli wynikają z niedostatecznego przygotowania zawodowego. Na studiach pedagogicznych powinno się wprowadzić jako obowiązkowe zajęcia dotyczące pedagogiki specjalnej (obecnie są one fakultatywne). Ważne, aby w trakcie 30-godzinnego modułu student zdobył wiedzę przydatną w późniejszej pracy. Ponadto student pedagogiki powinien być zobowiązany do odbycia praktyk z UzN. Dzięki temu zdobędzie podstawowe umiejętności praktyczne z zakresu wspierania ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i zweryfikuje swoje plany zawodowe. Zwraca się również uwagę na potrzebę weryfikacji i poszerzenia możliwości przygotowania zawodowego specjalistów zajmujących się wspieraniem osób z niepełnosprawnościami. Wymaga zmian na poziomie MNiSW w podstawie programowej studiów pedagogicznych. Przedstawicielka MEN zauważyła, że ministerstwo prowadziło już rozmowy na ten temat z MNiSW. Jednak przeszkodą we wprowadzeniu propozycji jest autonomiczność uczelni wyższych, jeśli chodzi o program studiów oraz ograniczone środki, jakimi dysponują. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego powinno przygotować odpowiednie zmiany w standardach kształcenia. Utworzony projekt musi być skonsultowany z MEN. Wdrożenie rekomendacji może być utrudnione w najbliższym czasie z powodu wskazanych przez MEN barier, do których przede wszystkim należy zaliczyć autonomiczność uczelni wyższych w zakresie programu studiów oraz ograniczone środki, jakimi dysponują. Sama zmiana sposobu organizowania praktyk nie musi oznaczać dodatkowych kosztów. Jednak eksperci są świadomi faktu, że dodanie obowiązkowych zajęć w trakcie studiów będzie się wiązało ze wzrostem nakładów. Nie określono jednak wysokości tych środków, jednakże powinny one pochodzić z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 14

Rekomendacja nr 16: Zapewnienie doświadczonych specjalistów ds. pracy z UzN w szkołach ogólnodostępnych między innymi poprzez wykorzystanie potencjału szkół specjalnych Bariera nr 2 po stronie szkoły brak specjalistów w szkołach ogólnodostępnych. Brak specjalistów w szkołach masowych jest zdaniem ekspertów ważną przeszkodą na drodze do edukacji włączającej. W efekcie szkoła nie zapewnia wystarczająco zindywidualizowanego wsparcia niepełnosprawnemu uczniowi. Brak specjalistów utrudnia także funkcjonowanie rady pedagogicznej, która nie dostaje odpowiedniego wsparcia w pracy z UzN. Formułowano postulat wykorzystania potencjału pedagogów specjalnych pracujących w szkołach specjalnych jako kadry wspierającej UzN i nauczycieli. Wymaga to rozwiązań na szczeblu centralnym. Nie wypracowano jednoznacznego stanowiska, czy powinien to być nauczyciel zatrudniony bezpośrednio przez szkołę, czy przez samorząd jako latający nauczyciel bardziej związany z UzN niż z konkretną placówką. Dyskutowano też nad możliwością pracy specjalistów w ramach umów cywilnoprawnych lub samozatrudnienia. Przeszkodą jest brak możliwości zachowania przywilejów Karty Nauczyciela w przypadku zatrudnienia w formie innej niż etat w szkole, a jak spodziewają się eksperci, nauczyciele nie będą zainteresowani rezygnacją z należnych im uprawnień. Pewnym rozwiązaniem mogłoby być zatrudnianie ich na szczeblu centralnym. Ministerstwo Edukacji Narodowej. nie została określona, ale przedstawicielka Ministerstwa Edukacji Narodowej wyjaśniła, że ministerstwo zajmuje się kwestią wykorzystania potencjału pedagogów specjalnych na potrzeby wdrażania edukacji włączającej. Obecnie jednak nie mogła przedstawić szczegółów. Należy zwrócić uwagę, że już teraz przepisy prawa oświatowego określają zadania SOSW w zakresie współpracy ze szkołami ogólnodostępnymi, jeśli chodzi o diagnozowanie i rozwiązywanie problemów dydaktyczno-wychowawczych uczniów niepełnosprawnych uczęszczających do tych szkół. Budżet państwa, ewentualnie z udziałem samorządu. Rekomendacja nr 17: Tworzenie centrów doradztwa dla nauczycieli Bariery po stronie szkoły: o bariera nr 1 niedostateczne przygotowanie nauczycieli do prowadzenia UzN, o bariera nr 2 brak specjalistów w szkołach ogólnodostępnych. Eksperci zaproponowali tworzenie w Polsce centrów doradztwa dla nauczycieli. Byłyby to miejsca skupiające doświadczonych praktyków w dziedzinie wspierania uczniów z niepełnosprawnością. Nauczyciele ze szkoły ogólnodostępnej mogliby zgłaszać się do centrum, aby skonsultować swoje wątpliwości dotyczące najlepszego sposobu wsparcia dla UzN, gdy ten pojawia się w szkole. Pracownicy centrum mogliby proponować dyrektorowi odpowiednie zmiany w szkole, związane z indywidualnymi potrzebami UzN oraz przedstawiać ich kosztorys, tak aby dyrektor mógł przygotować plan działania. Ponadto centra mogłyby udostępniać szkołom odpowiedniego specjalistę, na przykład nauczyciela wspomagającego. Taki nauczyciel byłby zatrudniony bezpośrednio przez centrum, ale wykonywałby pracę w szkole, gdzie wspierałby UzN i radę pedagogiczną w razie pojawiających się trudności. Zakładanie centrów przy obecnie funkcjonujących specjalnych ośrodkach szkolno- -wychowawczych i szkołach specjalnych. Dobrym przykładem tego typu działalności jest funkcjonujące od początku roku szkolnego 2013/14 Edukacyjne Centrum Konsultacji przy SOSW nr 1 w Częstochowie 8. Zgodnie ze stanowiskiem przedstawiciela MEN w systemie oświaty funkcjonują już instytucje odpowiedzialne za wspieranie szkoły. Chodzi tu o placówki doskonalenia nauczycieli prowadzone przez samorządy oraz poradnie psychologiczno-pedagogiczne i biblioteki pedagogiczne. Na podstawie przepisów wprowadzonych na przełomie lat 2013 i 2014, od stycznia 2016 roku instytucje te będą zobowiązane wspomagać szkoły, począwszy od diagnozy ucznia, poprzez budowanie jakości kształcenia, wychowania, opieki nad dziećmi i młodzieżą z niepełnosprawnością. Część ekspertów jednak skrytykowała ten pomysł, uznając, że osobom pracującym w tych instytucjach brakuje praktycznego przygotowania do pracy z UzN. 8 Więcej informacji na stronie internetowej: https://www.facebook.com/pages/edukacyjne-centrum-konsultacji-przy-sosw-nr- 1/510118099030929?sk=timeline&ref=page_internal; http://sosw1.czest.pl/. 15

Wdrożenie działań wymaga zaangażowania samorządów jako podmiotów zarządzających szkołami oraz inicjatywy legislacyjnej MEN w tym zakresie, a także opracowania ram funkcjonowania takich centrów. Zasugerowano, aby tworząc centra, korzystać ze wsparcia specjalistów zatrudnionych w organizacjach pozarządowych czy poradniach psychologicznopedagogicznych. Jednak inni eksperci byli zdania, że pracownicy tych organizacji czy instytucji nie zawsze są doświadczonymi praktykami, jeśli chodzi o pracę z UzN. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wdrożyć tę rekomendację w najbliższym czasie. Sugerowano wręcz, że obecnie można już wdrażać ten postulat poprzez wykorzystanie istniejących specjalistów, ponieważ liczba uczniów w szkołach specjalnych będzie maleć ze względu na niż demograficzny i większe włączanie UzN do szkół ogólnodostępnych. Proponowano, aby szkoła, w której pojawia się specjalista, finansowała część jego wynagrodzenia, proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy, jaki spędzi w placówce (wykorzystać w tym przypadku można subwencję oświatową). 4.5. Rekomendacje dotyczące przygotowania OzN do wejścia na rynek pracy Rozdział dotyczący przygotowania OzN do wejścia na rynek pracy został wyodrębniony w wyniku długiej dyskusji omawiającej właściwe umiejscowienie w materiale tematyki dotyczącej przygotowania do wejścia na rynek pracy. Poruszone tu kwestie, takie jak doradztwo zawodowe, kształcenie ustawiczne oraz uregulowanie sytuacji warsztatów terapii zajęciowej w systemie wsparcia, znajdują się na pograniczu obszarów pracy i edukacji nie zawierają się jednoznacznie w żadnym z nich. Jednocześnie zespół badawczy ocenia, że choć poruszonych tu zagadnień jest niewiele, to mają one duże znaczenie dla możliwości prawidłowego (w świetle Konwencji ONZ) włączania osób niepełnosprawnych w oba interesujące nas obszary. Rekomendacje dotyczące doradztwa zawodowego zostały przeniesione tu z części poświęconej edukacji ze względu na nacisk położony przez ekspertów na uniezależnienie doradztwa dla UzN od szkoły i na potrzebę zapewnienia prowadzenia takiego doradztwa przez osoby ze specjalistycznym przygotowaniem z dziedziny niepełnosprawności. Rekomendacja nr 18: Zwiększenie dostępności i podniesienie jakości doradztwa edukacyjnozawodowego w szkołach Bariera nr 2 po stronie systemu edukacji nieprzygotowanie przez szkoły UzN do wejścia na rynek pracy. Bariery w obszarze sytuacji na rynku pracy i przygotowania zawodowego OzN: o bariera nr 3 brak koncepcji przygotowania zawodowego dla osób o specyficznych rodzajach niepełnosprawności, o bariera nr 4 niewystarczające przygotowanie zawodowe znacznej części OzN. Bariera nr 2 wynikająca z problemów po stronie OzN i jej rodziny niska motywacja do wchodzenia na rynek pracy. Zdaniem większości ekspertów należy wprowadzić obowiązkowe, zindywidualizowane wsparcie ze strony doradcy zawodowego na każdym poziomie kształcenia (począwszy od szkoły podstawowej), we wszystkich systemach szkolnictwa. Specjalista wspierałby ucznia (i jego rodzinę) w wyborze najlepszego dla niego systemu edukacji. Zadaniem doradcy powinno być podpowiedzenie wyboru ścieżki edukacyjnej UzN z myślą o zwiększaniu jego szansy na podjęcie pracy. Doradztwo powinno być prowadzone przez osobę z przygotowaniem zarówno w zakresie niepełnosprawności, jak i systemu szkolnictwa oraz rynku pracy. Przy rekrutacji takich pracowników należałoby sprawdzać nie tyle ich kwalifikacje, co kompetencje (na przykład za pomocą testu kompetencyjnego) oraz wiedzę na temat lokalnych rynków edukacyjnego i pracy. Wytyczną należy wdrożyć, wydając odpowiednie rozporządzenie. Ministerstwo Edukacji Narodowej. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wdrożyć tę rekomendację w najbliższym czasie. Zaleca się przesunięcie na ten cel środków przeznaczanych obecnie na część mało efektywnych szkoleń zawodowych dla OzN. 16

Rekomendacja nr 19: Dostosowanie oferty szkolnictwa zawodowego do potrzeb OzN Bariera nr 2 po stronie systemu edukacji nieprzygotowanie przez szkoły UzN do wejścia na rynek pracy. Bariery w obszarze sytuacji na rynku pracy i przygotowania zawodowego OzN: o bariera nr 3 brak koncepcji przygotowania zawodowego dla osób o specyficznych rodzajach niepełnosprawności, o bariera nr 4 niewystarczające przygotowanie zawodowe znacznej części OzN. Bariera nr 2 z tych po stronie OzN i jej rodziny niska motywacja do wchodzenia na rynek pracy. Część ekspertów wskazywała na problem niedostosowania oferty szkół zawodowych do potrzeb OzN. Konieczne jest unowocześnienie oferty zawodowych szkół specjalnych przede wszystkim powinny one uczyć konkretnych umiejętności, które zwiększają szanse OzN na rynku pracy. Ważne jest też dostosowanie oferty do aktualnych potrzeb lokalnego rynku pracy. Ponadto dostrzegano potrzebę dostosowywania zawodowych szkół ogólnodostępnych do potrzeb OzN (np. odpowiednio przygotowani nauczyciele, dostępny sprzęt wspomagający OzN, zniesienie barier architektonicznych, zapewnienie dojazdu do placówki). Wydaje się, że obecnie wdrażana reforma szkolnictwa zawodowego może stać się okazją do uwzględnienia w jej ramach również tematu włączania UzN. Wprowadzenie rekomendacji będzie wymagało zmian na szczeblu centralnym. em m za realizację powinno być Ministerstwo Edukacji Narodowej. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wdrożyć tę rekomendację w najbliższym czasie. Środki powinny pochodzić od MEN jako podmiotu odpowiedzialnego za wdrożenie działań i za edukację w szkołach zawodowych. Rekomendacja nr 20: Objęcie OzN ofertą kursów w ramach kształcenia ustawicznego Bariera, jakiej Bariera nr 4 związana z rynkiem pracy i przygotowaniem zawodowym OzN niewystarczające przygotowanie zawodowe znacznej części OzN. Postulowano wprowadzenie mechanizmów, które umożliwią dorosłym OzN podnoszenie kwalifikacji, poprzez stworzenie możliwości adekwatnego do indywidualnych potrzeb dofinansowania kursów dla dorosłych, jeśli kandydat z niepełnosprawnością zadeklaruje chęć udziału w którymś. Eksperci omówili tę propozycję na bardzo ogólnym poziomie jako kwestię do rozważenia przy wdrażaniu edukacji włączającej. Dyskutowano też, czy kształcenie ustawiczne należy traktować jako część edukacji, czy też element wykraczający poza nią. W związku z tym rozgraniczono je na dwa obszary część skierowaną do osób objętych procesem edukacji, zawierającą przygotowanie do wykonywania zawodu (do 24. roku życia) oraz tę adresowaną do osób powyżej 24. roku życia, która wykracza poza ów system i podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Pojawił się pomysł nałożenia wymogu, by część kursantów (np. 10 15%) stanowiły osoby z niepełnosprawnością. Jednak część ekspertów skrytykowała ten pomysł, zaznaczając, że najważniejsze jest propagowania uczestnictwa w kursach ustawicznych wśród OzN, bo pomysł ten jest obecnie słabo rozpowszechniany. Zasugerowano również zwiększenie dofinansowania kursów dla dorosłych, jeśli kandydat z niepełnosprawnością zadeklaruje chęć udziału. Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju jako podmiot odpowiadający za wykorzystanie środków unijnych. Zauważono, że do Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (obecnie Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju) kierowano już zalecenie większego dofinansowania kursów w ramach programu POWER i zmiany kryteriów wydatkowania środków z tego programu, jeśli wśród uczestników pojawi się OzN. Jednak zalecenie nie zostało jeszcze zrealizowane. Wdrożenie z pewnością będzie powodowało koszty wynikające z konieczności dostosowania kursów do specjalnych potrzeb OzN. Nie określono jednak skali związanych z tym nakładów finansowych ani ich źródła. Rekomendacja nr 21: Nowe określenie roli placówek wspierająco-aktywizujących w systemie wsparcia OzN, ze szczególnym uwzględnieniem WTZ Bariera nr 1 związana z chronionym rynkiem pracy nierespektowanie praw OzN i ich specjalnych potrzeb w ZPCh. Bariera nr 1 związana z systemem wsparcia OzN mało efektywne działania systemu wsparcia w obszarze zatrudnienia OzN. Pośrednio wiąże się z ograniczeniami samych OzN, wynikającymi z niepełnosprawności. 17

Kontekst - Część ekspertów zauważało, że niezbędne jest określenie, jaką rolę w systemie wsparcia i rehabilitacji społeczno-zawodowej powinny pełnić Warsztaty Terapii Zajęciowej. Uczestnicy panelu wyrazili opinię, że warsztaty w obecnej formie nie mają sukcesów w aktywizacji zawodowej uczestników terapii, a działania części z nich są podobne do wsparcia oferowanego przez ośrodki opiekuńcze. Z kolei przedstawiciele WTZ zwracają uwagę na zmiany oczekiwań wobec tych jednostek i przeniesienie ciężaru z rehabilitacji społecznej na zawodową. W tej sytuacji konieczne jest jasne określenie roli i zadań WTZ, aby ujednolicić ofertę działających warsztatów oraz by była możliwa klarowna i wiążąca ocena działań tych jednostek. Problemem jest także brak elastyczności całego systemu wsparcia OzN. Dotyczy to zarówno dostępności placówek (w tym WTZ) na poziomie lokalnym, jak i małej rotacji uczestników działań poszczególnych instytucji. Z tego powodu możliwości korzystania z właściwej dla danej osoby formy wsparcia są ograniczone, a działania instytucji odbiegają od zakładanych celów. Postulowano uelastycznienie form pobytu w warsztatach, co mogłoby zmotywować OzN do podejmowania zatrudnienia. Wdrożenie rekomendacji wiąże się ze zmianami w prawie dotyczącymi WTZ. Wymaga też określenia roli i wzajemnych relacji pomiędzy wszystkimi podmiotami aktywizująco-wspierającymi. Wymaga podjęcia decyzji na poziomie Rady Ministrów, przy zaangażowaniu PFRON-u. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wdrożyć tę rekomendację w najbliższym czasie. Nowe rozwiązania na chronionym rynku pracy mogłyby być finansowe tak jak dotychczas ze środków PFRON-u. Eksperci zwrócili uwagę na to, jak duże kwoty są przeznaczane na rehabilitację zawodową OzN oraz że znaczna część tych środków trafia do WTZ. Nowe rozwiązania nie wymagałyby zwiększenia nakładu środków na rehabilitację zawodową, a raczej weryfikację sposobu ich wydatkowania. 4.6. Rekomendacje o charakterze kierunkowym RYNEK PRACY Obecnie Polska stoi nie tylko przed wyzwaniem upowszechniania edukacji włączającej, lecz także przed koniecznością zwiększania udziału osób z niepełnosprawnością na otwartym rynku pracy. Eksperci dostrzegali bariery z tym związane, w dużej mierze tożsame ze zgłaszanymi na etapie badania terenowego w ramach niniejszego projektu. Najważniejsze z nich to niewielka motywacja samych osób z niepełnosprawnością do wchodzenia na rynek pracy, jak też obawy po stronie pracodawców przed rekrutowaniem pracowników z tej grupy kandydatów. Podobnie jak w przypadku edukacji dostrzegano potrzebę zachowania w systemie dostępu do szkolnictwa specjalnego, tak w odniesieniu do obszaru zatrudnienia eksperci postulowali utrzymanie chronionego rynku pracy. Ważne jest jednak zastanowienie się nad zmianami w tej sferze, tak aby mogła ona stanowić rzeczywiste pole realizacji zawodowej dla osób z niepełnosprawnościami. Bardzo ważnym w kontekście rynku pracy jest także obszar motywowania osoby niepełnosprawnej do podejmowania zatrudnienia. Tutaj bardzo dużą rolę negatywną odgrywa kwestia pułapki rentowej, dlatego w celu jej niwelowania sugerowano wprowadzenie zmian udzielania wsparcia finansowego OzN. Ponadto proponowano wprowadzenie pakietu aktywizacyjnego, dzięki któremu osoba z niepełnosprawnością dysponowałaby budżetem na usługi z obszaru systemu wsparcia i sama decydowała o jego wykorzystaniu. Środki te mogłaby wykorzystać na przykład na usługi trenera pracy, który zdaniem ekspertów jest bardzo istotny, jeśli chodzi o zwiększanie szans zatrudnienia OzN. Pozostałe kwestie związane zwłaszcza ze zwiększaniem udziału osób z niepełnosprawnością w otwartym rynku pracy, to skuteczne motywowanie pracodawców do zatrudniania tej grupy i docieranie do nich z informacją na temat praw oraz obowiązków związanych z zatrudnianiem OzN, czy też propagowanie szerszego wykorzystania klauzul społecznych i promowanie zatrudnienia OzN w administracji publicznej jako dobry przykład dla sektora prywatnego. Badanie pokazało, jak złożonym problemem jest obszar rynku pracy w kontekście włączania osób z niepełnosprawnością i jak trudno wypracować w tym obszarze optymalne rozwiązania. Dlatego też mamy nadzieję na dopracowanie tego obszaru w ramach konsultacji społecznych; możliwe stałoby się wtedy wskazanie nowych, nieujętych w niniejszym opracowaniu rekomendacji. 18

4.6.1. Rekomendacje dotyczące chronionego rynku pracy Rekomendacja nr 22: Utrzymanie, rozwijanie i przekształcenie chronionego rynku pracy Bariera nr 1 związana z chronionym rynkiem pracy nierespektowanie praw OzN i ich specjalnych potrzeb w ZPCh. Bariera nr 1 związana z systemem wsparcia OzN mało efektywne działania systemu wsparcia w obszarze zatrudnienia OzN. Pośrednio wiąże się z ograniczeniami samych OzN, wynikającymi z ich niepełnosprawności. Oprócz wyraźnej potrzeby zachowania dostępu do chronionego rynku pracy, większość uczestników paneli zwracała uwagę na problemy w zakresie jego funkcjonowania w obecnej formule. Wskazywano na: nierespektowanie praw OzN i ich specjalnych potrzeb w ZPCh, zbyt mały dostęp do poszczególnych szczebli chronionego rynku pracy, ograniczony zakres stanowisk dostępnych w ramach ZPCh. W związku z tym istotne jest wprowadzenie zmian w funkcjonowaniu rynku chronionego. Dotyczy to zarówno zwiększenia dostępności wybranych podmiotów rynku pracy (ZAZ, spółdzielnie socjalne) na poziomie lokalnym, usprawniania przepływu między tymi jednostkami, jak i zmiany formuły zakładów zatrudniających osoby niepełnosprawne. Propozycja nie została omówiona szerzej. Eksperci postulowali jedynie utrzymanie chronionego rynku pracy i wskazali na problemy występujące w jego obrębie. Jednym z podmiotów współch za podjęcie tej problematyki powinno być Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wdrożyć tę rekomendację w najbliższym czasie. W finansowanie byłby zaangażowany PFRON. Jednak zmiany nie muszą oznaczać dodatkowych kosztów, a mogą polegać na zmianie sposobu wydatkowania obecnych środków. 4.6.2. Rekomendacje dotyczące rozwiązań mających na celu promowanie zatrudniania osób z niepełnosprawnością Rekomendacja nr 23: Tworzenie punktów informacyjnych dla pracodawców Bariera nr 1 z tych po stronie społeczeństwa ograniczona wiedza na temat niepełnosprawności i poziom akceptacji OzN jako pełnoprawnych członków społeczeństwa. Bariery po stronie pracodawcy: o bariera nr 1 obawy przed zatrudnieniem OzN, o bariera nr 5 brak wiedzy na temat dostępnych udogodnień dla pracodawcy zatrudniającego OzN. Uczestnicy panelu proponowali utworzenie punktów informacyjnych, w których pracodawca będzie mógł uzyskać informacje związane z zatrudnianiem OzN (np. jak należy dostosować budynek, stanowisko pracy, jakie koszty są z tym związane). Zadaniem pracowników placówki byłoby także wsparcie pracodawcy w dopełnianiu formalności związanych z zatrudnieniem OzN. Dostęp do centrum powinien obejmować, oprócz możliwości wizyty bezpośredniej, także kontakt zdalny. Ważnym elementem rekomendacji jest takie przygotowanie pracowników centrum, aby mogli oni udzielić pracodawcy (i pośrednio pracownikowi) porady zindywidualizowanej dostosowanej do konkretnego kandydata do zatrudnienia. Pracownicy punktów mogliby również prowadzić szkolenia dla przedsiębiorców dotyczące podnoszenia wiedzy nt. niepełnosprawności oraz praw i obowiązków pracodawców zatrudniających OzN Otwieranie takich punktów powinno zostać poprzedzone kampaniami informacyjnymi, także na poziomie lokalnym, uwzględniającymi dane teleadresowe konkretnej placówki. Wdrożenie działań prawdopodobnie wymagałoby decyzji na poziomie centralnym. Do i realizacji byłyby zobowiązane podmioty na szczeblu samorządowym. Zasugerowano, aby w otwieranie punktów zaangażować organizacje pozarządowe. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wdrożyć tę rekomendację w najbliższym czasie. Wdrożenie i realizacja działań z pewnością wiązałyby się z powstawaniem dodatkowych kosztów. Można przypuszczać, że za finansowanie mogłyby być odpowiedzialne samorządy (jako podmioty zarządzające jednostkami na poziomie lokalnym) przy wsparciu budżetu państwa. 19

Rekomendacja nr 24: Zatrudnianie OzN w administracji publicznej jako dobry przykład dla sektora prywatnego Bariera nr 1 z tych po stronie społeczeństwa ograniczona wiedza na temat niepełnosprawności i poziom akceptacji OzN jako pełnoprawnych członków społeczeństwa. Bariery po stronie pracodawcy: o bariera nr 1 obawy przed zatrudnieniem OzN, o bariera nr 5 brak wiedzy na temat dostępnych udogodnień dla pracodawcy zatrudniającego OzN. Eksperci byli zgodni co do tego, że w administracji publicznej, zwłaszcza w urzędach, na stanowiskach związanych z obsługą klienta powinno być zatrudnionych więcej OzN niż obecnie. W sposób naturalny zwiększyłoby to poziom zatrudnienia tej grupy osób, ale co równie ważne stanowiłoby też dobry przykład dla pracodawców z sektora prywatnego. Ponadto wpłynęłoby to na postrzeganie przez społeczeństwo OzN jako wartościowych członków społeczeństwa, którzy mogą uczestniczyć w życiu publicznym. Eksperci nie doszli jednak do porozumienia, jaki jest najlepszy sposób na podniesienie poziomu zatrudnienia OzN w sektorze publicznym. Część uczestników postulowała wprowadzenie nakazu zatrudniania OzN, bez alternatywy w postaci płacenia kar do funduszu. Zauważa się, że kary są mało dotkliwe dla administracji, ponieważ de facto są przenoszone z jednego resortu do drugiego. Nakaz zatrudniania mógłby skłonić administrację do aktywnego poszukiwania OzN w procesie rekrutacyjnym. W tym kontekście warto również przytoczyć opinie wyrażane przez niektórych ekspertów wskazujące na to, że obecna sytuacja jest wynikiem faktu, iż osoby z niepełnosprawnościami nie zgłaszają się w trakcie prowadzonych rekrutacji. Konieczne jest tu zatem podjęcie działań mających na celu wzmocnienie motywacji OzN do przystępowania do procesów rekrutacyjnych i podejmowania zatrudnienia. Elementy motywujące skierowane do OzN mogłyby być również zawarte w komunikatach używanych w procesie rekrutacji. Rekomendacja mogłaby być wdrożona poprzez wydanie odpowiedniego rozporządzenia lub stosowne zmiany w Ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Za wdrażanie rekomendacji odpowiedzialność mogłoby przejąć Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. W realizację byłyby zaangażowane wszystkie jednostki w administracji centralnej i samorządowej. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wdrożyć tę rekomendację w najbliższym czasie. Już obecnie w administracji zatrudniane są OzN, istotne jest jednak przyjmowanie ich na szerszą skalę. Rekomendacja nie spowoduje dodatkowych kosztów. Wynagrodzenia dla pracowników nie muszą ulegać zmianie, niezależnie od tego, czy zatrudniona jest OzN, czy osoba pełnosprawna. Rekomendacja nr 25: Promowanie stosowania klauzul społecznych Bariera nr 1 związana z chronionym rynkiem pracy nierespektowanie praw OzN i ich specjalnych potrzeb w ZPCh. Bariera nr 1 związana z systemem wsparcia OzN mało efektywne działania systemu wsparcia w obszarze zatrudnienia OzN. Pośrednio wiąże się z ograniczeniami samych OzN, wynikającymi z ich niepełnosprawności. Eksperci dostrzegli potrzebę promowania klauzul społecznych. Zwracali uwagę na to, że obecnie artykuł 22 Ustawy o zamówieniach publicznych 9 mówi o możliwości zastrzeżenia w ogłoszeniu o zamówieniu, iż o zamówienie mogą ubiegać się wykonawcy, u których ponad 50% zatrudnionych pracowników stanowią osoby niepełnosprawne. Paneliści zaproponowali, aby rozszerzyć ten zapis o podmioty ekonomii społecznej, ponieważ nie wszystkie z nich zatrudniają OzN w takiej proporcji. Eksperci podkreślili potrzebę zwiększenia częstości stosowania klauzul społecznych również w sektorze publicznym. Instytucje przy formułowaniu zamówienia publicznego określałyby, jaki procent usługi powinien być wykonany przez podmioty ekonomii społecznej. Administracja publiczna dawałaby dobry przykład, a to stanowiłoby impuls dla pracodawców prywatnych, by podejmować podobne działania. Ponadto można by liczyć na częściowe odciążenie instytucji publicznych w zakresie rehabilitacji tej grupy osób część zysków wypracowanych przez podmioty ekonomii społecznej jest bowiem przeznaczana na rzecz działań skierowanych do OzN. Zaproponowano, aby wdrożyć postulat poprzez zmianę zapisów w prawie zamówień publicznych. Postulowano narzucenie wymogu przez Ministra Infrastruktury i Rozwoju, by każdy dysponent środków unijnych mógł dostać dodatkowe punkty za stosowanie klauzul albo narzucenie ich w procedurze przetargowej. Ważne jest jednak, by było jasne, że ich realizacja będzie brana pod uwagę w ramach kontroli zagospodarowania środków. Zwrócono uwagę, że wystąpienie do MIiR 9 Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych, Dz.U. 2004 nr 19 poz. 177. 20