R O Z P R A W Y K O M I S J I J Ê Z Y K O W E J XLII

W R O C A W S K I E T O W A R Z Y S T W O N A U K O W E R O Z P R A W Y K O M I S J I J Ê Z Y K O W E J XLII PL ISSN 2451-294X Uniwersytet Wrocławski Wydział Filologiczny BADANIA NAD POLSKIM JĘZYKIEM MIGOWYM NA TLE INNYCH JĘZYKÓW MIGOWYCH STRESZCZENIE: Celem artykułu jest omówienie problematyki związanej z badaniami nad językami migowymi w ogóle i polskim językiem migowym w szczególe. Analizie poddana została droga rozwoju Deaf Studies zarówno na świecie, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, jak i w Polsce. Deaf Studies jest w Polsce stosunkowo młodą dziedziną naukową, ale jej rozwój jest bardzo szybki: począwszy od pierwszych prac omawiających w różnorodny sposób ten temat, poprzez organizację spotkań naukowych, na powstaniu jednostek badawczych i stowarzyszeń związanych z językiem migowym skończywszy. W pracy przedstawiono przykłady ilustrujące poszczególne kamienie milowe rozwoju tychże badań. Analiza ta ma także za zadanie ukazać perspektywy badawcze stojące przed polskim językiem migowym. SŁOWA KLUCZOWE: język migowy, polski język migowy, PJM, Deaf Studies RESEARCH ON POLISH SIGN LANGUAGE AND OTHER SIGN LANGUAGES ABSTRACT: The aim of this article is to introduce issues connected to research on sign languages in general and Polish Sign Language in particular. The development of Deaf Studies in the world, especially in the USA, as well as in Poland is analyzed in this article. Deaf Studies is a relatively young scientific discipline in Poland, but it is developing rapidly. From the first papers presenting this topic in various ways through the organization of conferences and symposia to the foundation of research units and associations connected to sign language. The goal is to demonstrate the scientific opportunities with Polish Sign Language. Every milestone is illustrated with numerous examples of articles and researchers. KEY WORDS: sign language, Polish Sign Language, PJM, Deaf Studies Języki migowe, różniące się w swojej strukturze od języków fonicznych, wymagają także odmiennego podejścia badawczego. Dotyczy to nie tylko opisu gramatyki i leksyki, ale także istnienia tego języka w społeczności osób niesłyszących. Naturalne języki migowe, przyswajane przez dzieci głuchych rodziców poprzez metodę naturalnej akwizycji, w sposób inherentny związane są z tożsamością kulturową. Język migowy, który w społeczeństwie zdominowanym przez słyszących uważany jest za alternatywny sposób komunikacji wynikły z dysfunkcji słuchu, traktowany jest przez osoby głuche za największy walor głuchoty, natomiast ona sama nie jest postrzegana jako ułomność. Badania i próby opisu języka migowego używanego na terenie Polski rozpoczęły się kilka dekad później niż w innych częściach świata, a szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Prekursorem badań w USA był William Stokoe, uważany za ojca lingwistyki migowej (Schein, Stewart 1995: 24). Jego działalność na Uniwersytecie Gallaudeta przyczyniła się do zmiany postrzegania amerykańskiego języka migowego (American Sign Language ASL). Praca Struktura języka migowego (Stokoe 1960) rewolucyjnie odmieniła sposób patrzenia na ASL oraz na rodzinę języków migowych. Do tej pory

16 panowało przekonanie, że język ten jest wizualną kalką języka fonicznego z dodatkiem pewnego rodzaju pantomimy. Stokoe natomiast udowodnił, poprzez prezentację wewnętrznej struktury i procesów zachodzących w języku, iż nie jest to twór agramatyczny, ale pełnoprawny język naturalny. Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii badań nad językiem migowym było opublikowanie pierwszego słownika ASL-u (Stokoe i in. 1965). Współautorami tej publikacji byli głusi pracownicy Uniwersytetu Gallaudeta Carl Croneberg (który jest autorem opisu kultury i społeczności Głuchych 1, dołączonego do słownika) oraz Dorothy Casterline. W 1971 r. Stokoe powołał do życia Pracownię Badań Lingwistycznych przy Uniwersytecie Gallaudeta, a rok później założył czasopismo Sign Language Studies, które do dzisiaj przyczynia się do poszerzania wiedzy m.in. na temat języka, historii, antropologii i literatury Głuchych z całego świata. Na łamach Sign Language Studies, American Annals of the Deaf oraz innych czasopism i wydawnictw publikowało wielu cenionych znawców języków migowych, którzy prezentowali bardzo szerokie spektrum tematyczne. James Woodward, zajmujący się socjolingwistyką i antropologią, opisywał zarówno ASL (Woodward 1973), jak i języki migowe z Francji (Woodward 1977), Indii (Vasishta i in. 1980), Kostaryki (Woodward 1991), Wietnamu (Woodward 2000) oraz wielu innych krajów. Margaret Deuchar zajęła się brytyjskim językiem migowym (Deuchar 1979). Harry Markowicz pisał o przyswajaniu języka migowego przez dzieci (Markowicz 1973). O edukacji przy zastosowaniu języka migowego pisała Martha Barnum (1984), a o głuchej narodowości Carol Erting (1978). Historią języka migowego zajął się Jorge Soler wraz z Teresą Labartą (1974), a Ursula Bellugi podjęła temat słowotwórstwa (Bellugi, Newkirk 1981) oraz poezji migowej (Klima, Bellugi 1975). Kathryn Meadow opisywała kwestie kulturowe, takie jak znaczenie imion migowych (Meadow 1977), a Virginia Covington poświęciła pracę problemowi akulturacji wśród głuchej społeczności (Covington 1980). Szczegółowo została także zbadana gramatyka. Powstały m.in. prace dotyczące morfologii migowej (Aronoff i in. 2000), przestrzennej składni oraz semantyki (Johnston 1991), fonologicznej analizy wewnętrznych parametrów znaków migowych (Hall 1999). Powyższy wybór pism i autorów pokazuje, jak różnorodne od samego początku były badania nad językami migowymi. Zaangażowani w nie byli zarówno badacze słyszący, jak i co ważne głusi. W 1987 r. ukazała się drukiem trzytomowa Encyklopedia Gallaudeta (Van Cleve 1997), w której zawarto prawie 300 artykułów dotyczących różnorodnych zagadnień począwszy od opisu języków migowych z całego świata, poprzez informacje o stowarzyszeniach i związkach Głuchych, dane dotyczące demografii, religii, rehabilitacji, publikacjach, a na biografiach wybitnych przedstawicieli społeczności Głuchych skończywszy. Książka Sign Language: An International Handbook (Pfau i in. 2012) stanowi olbrzymie kompendium wiedzy o językach migowych. Zawarto w niej informacje dotyczące m.in. fonetyki, fonologii, prozodii, morfologii, składni, semantyki, pragmatyki, psycholingwistyki czy neurolingwistyki. Kolejnym ważnym wydawnictwem, o którym należy wspomnieć, jest bibliografia publikacji dotyczących języka migowego sporządzona przez wydawnictwo Signum w 1993 r. (Guido, Prillwitz 1993). Pierwsze wydanie zawierało 6400 pozycji tekstowych oraz ok. 500 nagrań filmowych obejmujących 1 Podział kulturowy osób głuchych wymusza istnienie dwóch terminów różniących się jedynie wielkością litery inicjalnej. Mała litera w słowie głuchy odnosi się jedynie do głuchoty definiowanej jako deficyt, natomiast wielka litera Głuchy wprowadza głuchotę traktowaną jako element tożsamości kulturowej. Rozróżnienie to powstało na Uniwersytecie Gallaudeta (deaf oraz Deaf).

BADANIA NAD POLSKIM JĘZYKIEM MIGOWYM NA TLE INNYCH JĘZYKÓW MIGOWYCH 17 różnorodne dziedziny nauki. Bardziej aktualną publikacją jest The SAGE Deaf Studies Encyclopedia (Gertz, Boudreault 2016), w której zawarto obecny stan badań nad językami migowymi, historią, kulturą, edukacją czy sztuką Głuchych, a także artykuł dotyczący języków migowych w Europie Wschodniej (Rutkowski, Sak 2016). Warto też wspomnieć o książce Sign Languages (Brentari 2010), choćby ze względu na to, iż na kilkunastu stronach opisane zostały zagadnienia związane z polskim językiem migowym oraz sytuacją Głuchych w Polsce. Bardzo szybko zaczęto też organizować rozmaite seminaria naukowe, na których przedstawiano aktualny stan badań. Jedno z pierwszych tego typu spotkań, zatytułowane Język migowy i społeczność Głuchych, miało miejsce w Szkole wyższych studiów w naukach społecznych (EHESS) w Paryżu w 1977 roku. Przedstawiono tam prace głównych amerykańskich lingwistów migowych, a dzięki tłumaczowi francuskiego języka migowego w seminarium po raz pierwszy mogły uczestniczyć także osoby głuche. W tym samym czasie rozpoczął się pierwszy kurs nauki języka migowego we Francji. Od tego samego roku takie seminaria odbywały się także w Stanach Zjednoczonych. Dwa lata później, w 1979 r., zorganizowano w Szwecji pierwsze Międzynarodowe Sympozjum Badań nad Językiem Migowym (First International Symposium of Sign Language Research). Kolejne tego typu spotkania o światowym zasięgu odbyły się w Wielkiej Brytanii (1981 r.), we Włoszech (1983 r.), w Finlandii (1987 r.) oraz w Hiszpanii (1992 r.). W międzyczasie nastąpiła specjalizacja tego typu spotkań. Konferencja dotycząca europejskich języków migowych (European Congress on Sign Language Research) po raz pierwszy została zorganizowana w 1982 r. Cykl spotkań, zapoczątkowany w 1986 r., dotyczący zagadnień teoretycznych w badaniach nad językami migowymi (International Conference on Theoretical Issues in Sign Language Research) kontynuowany jest do dzisiaj, a ostatnia edycja odbyła się na początku 2016 r. Rok wcześniej można było uczestniczyć w drugim sympozjum skupiającym się na akwizycji języka migowego (International Conference on Sign Language Acquisition). Swoje kongresy organizuje także Światowa Federacja Głuchych, a ostatni z nich (XVII World Congress of the World Federation of the Deaf) miał miejsce w Turcji w 2015 r. Dotyczą one zagadnień związanych m.in. z prawami człowieka, ze szczególnym nastawieniem na Głuchych oraz ich edukacją, kulturą, nowymi technologiami, poszczególnymi krajami członkowskimi, a także opieką medyczną czy sprawami związanymi z tłumaczeniem. Warto także wspomnieć o konferencjach badawczych FEAST (Formal and Experimental Advances In Sign Language Theory), skupiających się m.in. na gramatyce migowej (ze szczególnym uwzględnieniem generatywizmu), a także o konferencjach z cyklu SIGN, podczas których rolę języków konferencyjnych pełnią wyłącznie języki migowe. Dużą rolę w rozprzestrzenianiu informacji dotyczących Deaf Studies i wiedzy na temat języka migowego miała Europejska Rada Niesłyszących Badaczy Języka Migowego (European Council of Deaf Researchers of Sign Language), założona w 1985 r. Jej członkowie spotykają się na warsztatach badawczych organizowanych co dwa lata. Ważną rolę w rozwijaniu tej dyscypliny pełnią instytuty oraz jednostki badawcze. Poza Uniwersytetem Gallaudeta, w którym ASL jest oficjalnym językiem wykładowym, istnieją inne miejsca, o których warto wspomnieć. Center for Sign Linguistic & Deaf Studies przy Uniwersytecie Chińskim w Hongkongu rozpoczęło swoje działania w 2003 r., choć prace dotyczące języka migowego zostały zapoczątkowane wraz z pojawieniem się prof. Jamesa Woodwarda w 1993 r. Od tego czasu powstało wiele prac w różnorodny sposób omawiających języki migowe z terenów Azji i Pacyfiku. Spośród europejskich jednostek badawczych warto wymienić IDGS (Institut für Deutsche Gebärdensprache

18 und Kommunikation Gehörloser) na Uniwersytecie w Hamburgu, a także DCAL (Deafness Cognition and Language Research Centre) na University College London. Innym ośrodkiem badawczym tego typu jest International Institute for Sign Languages and Deaf Studies (islands), która stała się częścią University of Central Lancashire w 2006 r. Instytut ten prowadzi badania dotyczące m.in. zagrożonych języków migowych, literatury Głuchych czy wielojęzyczności migowej. Od momentu, kiedy społeczności Głuchych posługujące się różnymi językami migowymi zaczęły wchodzić ze sobą w interakcję, pojawiła się potrzeba utworzenia uniwersalnego języka migowego, którym każda osoba głucha mogła się posługiwać, niezależnie od zamieszkiwanego terytorium. Już w XIX w. istniał pewien uproszczony system migowy, ale dopiero w 1973 r. opublikowano pierwszą listę zawierającą 1500 znaków. System ten nazwano Gestuno, choć przyjęła się też nazwa International Sign Language (IS). Obecnie IS ma jednak niewiele wspólnego z tym, który został wtedy zaprezentowany, gdyż głusi i słyszący tłumacze przekształcili go w taki sposób, żeby był bardziej zrozumiały dla użytkowników. Podobny, choć znacznie opóźniony w szczególności w porównaniu z ośrodkiem amerykańskim, wzór rozwoju od pierwszych prac, poprzez powstanie czasopism naukowych oraz publikowane w nich artykuły poruszające różnorodną tematykę, po organizację konferencji i seminariów naukowych można zastosować do polskiego języka migowego (PJM). W wymienionej powyżej bibliografii prac z zakresu Deaf Studies z 1993 r. (Guido, Prillwitz 1993) zawartych zostało dziesięć pozycji napisanych przez polskich autorów, jednak żadna z nich nie dotyczyła PJM-u, a jedynie systemu językowo-migowego, który nie jest naturalnym językiem. W rzeczywistości pierwsza publikacja, która dotyczyła polskiego języka migowego (oraz pierwsza, w której została użyta ta nazwa), została napisana przez Michaela Farrisa (1994). W kolejnych latach przybywało zarówno badaczy PJM-u, jak i wydawanych prac omawiających strukturę gramatyczną języka migowego (Farris 1997; Świdziński 1998; Świdziński, Gałkowski 2003; Mrozik 2003; Tomaszewski, Rosik 2007; Tomaszewski 2011), glottodydaktykę migową (Tomaszewski i in. 2002; Kowal 2008), edukację Głuchych (Czajkowska-Kisil 2000; Czajkowska- Kisil 2014; Rutkowski, Talipska 2014), rozwój językowy (Tomaszewski 2000; Gałkowski 2000), społeczne i kulturowe aspekty głuchoty (Gałkowski, Wiśniewska 2005; Białas 2007; Kołodziejczak 2007) oraz wiele innych. Wymienić można kilka głównych ośrodków badawczych: warszawski (Zakład Językoznawstwa Komputerowego UW, Instytut Polskiego Języka Migowego działający od 2004 r., Pracownia Lingwistyki Migowej UW od 2010 r.), wrocławski (Uniwersytet Wrocławski), olsztyński (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski). Należy też wspomnieć o instytucjach wspierających, takich jak: Fundacja Promocji Kultury Głuchych KOKON, Centrum Edukacyjne Języka Migowego oraz Stowarzyszenie Tłumaczy Polskiego Języka Migowego założone zostały w 2009 r. w celu propagowania zagadnień związanych z kulturą Głuchych i PJM-em oraz pogłębiania wiedzy dotyczącej profesjonalnego tłumaczenia, co jest niezbędne w przypadku różnorakich spotkań na linii słyszący-głuchy. W ramach prac badawczych powstają też różnorodne słowniki i korpusy języka migowego. Warto wspomnieć o kilku z nich. W latach 1999-2010 na Politechnice Śląskiej podejmowane były próby stworzenia systemu tłumaczącego teksty języka polskiego na język migowy (Thetos). W 2007 r. został wydany przez Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki słownik znaków PJM-u (chociaż znalazły się tam także znaki systemu językowo-migowego). Od 2010 r. hasła internetowego wielojęzycznego

BADANIA NAD POLSKIM JĘZYKIEM MIGOWYM NA TLE INNYCH JĘZYKÓW MIGOWYCH 19 Wikisłownika opracowywane są także w polskim języku migowym za pomocą notacji SignWriting 2 (obecnie w serwisie tym znajduje się 1740 haseł przetłumaczonych na PJM) 3. Ciekawym serwisem internetowym jest Spread the Sign, administrowany przez Europejskie Centrum Języka Migowego. Umożliwia tłumaczenie słów języka fonicznego na wiele różnych języków migowych (zawiera 15 tysięcy znaków PJM-u) 4. Od 2013 r. w Pracowni Lingwistyki Migowej trwają badania korpusowe, zmierzające do zebrania i opracowania nagrań osób głuchych z całego kraju. Powstała baza materiałowa jest jedną z największych i najbardziej rozbudowanych korpusów języka migowego na świecie. Oparty na tym zbiorze słownik Korpusowy słownik polskiego języka migowego 5 pokazuje wieloznaczność znaków migowych oraz ich użycie w przykładowym kontekście zdaniowym. Umożliwia też wyszukiwanie m.in. za pomocą kształtu dłoni czy lokalizacji znaku migowego, a nie jedynie, jak wcześniej czyniły to inne słowniki, za pomocą odpowiednika znaku w polszczyźnie (Łacheta i in. 2016). Od dekady organizowane są też rozmaite seminaria naukowe oraz konferencje badawcze. Zauważyć należy bardzo duże zaangażowanie społeczności Głuchych przy organizacji wielu z nich. Szczególnie warto wspomnieć w tym miejscu o cyklu konferencji Głusi mają głos. Wykłady na nich prowadzone są w języku migowym, dzięki temu uczestniczy w nich wielu Głuchych, zarówno po stronie prelegentów, jak i słuchaczy. Pierwsza konferencja, która odbyła się w 2008 r., została zatytułowana Głusi mają głos. Przebudzenie. Kolejne odbywały się w latach 2009, 2011 oraz 2014. Tytuły tych edycji jasno przedstawiają główną problematykę podejmowaną podczas obrad, a kolejno są to: Skąd przybywamy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy?, Ja my oni. Jak poczuć siłę we wspólnym działaniu? oraz Inicjatywa + przedsiębiorczość + samoorganizacja = sukces. Hasło piątej edycji konferencji Głusi mają głos w 2016 r. to: Od korzeni do pędów. Po wielu tego typu spotkaniach pozostają tomy pokonferencyjne. Pokazują one, jak w Polsce rozwija się myśl badawcza dotycząca Deaf Studies. Wydawane są m.in. przez Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki: Tożsamość społeczno-kulturowa głuchych (Woźnicka 2007), Stan badań nad Polskim Językiem Migowym (Twardowska 2008), Edukacja niesłyszących (Twardowska, Kowalska 2011), Deaf Studies w Polsce (Sak 2014a). Tom pokonferencyjny, Sign Language Syntax from a Formal Perspective (Rutkowski 2013), ukazał się także po konferencji FEAST, która odbyła się w Warszawie w 2012 r. Impulsem do zmian, które mają wpływ na samą społeczność, ale także na przemianę myśli badawczej, są masowe ruchy. Taka sytuacja miała miejsce w Stanach Zjednoczonych w 1988 r. protest Deaf President Now doprowadził do wyboru pierwszego głuchego rektora Uniwersytetu Gallaudeta, ale też przyczynił się do popularyzacji tematyki związanej z kulturą Głuchych i językiem migowym. W 2008 r. w całej Polsce odbył się tzw. Niemy protest, mający na celu walkę z dyskryminacją kultury i języka 2 Ta metoda zapisu języka migowego powstała w 1974 r. w Danii. Umożliwia prezentację mimiki oraz postawy ciała (wcześniejsze notacje, np. Stokoe a, nie dawały takich możliwości). Innym systemem służącym do zapisu języka migowego jest HamNoSys Hamburg Notation System for Sign Languages. Powstała w 1984 r. notacja pozwala na jeszcze większą dokładność opisu. 3 Wikisłownik wolny, wielojęzyczny słownik. Dostęp: http://pl.wiktionary.org (15.04.2016). 4 Międzynarodowy słownik Spread the Sign zawiera wiele narodowych języków migowych, m.in. polski, szwedzki, rosyjski, czeski, amerykański, angielski, japoński i wiele innych. Dostęp: http://www. spreadthesign.com (15.04.2016). 5 Korpusowy słownik polskiego języka migowego. Dostęp: http://www.slownikpjm.uw.edu.pl (12.12. 2016).

20 Głuchych. Natomiast w 2013 r. przez ulice Warszawy przeszła manifestacja Ruchu Społecznego Głuchych i ich Przyjaciół, podczas której protestujący domagali się wyboru osób głuchych, znających PJM, na najwyższe stanowiska Polskiego Związku Głuchych. Tego typu nagłaśnianie problemów, z którymi zmagają się Głusi, przyczyniło się w pewien sposób do uchwalenia przez Sejm w 2011 r. ustawy o języku migowym i innych środkach komunikowania się. Reguluje ona zasady komunikowania się w placówkach publicznych, a także wprowadza prawne rozróżnienie między polskim językiem migowym a systemem językowo-migowym. Rozwój Deaf Studies w Polsce przebiega bardzo intensywnie. Społeczność skupiona wokół języka migowego i kultury Głuchych chce nadrobić lata zaległości w stosunku do Stanów Zjednoczonych oraz innych światowych ośrodków. Nie tylko słyszący, ale też Głusi angażują się w badania, wchodząc coraz częściej w polemikę z autorami zagranicznymi. Z powyższej analizy rozwoju tej dyscypliny naukowej wypływać może optymistyczny widok na kolejne lata i perspektywa coraz szerszego zasięgu działania, umożliwiająca popularyzację wiedzy o języku Głuchych i ich kulturze. BIBLIOGRAFIA Aronoff, M., Meir, I., Sandler, W. (2000). Universal and particular aspects of sign language morphology, University of Maryland Working Papers in Linguistics, 10, 1 34. Barnum, M. (1984). In Support of Bilingual/Bicultural Education for Deaf Children, American Annals of the Deaf, 5, 404 408. Bellugi, U., Newkirk, D. (1981). Formal Devices for Creating New Signs in American Sign Language, Sign Language Studies, 30, 1 35. Białas, M. (2007). Kompetencja językowo kulturowa a tożsamość narodowa niesłyszących. W: E. Woźnicka (red.), Tożsamość społeczno-kulturowa głuchych (108 117). Łódź: Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki. Brentari, D. (red.). (2010). Sign Languages. Cambridge: Cambridge University Press. Covington, V. (1980). Problems of Acculturation into the Deaf Community, Sign Language Studies, 28, 267 285. Czajkowska-Kisil, M. (2000). Język migowy jako przedmiot nauczania w szkole, Audiofonologia, 16, 83 101. Czajkowska-Kisil, M. (2014). Wczesna interwencja. W: M. Sak (red.), Edukacja głuchych (35 43). Warszawa: Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. Deuchar, M. (1979). The grammar of British Sign Language. Supplement to The British Deaf News. Erting, C. (1978). Language Policy and Deaf Ethnicity in the United States, Sign Language Studies, 19, 139 152. Farris, M. (1994). Sign language research and Polish Sign Language, Lingua Posnaniensis, 36, 13 36. Farris, M. (1997). Sign Language Transcription and the Structure of the Syllable in Sign Language: An Introduction, Lingua Posnaniensis, 39, 7 24. Van Cleve, J. V. (red.). (1987). Gallaudet encyclopedia of deaf people and deafness. New York: McGraw-Hill. Gałkowski, T. (2000). Nauka intonacji w mowie dzieci głuchych, Audiofonologia, 17, 33 58. Gałkowski, T., Wiśniewska, D. (2005). Znaczenie bezpiecznego przywiązania dla relacji społecznych. Studium przypadku osoby głuchej, Polskie Forum Psychologiczne, X, 2, 201 221. Gertz, G., Boudreault, P. (red.). (2016). The SAGE Deaf Studies Encyclopedia. Los Angeles: SAGE Publications. Guido, J., Prillwitz, S. (1993). International Bibliography of Sign Language. Hamburg: Signum Press. Hall, T. A., Kleinhenz, U. (red.). (1999). Studies on the phonological word. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. Johnston, T. (1991). Spatial syntax and spatial in the inflection of signs for the marking of person and location in Auslan, International Journal of Sign Linguistics, 2, 29 62. Klima, E. Bellugi, U. (1975). Wit and Poetry in American Sign Language, Sign Language Studies, 8, 203 223. Kołodziejczak, A. (2007). Pomiędzy dwoma światami problem tożsamości społecznej wybranej grupy niesłyszących. W: E. Woźnicka (red.)., Tożsamość społeczno-kulturowa głuchych (22 32). Łódź: Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki.

BADANIA NAD POLSKIM JĘZYKIEM MIGOWYM NA TLE INNYCH JĘZYKÓW MIGOWYCH 21 Kowal, J. (2008). Zagadnienia metodyczne i problemy organizacyjne lektoratów PJM. W: E. Woźnicka (red.), Tożsamość społeczno-kulturowa głuchych (121 140). Łódź: Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki. Labarta, T., Soler, J. (1974). Pedro Ponce de Leon, First Teacher of the Deaf, Sign Language Studies, 5, 48 59. Łacheta, J., Czajkowska-Kisil, M., Linde-Usiekniewicz, J., Rutkowski, P. (red.). (2016). Korpusowy słownik polskiego języka migowego. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Markowicz, H. (1973). What Language Do Deaf Children Acquire? A Review Article, Sign Language Studies, 3, 72 78. Meadow, K. (1977). Name Signs as Identity Symbols in the Deaf Community, Sign Language Studies, 16, 237 246. Mrozik, M. (2003). Wstępne uwagi o morfologii Polskiego Języka Migowego. W: M. Świdziński, T. Gałkowski (red.), Studia nad kompetencją językową i komunikacją niesłyszących (59 78). Warszawa: Zakład Graficzny Uniwersytetu Warszawskiego. Pfau, R., Steinbach, M., Woll, B. (red.). (2012). Sign Language: An International Handbook. Berlin: Mouton de Gruyter. Rutkowski, P. (red.). (2013). Sign Language Syntax from a Formal Perspective. Numer specjalny pisma Sign Language & Linguistics, 16.2. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. Rutkowski, P., Talipska, M. (2014). Kształcenie akademickie głuchych. W: M. Sak (red.), Edukacja głuchych (82 88). Warszawa: Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. Rutkowski, P., Sak, M. (2016). Sign Language: Eastern Europe. W: G. Gertz, P. Boudreault (red.), SAGE Deaf Studies Encyclopedia, t.3. (796-798). Los Angeles: SAGE Publications. Sak, M. (red.). (2014a). Deaf Studies w Polsce. Łódź: Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki. Sak, M. (red.). (2014b). Edukacja głuchych. Warszawa: Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. Schein, J., Stewart, D. (1995). Language In Motion: Exploring the Nature of Sign. Washington: Gallaudet University Press. Stokoe, W. (1960). Sign Language Structure: An Outline of the Visual Communication Systems of the American Deaf. Buffalo: University of Buffalo. Stokoe, W., Casterline, D., Cronenberg, C. (1965). A Dictionary of American Sign Language on Linguistic Principles. Washington: Linstok Press. Świdziński, M. (1998). Bardzo wstępne uwagi o opisie gramatycznym Polskiego Języka Migowego. Część I, Audiofonologia, 12, 69 83. Świdziński, M., Gałkowski, T. (red.). (2003). Studia nad kompetencją językową i komunikacyjną niesłyszących. Warszawa: Uniwersytet Warszawski. Tomaszewski, P. (2000). Rozwój językowy dziecka głuchego: wnioski dla edukacji szkolnej, Audiofonologia, 17, 21 57. Tomaszewski, P., Gałkowski, T., Rosik, P. (2002). Nauczanie polskiego języka migowego jako obcego języka: czy osoby słyszące mogą przyswoić język wizualny?, Czasopismo Psychologiczne, VIII, 1, 7 20. Tomaszewski, P., Rosik, P. (2007). Sygnały niemanualne a zdania złożone w Polskim Języku Migowym: Gramatyka twarzy, Poradnik Językowy, II, 641, 64 80. Tomaszewski, P. (2011). Lingwistyczny opis struktury polskiego języka migowego. W: I. Kurcz, H. Okuniewska (red.), Język jako przedmiot badań psychologicznych. Psycholingwistyka i neurolingwistyka (184 238). Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica. Twardowska, E. (red.). (2008). Stan badań nad polskim językiem migowym. Łódź: Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki. Twardowska, E., Kowalska M. (red.). (2011). Edukacja niesłyszących. Łódź: Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki. Vasishta, M., Woodward, J., de Santis, S. (1980). An introduction to Indian Sign Language (focus on Delhi). New Delhi: All India Federation of the Deaf. Woodward, J. (1973). Some observations on sociolinguistic variation and American Sign Language, Kansas Journal of Sociology, 2, 191 200. Woodward, J., de Santis, S. (1977). Negative incorporation in French and American Sign Language, Language in Society, 3, 379 388. Woodward, J. (1991). Sign language varieties in Costa Rica, Sign Language Studies, 73, 329 346. Woodward, J. (2000). Sign languages and sign language families in Thailand and Viet Nam. W: K. Emmorey, H. Lane (red.), The signs of language revisited: An anthology in honor of Ursula Bellugi and Edward Klima (23 47). Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates. Woźnicka, E. (red.). (2007). Tożsamość społeczno-kulturowa głuchych. Łódź: Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki.