KURDYJSKI RUCH NIEPODLEGŁOŚCIOWY W TURCJI W XX WIEKU

Wyższa Szkoła Studiów Międzynarodowych Wydział Studiów Międzynarodowych i Dyplomacji Krzysztof Belczyński Nr albumu 00575 KURDYJSKI RUCH NIEPODLEGŁOŚCIOWY W TURCJI W XX WIEKU Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr Ewy Klimy Łódź 2002

Spis treści Wstęp... 4 Rozdział I. W poszukiwaniu tożsamości... 6 Rozdział II. Przeciwko uciskowi... 14 Rozdział III. Walka o przetrwanie... 22 Rozdział IV. O wolny Kurdystan... 27 Rozdział V. Terror... 32 Rozdział VI. Upadek... 40 Zakończenie... 47 Bibliografia... 50 Spis rysunków... 54 Spis tabel... 54-2 -

"...Wszystkie narody mają prawo do samostanowienia. Z mocy tego prawa swobodnie określają one swój status polityczny i swobodnie zapewniają swój rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny..." (Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych) - 3 -

Wstęp Podczas przygotowania niniejszej pracy, której głównym celem jest przedstawienie historii kurdyjskiego ruchu niepodległościowego w Turcji w XX wieku, w rozmowach z różnymi osobami, spotkano się z postawą popierającą dążenia Kurdów do niepodległości, przy pobieżnej jedynie znajomości problemu ze strony rozmówców. W ich odczuciu wystarczającym argumentem dla poparcia dążeń Kurdów jest analogia ich obecnej sytuacji do sytuacji Polski pod zaborami 1. Postawa ta wydaje się być zrozumiała choćby ze względu na to, że literatura polskojęzyczna związana z tematyką kurdyjską jest bardzo uboga. Brak jest wyczerpujących opracowań, a opublikowane dotychczas materiały są często niedostępne. Przykładem może być książka Kurdystan i Kurdowie Abdula R. Ghassemlou wydana w Warszawie w 1969 roku, której niemalże cały nakład został wykupiony przez ambasadę iracką 2. Większość dostępnych w Polsce materiałów to różnorodne publikacje prasowe i wzmianki o tzw. problemie kurdyjskim w publikacjach poświęconych innej tematyce. Praca podejmuje także próbę odpowiedzi na pytanie czy rzeczywiście Kurdowie są narodem, jak mówił w roku 1923 przedstawiciel Turcji na konferencji w Lozannie, czy też jak napisano w roku 1999 w oficjalnej publikacji Ambasady Republiki Turcji w Polsce Kurdowie są jedynie, członkami narodu [tureckiego], który przez wieki podzielał te same wartości wobec języka, religii, kultury i patriotycznej tożsamości, wspólnej historii i woli wspólnej przyszłości. 3 Dokonując próby udzielenia odpowiedzi, w niniejszej pracy zgodnie z tendencjami panującymi w naukach politycznych 4 za najważniejszy uznano aspekt narodu jako wspólnoty politycznej dążącej do wykształcenia i posiadania wspólnej organizacji politycznej w postaci państwa 5. 1 Por. R. Kuźniar, Prawa Człowieka, Warszawa 2000, s. 312 2 Zob. P. Cirin, Szabla na gardle, Polityka, nr 30/1999 3 Terroryzm Partii Pracujących Kurdystanu, Warszawa 1999, str. 35 4 Zob. S. Otok, Geografia polityczna, Warszawa 2000, str. 64 5 D. Walczak-Duraj, Podstawy Socjologii, Łódź 1998, str. 173-4 -

Praca ma charakter kompilacyjny. Podczas jej przygotowania oparto się na przeglądzie literatury, a także analizie dokumentów i danych statystycznych. Dzięki sieci komputerowej Internet uzyskano dostęp do dość bogatych źródeł kurdyjskich nie publikowanych w innej formie, w większości rozpowszechnianych przez pozostających na emigracji przedstawicieli tego narodu. Najaktywniejsze są tu diaspory niemiecka i szwedzka, choć prężnie działa również mniejszość kurdyjska we Francji oraz, w mniejszym stopniu, w Wielkiej Brytanii. Niestety jest to źródło jednostronne i trudne do zweryfikowania. Brak jest publikacji pozwalających na ocenę jego rzetelności. Podczas analizy tych źródeł pomocne okazały się informacje przekazane przez ambasadę Republiki Turcji, której autor składa w tym miejscu serdeczne podziękowania za przekazane materiały. Ale również te materiały nosiły wyraźne znamiona stronniczości. Do ustalenia i weryfikacji faktów oraz oceny wiarygodności źródeł niezbędna była lektura i konfrontacja dużej ilości materiału źródłowego. Kolejną napotkaną podczas przygotowywania niniejszego opracowania trudnością były bariery językowe część materiałów, do których udało się dotrzeć, opublikowana była w języku arabskim lub w jednym z dialektów kurdyjskich (najczęściej w kurmandżi północnym lub południowym). Dlatego podczas opracowywania pracy oparto się głównie na źródłach anglo-, choć także polskoi niemieckojęzycznych. Pracę można podzielić na trzy główne części. W pierwszej (pokrywającej się z rozdziałem I), znajdują się informacje ogólne oraz omówienie pochodzenia ludności kurdyjskiej i historia walk do końca XIX wieku, w zakresie przydatnym dla zrozumienia poruszanej w dalszych częściach problematyki. Część druga (rozdziały II IV) została poświęcona walce z tureckim uciskiem i budzeniu się świadomości narodowej Kurdów w XX wieku. W ostatniej części (rozdziały V - VI) opisano niepodległościowe działania Kurdów w latach 1980 1999. - 5 -

Rozdział I. W poszukiwaniu tożsamości Popularna Encyklopedia Powszechna z 2002 roku definiuje Kurdystan jako krainę naturalną w południowo-zachodniej Azji leżącą na pograniczu Turcji, Iraku i Iranu. Powierzchnia Kurdystanu wynosi około 450 tys. km 2, z tego ponad połowa znajduje się w granicach Turcji. W literaturze określenie granicy Kurdystanu jako państwa rozpoczyna się najczęściej od północno-wschodniego wierzchołka góry Ararat. Linia graniczna przebiega w kierunku zachodnim do Sivasu. Dalej na południe do zatoki Iskenderun, stąd na wschód do gór Sindżar, później przez Mosul i Kirkuk do Mandali. Dalej na południowy-wschód od Kermanszah. Następnie linia graniczna zawraca na północ do Sanandadż i góry Ararat 6 (Rysunek 1). Granica ta pokrywa się w większości z granicą krainy geograficznej. Rysunek 1. Kurdystan na mapie geograficznej. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Atlas Świata, red. T. Naumienko, Warszawa 1962 oraz F. Jomma, Kurdystan i Kurdowie, Gdańsk 2001 6 Zob. F. Jomma, Kurdystan i Kurdowie, Gdańsk 2001, str. 13-6 -

Kurdystan charakteryzuje różnorodność ukształtowania terenu i panujących warunków klimatycznych. Większość jego obszaru to tereny wyżynne i górzyste, choć w części południowej znajdują się obszary nizinne. W tureckiej części Kurdystanu występują pustynne wyżyny, solniska, dobrych ziem uprawnych, osad ludzkich i miast jest niewiele 7. Duże powierzchnie na zachodzie pokrywa lawa wulkaniczna. Jest to obszar aktywny sejsmicznie, znajdujący się na styku płyty anatolijskiej i płyty arabskiej (Rysunek 2). W północnej części krainy panuje klimat podzwrotnikowy, w części centralnej i południowej klimat zwrotnikowy, w części zachodniej w okolicach zatoki Iskenderun zwrotnikowy morski. Rysunek 2. Granice płyt tektonicznych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie R. Gore, Gniew bogów, National Geographic, nr 7/2000 Kurdowie mieszkają współcześnie głównie w Turcji, Iraku, Iranie i Syrii, ale także na terytoriach Azerbejdżanu, Armenii a nawet Kazachstanu i Afganistanu. Trudno ocenić rzeczywistą liczebność Kurdów, bowiem państwa na terenie, których mieszkają, celowo fałszują dane 8. W Turcji nie prowadzi się ewidencji ludności wg narodowości zgodnie z tureckim prawem Turcja jest państwem jednonarodowym. W Syrii w roku 1962 Kurdowie zostali pozbawieni obywatelstwa i zepchnięci na margines życia społecznego. Dodatkowo częste konflikty zbrojne na terenach granicznych Turcji, Iranu, Iraku i Syrii powodują migracje dużych grup ludności kurdyjskiej pomiędzy tymi państwami. W skrajnych sytuacjach jak podczas wojny 7 B. Czyż, Turcja, [w:] Geografia Świata, red. J. Barbag, Warszawa 1985, str. 440 8 Por. F. Jomma, dz. cyt., str. 19-7 -

w Zatoce Perskiej granicę z Turcją przekraczały nawet dwa miliony Kurdów. W związku z tym dane o liczebności Kurdów opierają się wyłącznie na szacunkach. Wg danych z 1991 roku liczbę tę ocenia się na 25 milionów 9, z czego najwięcej, bo niemal połowa Kurdów żyje w Turcji, około 7 milionów w Iranie, około 4 milionów w Iraku. W Turcji Kurdowie stanowią 1 / 5, a w Iraku 1 / 4 ludności kraju. Jak już wspomniano, dane te są szacunkowe, dodatkowo mogą być obarczone dużym błędem także z powodu różnic w poziomie przyrostu naturalnego. Ludność kurdyjska charakteryzuje się bowiem dużo wyższym współczynnikiem przyrostu naturalnego niż społeczeństwa państw w których mieszka (Tabela 1). Niektóre źródła kurdyjskie szacują, że obecnie liczba Kurdów sięgnęła już 40 milionów 10. Mówiąc o liczebności Kurdów nie można zapomnieć o diasporze. Kurdowie na emigracji żyją głównie w Niemczech, Szwecji, Francji i Wielkiej Brytanii. Największa i najprężniejsza diaspora istnieje w Niemczech. Jej liczebność szacuje się na 500 tysięcy, D. Mc Dowell w swojej książce A Modern History of the Kurds (Współczesna historia Kurdów) wspomina o łącznej liczbie 700 tysięcy Kurdów w Europie zaś F. Jomma w pracy Kurdystan i Kurdowie operuje liczbą 2 milionów na Starym Kontynencie, szacując jednocześnie emigrację kurdyjską na świecie na 7 milionów osób. Tabela 1. Prognozowane trendy wzrostu liczby ludności kurdyjskiej do roku 2050. Rok 1990 2000 2020 2050 Ludność ogółem Liczba Kurdów % ludności kurdyjskiej Ludność ogółem Liczba Kurdów % ludności kurdyjskiej Ludność ogółem Liczba Kurdów % ludności kurdyjskiej Ludność ogółem Liczba Kurdów % ludności kurdyjskiej Turcja 56,7 13,8 24,3 65,9 19,0 28,8 87,5 32,8 37,5 105,8 47,8 45,1 Iran 55,6 6,1 11,0 73,9 8,4 11,3 130,6 15,0 11,5 192,5 21,5 11,2 Irak 18,8 3,9 20,7 22,6 5,6 24,8 38,2 9,6 25,1 53,0 13,0 24,5 Syria 12,6 1,2 9,5 17,2 1,6 9,3 28,0 2,9 10,4 33,7 3,9 11,6 WNP - 0,3 - - 0,5 - - 0,9 - - 1,1 - Razem - 25,3 - - 35,1 - - 61,2 - - 87,3 - Źródło: M. R. Izady, Present and Near Future Kurdish Demographic Trends, http://www.kurdish.com 9 Zob. Popularna Encyklopedia Powszechna, Tom 6, Kraków Warszawa 2002, str. 550 10 Zob. K. N. Jamili, About the Kurds and Kurdistan, http://www.knn.u-net.com/kurd4.htm - 8 -

Kurdowie posługują się pochodzącym z zachodniej grupy języków irańskich (w grupie języków indoeuropejskich) podzielonym na dialekty, językiem kurdyjskim. Na niemalże całym obszarze Kurdystanu plemiona kurdyjskie posługują się dialektem kurmandżi północnym (bahdinani) lub południowym (sorani). W niewielkiej południowo-wschodniej części krainy dominują odrębne dialekty południowo-wschodnie, w tym gurani. W części północno-zachodniej znajduje się obszar zamieszkany przez plemiona używające dialektu zaza (Rysunek 3). Rysunek 3. Rozmieszczenie dialektów kurdyjskich. Źródło: D. McDowall, A modern History of the Kurds, London New York 2000 Choć należy zauważyć, że w literaturze znaleźć można sugestie poddające w wątpliwość prawidłowość łączenia tych dialektów w jeden język. Na przykład w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN z 1965 roku pod hasłem kurdyjski język znajduje się informacja, że jest to język Kurdów (...), [który] dzieli się na 2 grupy dialektów, jednak w dalszej części noty encyklopedia informuje, że narzecze gurani jest wg niektórych odrębnym językiem. Wydaje się, że znacznie większym problemem niż różnice w poszczególnych dialektach, jest stosowanie w różnych regionach Kurdystanu odmiennych alfabetów (zmodyfikowanego łacińskiego, arabskiego, a nawet cyrylicy). - 9 -

W Turcji Kurdowie mieszkają głównie w części południowo-wschodniej (w zasadzie na całym terytorium Kurdystanu tureckiego). Jednak w wyniku migracji i przesiedleń jakie miały miejsce w XX wieku, duże skupiska ludności kurdyjskiej znajdują się także w centralnej części kraju (Rysunek 4). Znaczna liczba Kurdów osiedliła się także w Stambule. Rysunek 4. Rozmieszczenie ludności kurdyjskiej w Turcji. Źródło: Opracowanie własne na podstawie The Kurdish Nationalist Movement in the 1990s: Its Impact on Turkey and the Middle East, red. R. Olson, Lexington 1996. Badanie literatury dotyczącej kurdyjskiej historii pokazuje, że nie ma jednej, powszechnie akceptowanej hipotezy dotyczącej powstania społeczności kurdyjskiej. Przedstawiane poglądy często zależą od pochodzenia ich twórcy. Dowodzi się więc tureckiego, semickiego lub arabskiego pochodzenia Kurdów. Dużą popularnością wśród badaczy cieszy się hipoteza rosyjskiego orientalisty W. F. Minurskiego wskazującego na powiązanie powstania plemion kurdyjskich z wędrówkami Medów i Persów, które miały miejsce w końcu drugiego tysiąclecia p.n.e. 11 Hipotezę tę przytacza również polska Popularna Encyklopedia Powszechna z 2002 roku. Historycy kurdyjscy, poszukując źródeł kurdyjskiej tożsamości narodowej, opisując genezę i historię Kurdów sięgają do okresu kultury Halaf, który rozpoczął się około 8.000 lat p.n.e. 12 11 Por. F. Jomma, dz. cyt., str. 41 12 Por. M. Izady, Exploring Kurdish Origins, http://www.kurdish.com - 10 -

Istnieje wiele legend kurdyjskich o powstaniu narodu. Jedna z nich głosi, że za czasów króla Salomona, potężne duchy-dżiny uwiodły kilkaset najpiękniejszych dziewic wschodu i wprowadziły je do królewskiego haremu w nadziei, że posiadający setki żon Salomon tego nie zauważy. Król Salomon prędko zorientował się, że rzekome dziewice z jego haremu są brzemienne i kazał je wypędzić w niedostępne góry na północy. Tam kobiety powiły potomstwo, potomstwo dżinów, które dało początek plemionom kurdyjskim. Już w czasach starożytnych, a także w średniowieczu Kurdystan był miejscem ścierania się wpływów ówczesnych potęg. Do tego terenu rościli sobie prawo między innymi władcy Armenii, Rzymu oraz Konstantynopola. Na przełomie er istniały na tym terenie różnej wielkości plemienne królestwa i księstwa, np. na zachodzie Królestwo Kapadocji oraz Imperium PontusQall, które w pierwszym stuleciu p.n.e stały się wasalami Rzymu, zaś na wschodzie królestwa Gordyene, Corte, Media, Kirm i Adiabene. Królestwa na zachodzie upadły w trzecim stuleciu naszej ery dzieląc los Cesarstwa Rzymskiego, od którego były zależne. Także królestwa na wschodzie upadały stopniowo, głównie z powodu nacisku Sasaniców i Persów. Jedynie drobnym księstwom udało się przetrwać do VII wieku, kiedy to tereny zamieszkane przez plemiona kurdyjskie zostały podbite przez kalifów arabskich 13. Kalifowie, których głównym celem było szerzenie islamu, pozostawili plemionom szeroką autonomię zyskując tym ich lojalność. Umożliwiło to swobodny rozwój plemiennych dynastii, które dzięki autonomii mogły dość samodzielnie kierować rozwojem swoich terenów. W wielu przypadkach był to dla nich okres pomyślnego rozwoju. Szeroka autonomia i plemienna organizacja społeczności kurdyjskiej powodowały, że władcy plemienni nie byli zainteresowani tworzeniem jednego państwa kurdyjskiego. Integrację utrudniał także brak komunikacji międzyplemiennej górzysty teren powodował izolację poszczególnych plemion. W czasie panowania kalifów rozpoczęła się islamizacja ludności kurdyjskiej, która nabrała na sile w XI wieku, kiedy Kurdowie zostali podbici przez tureckich 13 Kalif tytuł następców Mahometa. Kalif stojący na czele kalifatu (organizacji polityczno-religijnej) reprezentował najwyższą władzę świecką i religijną. Na skutek sporów pomiędzy dynastiami Fatymidów i Omajjadów w 929 roku nastąpił podział na kalifat kordobański i arabski. Kalifat kordobański na skutek wojny domowej upadł w roku 1031. Kalifat arabski (od 1517 roku turecki) przetrwał do roku 1924. - 11 -

Seldżuków. Także tym razem kurdyjscy książęta zachowali swoją, niekiedy dużą, autonomię. Układ ten sprawnie funkcjonował przez kolejne stulecia. Lokalni władcy jedynie czasami, gdy imperium od którego byli zależni przeżywało kryzys lub było w stanie wojny, buntowali się i wzniecali powstania, chcąc odzyskać niezależność 14. Były to jednak działania inspirowane przez rody (dynastie), które dążyły do uniezależnienia wyłącznie własnych księstw. Kurdystan był w tym czasie miejscem walki o wpływy pomiędzy Persją i imperium osmańskim. Kulminacją tej rywalizacji była bitwa na równinie Czałdyran, która miała miejsce 23 sierpnia 1514 roku i zakończyła się zwycięstwem wojsk osmańskich. W wyniku bitwy Kurdystan został podzielony pomiędzy Persję i imperium osmańskie, które otrzymało większość jego terenów. Władcy obu tych państw starali się pozyskać plemiona kurdyjskie i wykorzystywać je do walki z przeciwnikiem. Po raz kolejny za przynętę posłużyła lokalna autonomia. W jej efekcie powstało wiele drobnych księstw kurdyjskich. Niektóre z nich przetrwały aż do połowy XIX wieku. Podział z 1514 roku został potwierdzony w zawartym 17 maja 1639 roku w Zohab traktacie persko-tureckim 15, potwierdzanym potem trzykrotnie, w latach 1746, 1823 i 1847. W XIX wieku Kurdowie żyjący w imperium osmańskim kilkukrotnie wzniecali powstania (w latach 1826, 1842, 1853, 1880). Podobnie jak w VII wieku powstania te były inspirowane przez lokalnych władców. W przeciwieństwie jednak do wcześniejszych zrywów, te obejmowały większe tereny. Niektórzy z ich przywódców próbowali jednoczyć plemiona kurdyjskie, a nawet dążyli do powstania niepodległego Kurdystanu, nie spotykali się jednak ze zrozumieniem innych plemion. Dochodziło do walk wewnętrznych pomiędzy Kurdami. Powstania te były szybko dławione, a księstwa, na terenie których wybuchały, likwidowane i włączane do imperium osmańskiego. Wydaje się, że ówczesny rozwój świadomości narodowej Kurdów można porównać do świadomości niemieckiej z przełomu XVIII i XIX wieku, kiedy to zarysy przyszłego niemieckiego państwa narodowego jawiły się jeszcze bardzo mgliście (...) [i] coraz częściej się słyszało o niemieckim ludzie (...) ale było to pojęcie językowe, które nawet w najmniejszym stopniu nie otwierało 14 Zob. K. Jamili, About the Kurds and Kurdistan, http://www.knn.u-net.com 15 Był to pierwszy z trzech międzynarodowych traktatów, w którym bez udziału Kurdów decydowano o losie zamieszkiwanych przez nich terenów. - 12 -

perspektywy przezwyciężenia partykularyzmu poszczególnych państw i ich integracji w jedno państwo narodowe 16. W XX wiek Kurdowie wkraczali bez własnego państwa i poczucia wspólnoty narodowej. W organizacji społecznej dominowały struktury plemienne. Brak wspólnych organizacji uniemożliwiał porozumienie międzyplemienne, dodatkowo utrudniane przez podział terenów kurdyjskich pomiędzy dwa mocarstwa. 16 H. Schulze, Niemcy, Kraków 1999, str. 71-13 -

Rozdział II. Przeciwko uciskowi XX wiek przyniósł Kurdom nową nadzieję na niepodległość. Kilkukrotnie na początku stulecia wydawało się, że powstanie wolnego Kurdystanu jest już bliskie. Szansę na niepodległość podzielonemu pomiędzy imperium osmańskie i Persję Kurdystanowi przyniosła w 1908 roku rewolucja młodoturecka. Zapowiedź reform w imperium osmańskim ożywiła nacjonalistyczną działalność Kurdów. Wykształceni Kurdowie tworzyli organizacje polityczne, społeczne i kulturalne np. w Stambule powstał Kurdyjski Komitet Narodowy. Na fali przemian zakładano kurdyjskie szkoły i wydawano kurdyjską prasę. Okres częściowej wolności trwał jednak bardzo krótko. W szeregach tureckich rewolucjonistów zwyciężyła grupa nacjonalistyczna, której polityka wymusiła na Kurdach zaprzestanie działalności politycznej i kulturalnej. W wyniku klęski poniesionej w I wojnie światowej przez Państwa Centralne, po stronie których (w wyniku podpisanej 2 sierpnia 1914 roku umowy tureckoniemieckiej) wystąpiło imperium osmańskie, sprawa podziału imperium stała się przedmiotem międzynarodowych postanowień. 8 stycznia 1918 roku Prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson w 14 punktowym programie, określił cele wojenne Ameryki 17. Punkty przedstawionego programu zostały dość wyraźnie podzielone na dwie grupy. Pierwszych osiem punktów zawierało cele, które były niejako obowiązkowe, a więc te, które musiały być spełnione 18 kolejne sześć, wyznaczało cele, które jedynie powinny być zrealizowane. Dwunastym na tej liście, był punkt odnoszący się do tureckich części imperium osmańskiego, gwarantujący innym niż turecka narodowościom imperium, trwałe bezpieczeństwo istnienia i możliwość rozwoju bez przeszkód 19, a także nadanie autonomii. Umieszczenie problemu autonomii narodów tworzących dotychczas imperium osmańskie w oficjalnym planie przedstawionym przez prezydenta Stanów Zjednoczonych pozwalało działaczom kurdyjskim żywić nadzieję na utworzenie niezależnego Kurdystanu. Z drugiej strony fakt, że punkt ten znajdował się poza 17 H. Kissinger, Dyplomacja, Warszawa 1996, str. 239 18 H. Kissinger, dz. cyt., str. 239 19 Cyt. za D. Kołodziejczyk, Turcja, Warszawa 2000, str. 87-88 - 14 -

grupą punktów obowiązkowych, powodował, że strona turecka od początku brała pod uwagę możliwość jego niewypełnienia i pozostawienia w granicach własnego, suwerennego państwa także terytoriów zamieszkanych przez ludność kurdyjską. Rozwinięcie 12 punktu planu Wilsona znalazło się w zawartym w roku 1920 w Sěvres traktacie zwycięskich w I wojnie światowej państw 20 z sułtańską Turcją, który zakładał w postanowieniach ustępu III, w artykułach 62 do 64, możliwość utworzenia niepodległego państwa kurdyjskiego na terenach na wschód od Eufratu, na południe od południowej granicy Armenii (...) oraz na północ od granicy Turcji z Syrią i Mezopotamią 21 (Rysunek 5). Rysunek 5. Obszar Kurdystanu określony w traktacie z Sěvres (na mapie ze współczesnym podziałem politycznym regionu). Źródło: Opracowanie własne na podstawie The World War I Document Archive. Mimo, że postanowienia traktatu były dość ogólnikowe i pozostawiały kwestie szczegółowe do określenia w oddzielnym układzie, nie można nie docenić ich znaczenia dla Kurdów. Dzięki traktatowi z Sěvres sprawa niepodległości Kurdystanu została poruszona na forum międzynarodowym, co dało nowy impuls do budzenia się świadomości narodowej Kurdów. Nie wszyscy wierzyli jednak w możliwość powstania niepodległego Kurdystanu, upatrując jedynej szansy dla Kurdów w autonomii lub federacji z Turcją. Te różnice poglądów wykorzystywał 20 Jednym z sygnatariuszy tego traktatu była Rzeczpospolita Polska. 21 Traktat z Sěvres z 1920 r. art. 62-15 -

Mustafa Kemal turecki generał 22, który zachęcał Kurdów do pozostania w strukturach państwa tureckiego. Udało mu się pozyskać wielu Kurdów, w tym Yusufa Zia Bega, którego oddziały odznaczyły się w tureckich walkach z Ormianami. Beg miał powiedzieć wtedy: Sądzę, że wyostrzyliśmy dziś szablę, która poderżnie nam gardła... 23. W zmienionej sytuacji geopolitycznej, tj. po wyparciu z terenów Turcji obcych wojsk, sprawujący władzę niemal dyktatorską Mustafa Kemal, nie zamierzał respektować postanowień traktatu z Sěvres. W roku 1923 w Lozannie rozpoczęła się konferencja pokojowa, na której przedstawiciele Turcji przedstawili dokument podpisany przez kurdyjskich członków parlamentu tureckiego, stwierdzający, że oba narody, kurdyjski i turecki, mają równe prawa i powinny samodzielnie decydować o swoim losie. Reprezentujący na konferencji Turcję, Ismet Inönü deklarował, że Kurdowie i Turcy razem tworzą Republikę Turcji. Kurdowie nie są mniejszością, lecz narodem; rząd w Ankarze jest rządem zarówno Turków jak i Kurdów 24. Na tej podstawie państwa uczestniczące w konferencji zdecydowały o wykreśleniu z przygotowywanych dokumentów wszystkich ustaleń związanych z kwestią kurdyjską. W ten sposób sprawa powstania niepodległego państwa kurdyjskiego nie znalazła się w podpisanym traktacie i przestała być przedmiotem międzynarodowej dyskusji. Współcześni rodacy kurdyjskich parlamentarzystów z 1923 roku nazywają ich zdrajcami 25. Wydaje się jednak, że parlamentarzyści ci, będąc pod wpływem tureckiej propagandy obiecującej Kurdom szeroką autonomię i wierząc w składane im obietnice, dalecy byli od zdrady własnego narodu. Jak złudne były nadzieje równości okazało się już w kolejnym roku, gdy po zniesieniu kalifatu, któremu towarzyszyło zamknięcie religijnych szkół i sądów, rozpoczęto wprowadzanie głębokich reform społecznych i kulturowych zmierzających do laicyzacji państwa tureckiego 26. Likwidacja szkół religijnych i ujednolicenie szkolnictwa świeckiego oznaczało w praktyce zaprzestanie nauczania w języku kurdyjskim, choć artykuł 39 Traktatu z Lozanny gwarantował 22 Później przywódca i pierwszy prezydent Turcji. Wielki reformator. Uważany za ojca współczesnej Turcji i jej ideologi kemalizmu. Nazwany przez parlament Atatürkiem (Ojcem Turków). 23 Cyt. za P. Cirin, Szabla na gardle, Polityka, nr 30/1999 24 Cyt. za K. Burkay, The Kurdish question its history and present situation, http://www.kurdistan.nu 25 Zob. F. Jomma, dz. cyt., str. 54-16 -

mieszkańcom Turcji swobodę używania własnego języka we wszystkich dziedzinach życia: Żadne restrykcje nie będą ograniczać swobodnego używania przez jakiegokolwiek tureckiego obywatela jakiegokolwiek języka w kontaktach prywatnych, handlowych, religijnych, w prasie lub publikacjach dowolnego rodzaju lub spotkaniach publicznych. Niezależnie od funkcjonowania języka urzędowego, obywatele tureccy posługujący się innym niż turecki językiem będą mieli możliwość posługiwania się przed sądami własnym językiem. 27 Zaprzestanie nauczania w ojczystym języku było wstępem do próby likwidacji mniejszości narodowych. Wkrótce nie tylko posługiwanie się językiem kurdyjskim, ale i rozmowy o Kurdach zostały zakazane i były traktowane jak przestępstwo. Nacjonalizm turecki nie dopuszczał istnienia na terenie Turcji mniejszości narodowych czy kulturowych zakładając, że Turcja jest monolitem narodowym. Prowadzono wspieraną przez aparat państwowy akcję przymusowej asymilacji obywateli, wśród których, jak głosiła później oficjalna propaganda, zaszczepione zostały idee i uczucia takie jak «kurdyjskość», «czerkieskość» 28, a nawet «laicyzm» (...) fałszywe koncepcje będące pozostałością absolutystycznego reżimu i długotrwałego ucisku 29. Działania te prowadziły do wzrostu niezadowolenia wśród ludności kurdyjskiej. Należy jednak przypuszczać, że głównym źródłem niezadowolenia było pozbawienie żyjącej w zgodzie z tradycją ludności kurdyjskiej dotychczas funkcjonujących instytucji religijnych, a nie rosnąca świadomość narodowa. W kraju, w którym aż 89,4% 30 mieszkańców było analfabetami, oficjalna propaganda miała bezpośredni wpływ jedynie na wykształconych mieszkańców miast. Poza nimi, odczuwalne były jedynie zmiany, które można by określić mianem organizacyjnych. Wydaje się, że o niezadowoleniu wynikającym z braku poszanowania praw mniejszości narodowych można mówić tylko w odniesieniu do rodzącej się inteligencji kurdyjskiej. 26 Sułtanat zniesiono już w 1922 roku, kładąc tym kres dynastii osmańskiej, która rządziła nieprzerwanie od 1291 roku. 27 Traktat z Lozanny z 1923 r. - artykuł 39 28 Czerkiesi niewielki naród współcześnie zamieszkujący głównie w Turcji, ale także w Syrii, Jordanii i Iraku. Ponadto Czerkiesi zamieszkują tereny Karaczajo-Czerkiesji w Federacji Rosyjskiej. 29 Cyt. za D. Kołodziejczyk, dz. cyt., str. 142 30 Zob. tamże, str. 133-17 -

Rosnące niezadowolenie z zachodzących zmian postanowili wykorzystać nacjonalistyczni działacze organizacji Azadi (Wolność) mającej siedzibę w Dersim, którzy planowali wzniecenie w maju 1925 roku powstania pod hasłem przywrócenia kalifatu i utworzenia niepodległego Kurdystanu. Przygotowaniami kierowali Yusuf Zia Beg, dawny deputowany do Zgromadzenia Narodowego, Khalid Beg Jibran kierujący dwoma regimentami z 7 Korpusu Armii Tureckiej stacjonującymi w miejscowości Hamidiya oraz szejch 31 Said będący przywódcą religijnego bractwa nakszbendich. Przywódcy powstania liczyli, że włączenie do walk żołnierzy kurdyjskiego pochodzenia przechyli szalę zwycięstwa na ich stronę. Spodziewano się także, że dzięki popularności i autorytetowi, jakim cieszył się szejch Said, do powstania przyłączy się miejscowa ludność i okoliczne plemiona koczownicze. Szejch Said zabiegał również o poparcie dla powstania u innych przywódców lokalnych. Plany powstańców zostały pokrzyżowane aresztowaniem przez armię turecką części spiskowców. Podjęte próby ich odbicia doprowadziły do, wcześniejszego niż planowano, wybuchu powstania, które zaczęło się 13 lutego 1925 roku w rejonie Dersimu. Początkowo powstańcy odnosili nawet znaczne sukcesy zajmując miasto Elazig i podejmując próbę opanowania miasta Diyarbarkir. Do walki skierowano dwa korpusy armii tureckiej liczba żołnierzy tureckich w rejonie konfliktu zwiększyła się do około 52 tysięcy pod koniec kwietnia 1925 r. Dysponując przewagą liczebną i logistyczną armia turecka szybko stłumiła rewoltę. 4 marca 1925 roku Zgromadzenie Narodowe uchwaliło Ustawę o utrzymaniu porządku powołującą dwa Trybunały Niepodległości, z których jeden został skierowany na wschód w rejon powstania. Trybunał ten został mocą ustawy upoważniony do samodzielnego orzekania kary śmierci. 4 września 1925 roku wyrokiem Trybunału Niepodległości wykonano wyrok śmierci na szejchu Saidzie i 46 innych przywódcach powstania. Trybunały w czasie dwuletniego obowiązywania ustawy aresztowały 7,5 tysiąca podejrzanych, z czego straconych zostało 660 osób. Fakt, że w powstaniu wzięli udział członkowie i zwolennicy religijnego bractwa nakszbendich sprawił, że władze tureckie uznały wszystkie takie bractwa za zagrożenie dla państwa. W ten sposób półtora roku po likwidacji kalifatu, 30 listopada 1925 roku zdelegalizowano także wszelkie bractwa religijne. 31 Szejch duchowny, przywódca suficki. Sufizm mistyczny islam, w którym znaczną rolę odgrywają duchowość, tajemne praktyki i mistrz otoczony uczniami (zob. A. Czubiński, W. Olszewski, Historia powszechna, Poznań 1999, str. 593). - 18 -

Wciąż rosnące represje ze strony państwa powodowały, że nie słabły bojowe nastroje wśród Kurdów, którzy wzniecali w zamieszkanych przez siebie wschodnich częściach Turcji kolejne powstania. Już w 1927 roku, ukrywający się w górach Araratu, ocaleni powstańcy z 1925 roku, wzniecili kolejny bunt. Walki w tym rejonie z różnym nasileniem trwały w zasadzie aż do roku 1932. W okresie największego rozwoju powstania, liczba walczących w jego szeregach Kurdów przekraczała 5 tysięcy. Sprawną interwencję wojskową utrudniał tureckiej armii górzysty teren podzielony dodatkowo granicą państwową z Iranem. Do walki z powstańcami skierowano łącznie ponad 50 tysięcy żołnierzy, ale dopiero zgoda szacha Iranu na skorzystanie przez armię turecką z terenów przygranicznych, umożliwiła Turkom zajęcie strategicznych pozycji na wzgórzach i zdławienie powstania. W celu ułatwienia w przyszłości wojskowej kontroli górzystych rejonów Araratu, wykorzystując czasową poprawę stosunków międzypaństwowych, Turcja wymieniła z Iranem część niedużych powierzchniowo terytoriów granicznych. Z pojmanymi powstańcami rozprawiano się bezlitośnie. Siły tureckie zastrzeliły 1,5 tysiąca osób wziętych do niewoli. Podczas pacyfikacji okolicznych terenów uśmiercono ponad 3 tysiące cywilów, w tym kobiet i dzieci. Z ziemią zrównano ponad 500 wiosek. Ucieczką przed prześladowaniami ratowało się 1,5 tysiąca rodzin, które schroniły się po irackiej stronie granicy 32. Żołnierze dokonujący eksterminacji Kurdów byli bezkarni, gdyż zgodnie z przyjętą wówczas ustawą nikt zaangażowany w walkę z Kurdami nie mógł być sądzony za żadne okrucieństwa. Wybuchowi kolejnych powstań miały zapobiec stanowcze działania podjęte przez władze tureckie. Obok zakazu posługiwania się językiem kurdyjskim, wprowadzono dodatkowe ograniczenia, między innymi zabroniono wykonywania tańców narodowych. Kurdowie zostali także objęci obowiązkową służbą wojskową. W roku 1932 rozpoczęły się masowe akcje deportacyjne. Niewielkie, czasem nawet kilkuosobowe, grupy Kurdów przesiedlano przymusowo w głąb kraju, gdzie ludność kurdyjska stanowiła nie więcej niż 5% mieszkańców. Z kolei tereny opuszczone przez Kurdów zasiedlali Turcy. W wyniku tych działań, Kurdowie z okolic objętych wcześniej represjami, w 1937 roku kolejny raz wystąpili zbrojnie przeciwko tureckiemu uciskowi. Buntem kierował Seyed Raza. Armia turecka, która posiadała już na wschodzie stałe bazy nie miała problemów w opanowaniu rozruchów. Przy 32 Zob. D. McDowall, A Modern History of the Kurds, London New York 2000, str. 206-19 -

użyciu artylerii i lotnictwa bardzo szybko rozprawiono się z powstańcami 33. Seyed Raza i siedmiu innych dowódców zostało straconych. W uniknięciu kary śmierci nie pomógł im apel skierowany przez Raza na ręce brytyjskiego Sekretarza Spraw Zagranicznych Anthonego Edena, w którym opisano brutalne działania armii tureckiej, mordy i prześladowania ludności kurdyjskiej, łamanie podstawowych praw mniejszości narodowych. Państwa Zachodu nie były zainteresowane zmianą układu sił w roponośnym rejonie granicznym Turcji, Iranu, Iraku, i nie ingerowały w konflikty wewnętrzne. Wręcz przeciwnie, dążyły do podpisania przez państwa regionu układu, w którym państwa te zobowiązywały się do samodzielnego zwalczania działających na terenach granicznych zbrojnych band. Artykuł 7 paktu podpisanego ostatecznie w dniu 5 czerwca 1937 roku pod patronatem Wielkiej Brytanii przez Turcję, Iran, Irak i Afganistan stanowił: Każdy z wysokich sygnatariuszy zobowiązuje się poczynić w swojej strefie kroki zapobiegające organizowaniu i działalności zbrojnych band, stowarzyszeń lub innych organizacji zmierzających do obalenia instytucji odpowiedzialnych obecnie za gwarantowanie porządku i bezpieczeństwa każdego odcinka granicy współsygnatariuszy tego paktu. 34 Na forum międzynarodowym władze tureckie prowadziły w tym czasie skuteczną akcję propagandową, przedstawiając konflikt z Kurdami jako wewnętrzny problem z nie chcącymi poddać się edukacji, zacofanymi ludami koczowniczymi. Akcja ta odnosiła wymierne skutki londyński dziennik The Times opublikował zgodny z oficjalnym stanowiskiem tureckim artykuł pod wymownym tytułem Kurds who Object to Education 35 (Kurdowie, którzy sprzeciwiają się edukacji). Wydawało się, że działania władz tureckich podjęte w pierwszej połowie XX wieku odniosły wreszcie skutek. Po powstaniu z 1937 roku nastąpił okres względnego spokoju. Polityka represji, przesiedlania i likwidacji przywódców religijnych doprowadziła w końcu do zaprzestania walk. Jak się jednak okazało w następnych latach to, co początkowo zdawało się być sukcesem, było w rzeczywistości klęską idei państwa jednonarodowego. Przesiedlenie Kurdów w głąb kraju nie przyniosło oczekiwanych rezultatów. Nie nastąpiła, bowiem całkowita asymilacja mniejszości kurdyjskiej. Wbrew zamierzeniom władz 33 Mimo, że większość tureckiego uzbrojenia pochodziła z czasów I wojny światowej. 34 Cyt. za F. Jomma, dz. cyt. str. 59 35 Zob. D. McDowall, dz. cyt., str. 209-20 -