CERAMIKA I SZKŁO baśni ludowych. Przy opracowywaniu tych skromnych form stosował modne i cenione wówczas wielobarwne szkliwa. Muzeum Narodowe we Wrocławiu ma jedną z najbardziej reprezentatywnych kolekcji ceramiki i szkła XX w. w Polsce. Już od lat pięćdziesiątych systematycznie gromadzono prace z dziedziny sztuki użytkowej i organizowano ogólnopolskie wystawy, z których najbardziej interesujące eksponaty trafiały do tutejszych zbiorów. Przeprowadzenie w roku 1950 reorganizacji polskiego szkolnictwa artystycznego narzuciło uczelni wrocławskiej specjalizację w dziedzinie szkła i ceramiki. Rezultaty artystyczne tej odgórnej administracyjnej decyzji były jednak bardzo ciekawe. Na wystawie znajdują się tradycyjne formy o charakterze użytkowym autorstwa pierwszych pedagogów-ceramików wrocławskiej PWSSP: Rudolfa Krzywca, Julii Kotarbińskiej i Krystyny Cybińskiej, gliniane obiekty przestrzenne Ireny Lipskiej- Zworskiej, Ewy Mehl oraz Anny Malickiej- Zamorskiej, a także prace szklane Zbigniewa Horbowego, Ludwika Kiczury, Tasiosa Kiriazopoulosa, Henryka Wilkowskiego, Sylwestra i Eryki Drostów, Reginy i Aleksandra Puchałów najważniejszych przedstawicieli wrocławskiej szkoły szkła. Spośród prac artystów wywodzących się spoza ośrodka wrocławskiego na szczególną uwagę zasługują ceramiczne formy naczyniowe Wandy Golakowskiej czy unikatowe w skali światowej rzeźby szklane najwybitniejszego polskiego twórcy szkła Henryka Albina Tomaszewskiego. Eksponowane w Galerii Polskiej Sztuki Współczesnej przykłady ceramiki i szkła pozwalają prześledzić przemiany stylowe, jakim podlegały obie dyscypliny od okresu międzywojennego aż do początku XXI wieku. Stanisław Jagmin (ur. 1875 w Ossie k. Opoczna, zm. 1961 w Warszawie) Rzeźba: Adam i Ewa, ok. 1919-1936 Glina, szkliwo barwne błyszczące; wys. 58; sygnatura: St. Jagmin Zakupiony w 1972 Nr inw. XVIII-2294 Stanisław Jagmin studiował w latach 1898-1902 w krakowskiej ASP pod kierunkiem Konstantego Laszczki i tak jak jego mistrz prowadził potem własną pracownię ceramiczną najpierw w Warszawie, a następnie w wydzierżawionej od Michała Radziwiłła fabryce majoliki w Nieborowie. Po rocznym pobycie we Francji, gdzie studiował rzeźbę w paryskiej Académie Julien oraz praktykował w tamtejszych fabrykach porcelany, powrócił do kraju i rozpoczął w nieborowskiej manufakturze eksperymenty ze szkliwami typu flambé. W technice tej na szkliwo podstawowe nakłada się kolejne jego warstwy spływające swobodnie i nierównomiernie po ściankach zdobionego przedmiotu. Zastosowanie tej technologii dawało efektowne nacieki o kontrastowych barwach i metalicznym połysku. Po raz pierwszy prace z tego rodzaju dekoracją Stanisław Jagmin wystawił w gmachu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych Zachęta w roku 1906. Uważa się go za prekursora nowoczesnej ceramiki w Polsce. Ze szkliwami flambé mamy do czynienia również w rzeźbach jego autorstwa Adam i Ewa, Salome, Królowa Jadwiga prezentowanych na wystawie. Utrzymane są w konwencji symbolizmu młodopolskiego oraz secesji francuskiej. Ich tematem artysta uczynił tradycyjne dla sztuki motywy biblijne i historyczne. Do naszych czasów zachowało się niewiele dzieł Jagmina. Znajdują się jeszcze tylko w Muzeach Narodowych STANISŁAW JAGMIN, Adam i Ewa, ok. 1919-1936 Konstanty Laszczka Julia Kotarbińska (ur. 1865 w Makowcu Dużym, (ur. 1895 w Mińsku, zm. 1979 zm. 1956 w Krakowie) w Warszawie) Rzeźba: Zaklęty pierścień, 1931 Dzban, 1964 Glina, szkliwo barwne; wys.32; Glina, szkliwo barwne; wys. 55 sygnatura atramentem: K. Laszczka Zakupiony od autorki w 1964 2.11.1931 Nr inw. XVIII-501 Zakupiony w 1961 Julia Kotarbińska, Rudolf Krzywiec i Wanda Nr inw. XVIII-2296 Golakowska (naczynia ich autorstwa Ta fajansowa figurka realistycznie przedstawionej pokazywane są także na wystawie) byli papugi z opuszczoną głową pierwszymi absolwentami założonej należy do nielicznych w kolekcji wrocławskiej w okresie międzywojennym w warszaw- przykładów polskiej ceramiki skiej ASP pracowni ceramiki, kierowa- okresu międzywojennego. nej przez Karola Tichego wybitnego Jej autorem jest wybitny rzeźbiarz tworzący pedagoga tej uczelni. Wszyscy związani w duchu secesji i symbolizmu byli ze Spółdzielnią Artystów Plasty- Konstanty Laszczka. Swoje projekty ków Ład stowarzyszeniem mającym z dziedziny sztuki użytkowej realizował ogromne znaczenie dla rozwoju sztuki na początku XX w. w fabryce wyrobów użytkowej w Polsce. Po II wojnie światowej garncarskich i kaflarskich J. Niedźwieckiego Julia Kotarbińska razem z Rudolfem w Dębnikach pod Krakowem. Krzywcem organizowała Katedrę Ceramiki Prowadząc od 1920 r. własną pracownię w PWSSP we Wrocławiu. Ekspono- ceramiczną, wykonywał w niej m.in. niewielkich wany Dzban z 1964, podobnie jak inne rozmiarów figurki naturalistycz- naczynia Kotarbińskiej powstałe w tym KONSTANTY LASZCZKA, Zaklęty pierścień, 1931 nie ujętych zwierząt, będące ilustracjami w Krakowie i w Warszawie. okresie, jest w kolorze turkusowym. Ma 322 323
JULIA KOTARBIŃSKA, Dzban, 1964 Irena Lipska-Zworska (ur. 1931 w Ostrowie Lubelskim) Kompozycja: Siatka, 1969 Szamot, szkliwo barwne; 48 x 72 Zakupiona od autorki w 1976 Nr inw. XVIII-1299 Irena Lipska-Zworska przez wiele lat związana była z wrocławską uczelnią plastyczną: najpierw studiowała tu pod kierunkiem Julii Kotarbińskiej, następnie prowadziła pracownię Ceramiki Unikatowej, a od 1990 r. pełniła funkcję dziekana Wydziału Ceramiki i Szkła. Należy do grupy ceramików «Nie tylko my». Jest laureatką wielu nagród, w tym złotego medalu otrzymanego w 1970 na Międzynarodowym Konkursie Ceramiki Artystycznej w Faenzie. Tworzy zarówno dekoracyjne formy użytkowe, jak i obiekty o charakterze rzeźbiarskim. W latach siedemdziesiątych projektowała reliefy z motywem ptaków oraz opracowywała w szamocie ażurowe struktury przestrzenne. Kolorystyka jej wyrobów oscyluje wokół zgaszonych bieli, zieleni, brązów i różów. Doskonała znajomość technologii pozwala jej na mistrzowskie operowanie barwą zarówno przy zastosowaniu matowych, jak i błyszczących szkliw. BRONISŁAW WOLANIN, Wazon, 1977 Ewa Mehl (ur. 1938 w Krakowie, zm. 1999 w Amsterdamie) Rzeźba: Baba I, 1967 Szamot z opiłkami metalu, malowany angobą; wys. 140 Zakupiona od autorki w 1967, nr inw. XVIII-617 Ewa Mehl pochodziła z rodziny o tradycjach artystycznych. Jej ojciec Antoni Mehl, rzeźbiarz i grafik, związany był z powojennym środowiskiem plastyków wrocławskich. Ewa Mehl nie zajmowała się projektowaniem form o charakterze użytkowym, materiał ceramiczny stosowała do tworzenia rzeźb. Baba I należy do serii postaci kobiecych wykonanych przez artystkę w glinie szamotowej. Figury te utrzymane w szarej, zgaszonej tonacji są silnie uproszczone. Przypominają prehistoryczne wizerunki kobiece, a także przedstawienia charakterystyczne dla pozaeuropejskich kultur prymitywnych. W Babie I Ewa Mehl zastosowała angobę cienką powłokę ze szlachetnej glinki. Nałożyła ją na niewypaloną figurę wykonaną z gliny gorszego gatunku szamotu. Użycie tej techniki, szczególnie popularnej w tradycyjnej ceramice ludowej, jeszcze dobitniej zaznaczyło związki eksponowanej rzeźby z obiektami sztuki archaicznej. Bronisław Wolanin kulisty brzusiec oraz długą, kielichowatą (ur. 1937 w Bełżcu) szyjkę. Pokryty jest krakelurą sztucznie Wazon, 1977 wywołaną siatką spękań. Artystka bardzo Kamionka odlewana, szkliwiona; chętnie ją stosowała jako dodatkowy element dekoracyjny w wykonywanej przez Dar Zakładu Ceramika Artystyczna wys. 23 siebie ceramice. w Bolesławcu z 1977 Nr inw. XVIII-1256 Bronisław Wolanin, uczeń Julii Kotarbińskiej w PWSSP we Wrocławiu, od 1964 pełnił funkcję kierownika artystycznego w fabryce kamionki w Bolesławcu. Wiele masowo produkowanych tam wyrobów miało cechy jego stylu projektowania. Zgodnie z wymaganiami rynku i wieloletnią tradycją zakładu modelował on zestawy naczyń użytkowych, w których nawiązywał do dawnych form kamionkowych, stosując sfalowania brzuśców, nakładki i reliefy oraz tak charakterystyczną dla wyrobów bolesławieckich dekorację stempelkową. Prezentowany wazon o ciekawej formie i ciemnym, subtelnym, matowym szkliwie jest przykładem ceramiki unikatowej jego IRENA LIPSKA-ZWORSKA, Siatka, 1969 autorstwa. EWA MEHL, Baba I, 1967 324 325
Zdzisław Szyszka (ur. 1935 w Jaworznie) Kompozycja: Koncert jesienny, 1985 Szamot, porcelana barwiona; 150 80 Zakupiona od autora w 1985 Nr inw. XVIII-1905 Współcześni artyści-ceramicy coraz częściej traktują glinę nie jako materiał do wykonywania naczyń użytkowych, ale do tworzenia dzieł o walorach wyłącznie estetycznych. Do takich prac należy Koncert jesienny. Ta z pozoru banalna realizacja, z dosłowną ilustracyjnością odwołująca się do motywu jesieni, nagle jawi się jako kompozycja subtelna i bezpretensjonalna. Jest to zasługą jej muzyczności wystarczy lekko musnąć ceramiczne liście, by zaczęły grać nam jesienny koncert. PRZEMYSŁAW LASAK, Tablica, 1990 nych Tablic Mojżesza. Środkowe partie tablicy wypełnia ręcznie malowana płyta szamotowa z wyraźnie widocznym pęknięciem w jej górnej części. Na pionowych, bocznych pasach o poszarpanych dolnych krawędziach umieścił artysta ornament imitujący pismo. Użycie różnorodnych materiałów: porcelany, drewna, metalu, czerwonej glinki i szamotu dało bardzo interesujący efekt. Powstało dzieło, w którym tradycyjna treść przedstawiona została za pomocą na wskroś nowoczesnej formy. Aleksander Puchała (ur. 1931 w Charzewicach, zm. 1997 w Jeleniej Górze) Dwa wazony: Luna, 1975 Szkło ołowiowe szlifowane; wys. 20 i 21 Zakupione od autora w 1982 Nr inw. XVIII-1424 /A B Aleksander Puchała od 1960 aż do śmierci pracował jako projektant w Hucie Szkła Kryształowego Julia w Szklarskiej Porębie. Tam też wprowadził wiele nowatorskich wzorów do produkcji. Jego projekty prostych, symetrycznych wazonów, najczęściej w kształcie walców i wielościanów, zdecydowanie wyróżniały się na tle masowych wytworów innych zakładów. Zajmował się nie tylko twórczością seryjną, lecz także unikatową. Szlachetnością, prostotą i finezją odznacza się prezentowany na wystawie zestaw Luna. Tworzą go formy w kształcie prostopadłościanów wykonane z bezbarwnego, przezroczystego szkła kryształowego. Jedyną dekoracją tych naczyń są widoczne na ich dnach elementy imitujące księżycowy krajobraz. Stąd nazwa tej serii Luna, czyli księżyc. Regina Włodarczyk-Puchała (ur. 1931 w Nowogródku na Wileńszczyźnie) Wazon i misa: Gracja, 1975 Szkło ołowiowe szlifowane; wys. 22,5 i 13 Zakupione od autorki w 1982 Nr inw. XVIII-1425/A B Regina Włodarczyk-Puchała projektantka szklanych form naczyniowych w Hucie Julia w Szklarskiej Porębie wraz z mężem należała do czołowych reformatorów tej dziedziny sztuki użytkowej na Śląsku. Wprowadziła do produkcji krótkie serie naczyń wolnoformowanych (wytwarzanych techniką szkła dmuchanego), mąconych piaskiem szklarskim lub brokatem. Znany jest komplet do napojów Biała nitka (jej praca dyplomowa), w którym elementami zdobniczymi są delikatne, wijące się, białe, nieprzejrzyste nitki. W eksponowanym zestawie Gracja dzięki zastosowaniu odpowiednich szlifów w grubych ścianach naczyń Przemysław Lasak (ur. 1960 w Opolu) Tablica, 1990 Szamot, porcelana, glinki czerwone, metal, drewno; malowane ręcznie; 129 64 Zakupiona od autora w 1992 Nr inw. XVIII-2198 Przemysław Lasak należy do najciekawszych przedstawicieli młodszego pokolenia ceramików wrocławskich. Studiował w PWSSP we Wrocławiu pod kierunkiem Krystyny Cybińskiej, a obecnie jest profesorem macierzystej uczelni. Stworzył interesujące serie ceramicznych rzeźb pod nazwą Najemnicy i Nadzieja. Za prezentowane na wystawie dzieło Tablica otrzymał w 1991 złoty medal w Faenzie. (Selekcji prac autorów ZDZISŁAW SZYSZKA, Koncert jesienny, 1985 polskich na ten prestiżowy Międzynarodowy Konkurs Ceramiki Artystycznej od 1984 dokonuje Muzeum Narodowe we Wrocławiu). Kompozycja Lasaka nawiązuje w sposób oczywisty do biblij- ALEKSANDER PUCHAŁA, Luna, 1975 REGINA WŁODARCZYK-PUCHAŁA, Gracja, 1975 326 327
Prezentowane wazony Zbigniewa Horbowego należą do serii prac, które w latach sześćdziesiątych zyskały największe uznanie odbiorców. Powtarzane w licznych wariantach (także w formie kieliszków, kompletów koktajlowych, dzbanów) stały się reprezentatywnymi formami polskiego szkła współczesnego. Cechą charakterystyczną tych wyrobów był ich kubiczny kształt oraz przydymiony, matowy kolor. Najczęściej były to szkła cieniowane w dwu przenikających się barwach. I tak w eksponowanych przykładach bezbarwne szkło warstwy zewnętrznej przechodzi wewnątrz w kolor pomarańczowy, barwa zielona przenika się z pomarańczową, a w kolejnym wazonie bezbarwne zewnętrze zamienia się w środku w kolor zielony. Zbigniew Horbowy przez wiele lat łączył przemysłowe projektowanie szkła (przede wszystkim w Hucie Szkła Gospodarczego Sudety w Szczytnej Śląskiej) z działalnością dydaktyczną na wrocławskiej uczelni plastycznej. HENRYK ALBIN TOMASZEWSKI, Kapelusz, artystka uzyskała efekt ruchu i wibracji. Muzeum Narodowe we Wrocławiu, doceniając wkład Puchałów w rozwój wzornictwa szklarskiego w Polsce, zorganizowało w retrospektywną wystawę ich prac. Henryk Albin Tomaszewski 328 (ur. w Siedlcach, zm. w Warszawie) Wazon: Kapelusz, Szkło sodowe barwione w masie; wys. Zakupiony od autora w Nr inw. XVIII- Tomaszewski, nestor polskiego szkła, osiągnął doskonałość w swojej twórczości po latach mozolnych i długotrwałych prób. Najpierw, zaraz po wojnie, pracował w hucie w Szklarskiej Porębie, potem zaś w hutach podwarszawskich: Wołomina, Falenicy i Targówka. Wazon Kapelusz z powstał właśnie w zakładzie na Targówku. Należy do serii kulistych, mrożonych wazonów o szerokich kołnierzach, które sam artysta nazywał kapeluszami. Przy tworzeniu tych form udało mu się opracować technikę perfekcyjnego wystrzygania i wywijania krawędzi wylewów. Z biegiem lat dzieła Tomaszewskiego zatracały charakter naczyniowy i stawały się abstrakcyjnymi formami przestrzennymi. Rzeźby te o dużych rozmiarach, bardzo efektownej konsystencji, z uwięzionymi w tworzywie szklanym pęcherzykami powietrza o fantastycznych kształtach, odznaczają się bardzo silną ekspresyjnością. (Z tego typu obiektami mamy do czynienia w sali IV omawianej Galerii). W ostatniej fazie poszukiwań twórczych Tomaszewski realizował inspirowane muzyką (Chopina, Czajkowskiego, Lutosławskiego) i poezją (Norwida) wolnoformowane rzeźby szklane z użyciem narzędzi własnego pomysłu. Zbigniew Horbowy (ur. w Łanczynie k. Kołomyi) Wazony kubistyczne, Szkło sodowe dwuwarstwowe barwione w masie, matowane; wys. ; ; Dar Huty Sudety w Szczytnej z Nr inw. XVIII- XVIII- ZBIGNIEW HORBOWY, Wazony kubistyczne, 329
TASIOS KIRIAZOPOULOS, Kompozycja błękitna i Iglica, 1983 kształtach i wysmakowanej kolorystyce. Kompozycja błękitna i Iglica z 1983 należą do drugiego etapu jego poszukiwań artystycznych, w którym obiekt szklany stawał się propozycją rzeźbiarską. Ten układ kompozycyjny złożony z dwóch form wykonanych ze szkła ołowiowego, barwionego w masie na niebiesko, a wewnątrz Iglicy smugą zieleni jest przykładem abstrakcji czystej. Tytuł pracy natomiast odwołuje się do symbolu powojennego Wrocławia: stalowego masztu ustawionego przed Halą Ludową. Czesław Zuber (ur. 1948 w Przybyłowicach) Obiekt: Bez tytułu, 1996 Szkło optyczne; wys. 35 Dar autora z 1996 Nr inw. XVIII-2515 Czesław Zuber ukończył wrocławską PWSSP w pracowniach Zbigniewa Horbowego i Ludwika Kiczury. W latach siedemdziesiątych był projektantem Zakładu Szkła Artystycznego Barbara w Polanicy Zdroju. Eksperymentował w zakresie wprowadzania cech unikatowych do produkcji przemysłowej. Tworzył obiekty wolnoformowane, które następnie opracowywał na zimno. Szlifując je, obnażał wielobarwność szkła warstwowego i podkreślał świetlistość materiału. Te pełne ekspresji formy o charakterze organicznym i zdecydowanej kolorystyce stawały się rzeźbami ze szkła. W 1978 Czesław Zuber brał udział we wrocławskiej wystawie Inne Szkło, będącej pokoleniową manifestacją nowych tendencji w tej dyscyplinie artystycznej. Jego prace znajdują się w wielu prestiżowych kolekcjach sztuki użytkowej w Paryżu, Hamburgu, Düsseldorfie, Lozannie, Zurychu i Tokio. Kompozycję Bez tytułu artysta zrobił we własnej pracowni w Cachen, we Francji, gdzie mieszka i tworzy od 1982. Jest to blok litego szkła optycznego, poddany obróbce rzeźbiarskiej, następnie grawerowany, szlifowany i polerowany. Ta szklana rzeźba w kształcie nieregularnej piramidy Tasios Kiriazopoulos (ur. 1937 w Walanidia-Woiu, w Macedonii) Dwie formy: Kompozycja błękitna i Iglica, 1983 Szkło ołowiowe lite, barwione w masie, wolnoformowane; wys. 64 i 85; sygnatura: TK-83 Zakupione w 1984 CZESŁAW ZUBER, Bez tytułu, 1996 Tasios Kiriazopoulos (zanim wyjechał na stałe w połowie lat osiemdziesiątych do Grecji) podobnie jak Henryk Albin Tomaszewski wolny od obowiązków dydaktycznych i niezwiązany z projektowaniem przemysłowym tworzył zestawy prac szklanych o charakterze unikatowym. lowanymi na zimno fragmentami, przypomina nieokreśloną głowę zwierzęcą. Jest przykładem wykorzystania malarskich i jednocześnie rzeźbiarskich środków wyrazu do stworzenia przedmiotu o wyłącznie estetycznym charakterze. Jego działalność wyrastała z ogólnych doświadczeń wrocławskiej szkoły szkła. (Do Bibliografia (wybór) Ceramika i szkło polskie XX wieku, Wrocław 2004 tej grupy artystów-szklarzy wywodzących Sztuka polska XX wieku, Wrocław 2000 się z pracowni profesora tutejszej PWSSP Stanisława Dawskiego należeli m.in.: Ludwik Kiczura, Henryk Wilkowski, Eryka Mariusz Hermansdorfer, Emocja i ład, Wrocław 2004 Mariusz Hermansdorfer, Artyści polscy na Festiwalach Międzynarodowych 1975-1995, Wrocław 1995 Mariusz Hermansdorfer, Artyści Wrocławia 1945-1970, Wrocław 1996 Trzewik-Drost, Jan Sylwester Drost oraz Mariusz Hermansdorfer, Interpretacje, Wrocław 2005 Władysław Czyszczoń. Interesujące realizacje Mariusz Hermansdorfer, Kondycja ludzka, Wrocław 2001 również tych autorów można Mariusz Hermansdorfer, Magdalena Abakanowicz, Wrocław 2005 Mariusz Hermansdorfer, Między ekspresją a metaforą, Wrocław 1999 obejrzeć na wystawie). Kiriazopoulos Mariusz Hermansdorfer, Józef Gielniak, Wrocław 2006 początkowo tworzył harmonijne zestawy Mariusz Hermansdorfer, Waldemar Cwenarski, Wrocław 2006 form naczyniowych o finezyjnych o żółtawym zabarwieniu, z jaskrawo ma- Mariusz Hermansdorfer, Wrocławskie impresje, Wrocław 2004 330 331