Przegląd Antropologiczny tom 55, z. 1-2, s. 73-80, Poznań 1992 Zróżnicowanie umieralności mężczyzn i kobiet w wieku produkcyjnym (20-64) w zależności od wykształcenia i stanu cywilnego Czesław Brajczewski, Elżbieta Rogucka DIFFEREN TIA TIO N O F M ORTALITY IN M EN A N D W O M EN A T T H E A G E O F 20-64 IN R E SPECT OF E D U C A TIO N A N D M ARITAL STATUS. The data were compiled during the D ecem ber 1988 Census o f Population. It revealed the existence o f a clear cut social gradient in mortality. The further down the scale of educational status - the higher the rate of mortality at all ages between 20-64 years. Marital status of the deceased also influenced the level of mortality. Wstęp Jak wykazały wieloletnie badania antropologów, systematycznie monitorujących stan biologiczny populacji polskiej, istnieje wyraźna zależność pomiędzy wzrastaniem i dojrzewaniem dzieci i młodzieży, kondycją zdrowotną w okresie dorosłości, a przynależnością do określonej grupy społecznej [B ie l i c k i i wsp. 1981a,b; C h a r z e w s h 1981; B i e l i c k i, W e l o n 1982; B r a j c z e w s k i 1988; B ie l i c k i, W e l o n, Ż u k o w s k i 1988; R o g u c k a, W e l o n 1989; H u l a n i c k a i wsp. 1990]. Stwierdzenie tych zależności nasuwa uzasadnione przypuszczenie, iż związek taki może występować również w przypadku umieralności Zakład Antropologii PAN Kuźnicza 35,50-951 Wrocław osobników w populacji. Jak wiadomo, na umieralność wpływa szereg czynników, z których najważniejsze są: demograficzne (np. płeć, struktura wieku populacji), medyczne (np. stan zdrowia populacji) oraz społeczno - ekonomiczne. O ile efekty oddziaływania czynników demograficznych i medycznych były możliwe do oceny na podstawie urzędowych źródeł informacji o zgonach, o tyle badanie zależności pomiędzy umieralnością a niektórymi zmiennymi społeczno - ekonomicznymi (np. wykształceniem) było niewykonalne, bowiem przez całe dziesięciolecia oficjalne polskie statystyki zgonów nie zawierały tego typu informacji. Liczne badania antropologiczne potwierdziły fakt, iż jednym z bardzo ważnych czynników społeczno-ekonomicz
74 C. Brajczewski, E. Rogucka nych, wyraźnie różnicujących rozwój fizyczny człowieka, jest wykształcenie. Wiąże się z nim zespół czynników określanych mianem stylu życia, na który składają się między innymi pewne wzorce żywieniowe, rodzaj aktywności zawodowej, sposób spędzania wolnego czasu, stosunek do własnego zdrowia itp. Celem naszego opracowania, pierwszego z zaplanowanej serii prac poświęconych problemowi umieralności, jest próba odpowiedzi na pytanie, czy istnieją, i jak duże są różnice w umieralności osobników z populacji aktywnej zawodowo (20-64 lat), ze względu na: 1. wykształcenie, 2. stan cywilny. M ateriał i metody opracowania Analizę przeprowadzono na podstawie informacji o zgonach, zebranych przez autorów we Wrocławskim Urzędzie Stanu Cywilnego w okresie od 1.07.88 r. do 30.06.89 r. oraz danych o strukturze ludności Wrocławia według płci, wieku, stanu cywilnego i wykształcenia, uzyskanych w Wojewódzkim Urzędzie Statystycznym, a stanowiących wynik spisu powszechnego ludności z dnia 6.12.1988 r. Informacje o zmarłych zawierały, oprócz danych spisanych z aktu zgonu, również dane o wykształceniu i zawodzie osoby zmarłej, które pozyskiwano bezpośrednio od osób zgłaszających zgon w USC (w oficjalnie stosowanej karcie zgonu nie notowano bowiem wykształcenia, a informacje o zawodzie były niekompletne). W opracowaniu tym wykorzystano jedynie dane o umieralności ludności Wrocławia w wieku produkcyjnym (20-64 lata). Podstawą analizy umieralności są cząstkowe współczynniki zgonów, obliczone dla pięcioletnich przedziałów wieku, w trzech grupach wykształcenia (wyższe - 1; średnie - 2; zawodowe i podstawowe łącznie - 3) oraz w czterech kategoriach stanu cywilnego (kawaler, panna - 1; żonaty, mężatka - 2; rozwiedzeni - 3; wdowcy i wdowy - 4). Obliczono również ogólne współczynniki zgonów dla wieku 20-64 lat, standaryzowane metodą bezpośrednią na strukturę wieku ludności Wrocławia w 1988 r. Istotność różnic w umieralności pomiędzy analizowanymi grupami społecznymi oceniono testem U dla dwóch wskaźników struktury [GREŃ 1972], Wyniki W okresie od 1.07.88 r. do 30.06.89 r. we Wrocławiu zmarło łącznie 5252 osoby. Surowy współczynnik umieralności dla Tabela I. Umieralność we Wrocławiu według wieku i płci w latach 1988/1989... Me/.czv/.ni... Kobiety Istotność Współczynnik Współczynnik różnic Wiek Liczebność Zgony Liczebność Zgony umieralności umieralności N i m i N i m i Wium Wzum ^7lum W * m t 20-24 22168 18 0.812 22823 4 0.175 3.05* 25-29 22030 ^ j. 23012. 13 n,.vó 1.34 30-34 28660 50 1.745 30940.... 15 0.485 4.65* 35-39 29755 82 2.756 32517 31 0.953 5.27* 40-44 85. 4,;a,s 23147.54 2.333 3.14* 45-49 15032 91 6.054 17.497 48 2.743 4.55* 50-54 16977 180 10.603 20168 89 4.413 6.99* 55-59 18185 313 S S 3 S 1. 148. 9.53* 60-64 16165 432 26.724 21378 295 13.799 8.92* Razem 190193 ir.i T = 6.68%< 213004 697 v = 3.27%* * różnice statystycznie istotne.
Zróżnicowanie umieralności w wieku produkcyjnym 75 Rys. 1. Umieralność mężczyzn i kobiet (w wieku 20-64 lat) we Wrocławiu, w okresie od lipca 1988 do czerwca 1989 r. mężczyzn wyniósł 9,3 (2780 zgonów), a dla kobiet 7,2 (2418 zgonów). Wrocław należy do grupy wielkich miast o średniej umieralności [ROSSET 1975, Ma zur 1987], Ludność Wrocławia w wieku produkcyjnym (20-64 lata) stanowi ok. 63,1% ogółu ludności tego miasta (mężczyźni - 62,5%, kobiety - 63,7%). Zgony mężczyzn w wieku produkcyjnym stanowiły 44,85%, a kobiet - 28,82% wszystkich zarejestrowanych zgonów. Zróżnicowanie umieralności według płci oraz dynamikę umieralności z wiekiem w populacji wrocławskiej w wieku 20-64 lata ilustruje rys. 1 i dane w tabeli 1. Umieralność mężczyzn we wszystkich badanych pięcioletnich przedziałach wieku jest nie tylko istotnie wyższa od umieralności kobiet, ale również różnice pomiędzy płciami w umieralności gwałtownie wzrastają z wiekiem na niekorzyść mężczyzn (od 1,6 do 4,6 razy). A. Umieralność a wykształcenie Według wyników powszechnego spisu ludności z 1988 r., we Wrocławiu w wieku produkcyjnym było: 19,0% mężczyzn z wykształceniem wyższym, 35,2% - z wykształceniem średnim oraz 45,5% - łącznie z wykształceniem zawodowym i podstawowym. Analogiczne dane dla kobiet kształtują się następująco: wykształcenie wyższe - 15,5%, średnie - 45,1%, zawodowe i podstawowe - 38,2%. Analizując wartości cząstkowych współczynników umieralności mężczyzn w trzech wydzielo-
7 6 C. Brajczewski, E. Rogucka Rys. 2. Um ieralność mężczyzn wrocławskich w wieku 20-64 lat w zależności od ich wykształcenia 1 - wykształcenie wyższe, 2 - średnie, 3 - zasadnicze zawodowe i pod- Rys. 3. Umieralność kobiet wrocławskich w wieku 20-64 lat w zależności od ich wykształcenia 1 - wykształcenie wyższe, 2 - średnie, 3 - zasadnicze zawodowe i podstawowe Tabela 2. Umieralność mężczyzn wrocławskich w wieku produkcyjnym (20-64 lata) w latach 1988/1989 według grup wykształcenia Wiek W ykształcenie wyższe ( 1) średnie (2) zawodowe i podstawowe (3) Istotność różnic w umieralności między grupami N i m i Wum N i m i W2um N i rm W^3um 1-2 1-3 2-3 20-24 386 1 2,59 12641 4 0,32' 9073 13 1,43 2,25* 0,58-2,90* 25-29 3715 0 0 8887 6 0,68 9371 13 1,39-1,58-2,27* -1,49 30-34 5743 2 0,35 9815 13 1,32 13038 32 2,45-1,89-3,13* -1,91 35-39 6434 9 1,40 9668 17 1,76 13590 51 3,75-0,56-2,84* -2,77* 40-44 4986 9 1,81 6959 20 2,89 9237 51 5,52-1,17-3,26* -2,52* 45 49 3744 6 1,60 4467 24 5,37 6796 55 8,09-2,82* -4,19* -1,69 50-54 3855 12 3,11 5043 41 8,13 8028 116 14,45-3,04* -5,58* -3,21* 55-59 4089 42 10,27 5308 83 15,64 8727 164 18,79-3,55* -3,55* -1,37 60-64 3248 51 15,70 4238 98 23,12 8608 254 29,50-2,26* -4,19* -2,06* różnice istotne statystycznie
Zróżnicowanie umieralności w wieku produkcyjnym 77 Tabela 3. Umieralność kobiet wrocławskich w wieku produkcyjnym (20-64 lata) w latach 1988/1989 według grup wykształcenia Wiek Wykształcenie wyższe ( 1) średnie (2) zawodowe i podstawowe (3) Istotność różnic w umieralności między grupami Ni mi W lum N2 m2 W2um N3 m3 W3um 1-2 1-3 2-3 20-24 571 0 0 16455 0 0 5728 2 0,35 0-0,45-2,40* 25-29 4231 0 0 12757 10 0,78 5963 2 0,34-1,82-1.19 1,13 30-34 6357 0 0 15481 5 0,32 9018 8 0,89-1,43-2,37* -1,85 35-39 6822 6 0,88 15538 13 0,84 10096 11 1,09 0,10-0,47-0,65 40-44 4725 6 1,27 10469 16,, 3 7904 30 3,80-0,39-2,57* -3,04* 45-49 3477 7 2,01 7056 24 3,40 6926 16 2,31-1,24-0,30 1,21 50-54 2936 8 2,72 7845 31 3,95 9305 45 4.84-0,94-1,52-0,87 55-59 2280 8 3,57 6606 44 6,66 12441 84 6,76-1.70 60-64 1580 18 11,39 5510 71 14022 14022 189 13,48-0,47-0,68-0,3 * różnice istotne statystycznie 7 O OO -0,07 nych kategoriach wykształcenia (rys. 2, tab. 2) otrzymaliśmy ich wyraźnie gradientowy układ (1-2-3). Najwyższe (statystycznie istotne) różnice w umieralności otrzymaliśmy pomiędzy grupą zmarłych z wykształceniem wyższym, a grupą z wykształceniem zawodowym i podstawowym. Różnice w umieralności pomiędzy tymi dwoma grupami wyraźnie rosną z wiekiem. Istotne statystycznie różnice w umieralności pomiędzy grupą osobników z wykształceniem wyższym i średnim uzyskaliśmy głównie dla roczników starszych (45-64 lata). U kobiet zróżnicowanie umieralności ze względu na wykształcenie nie jest tak wyraźne jak u mężczyzn (rys. 3, tab. 3), choć i tutaj kobiety z wykształceniem wyższym charakteryzują się najniższymi cząstkowymi współczynnikami umieralności. Nie stwierdzono jednak istotnych statystycznie różnic w umieralności pomiędzy kobietami z wykształceniem wyższym i średnim, natomiast różnice takie wystąpiły pomiędzy grupą z wykształceniem wyższym oraz zawodowym i podstawowym dla wieku 30-34 i 40-44 lata, a także pomiędzy grupą z wykształceniem średnim i zawodowo - podstawowym dla wieku 20-24 i 40-44 lata. B. Umieralność a stan cywilny Stan cywilny zmarłych, podobnie jak wykształcenie, wpływa na zróżnicowanie umieralności [ G o ł a t a 1987; K isker, G o l d m a n 1987], Wyniki analizy zależności pomiędzy stanem cywilnym a poziomem umieralności populacji wrocławskiej z przełomu lat 1988/89 przedstawiono na rysunkach 4 i 5 oraz w tabelach 4 i 5. Spośród czterech wydzielonych kategorii stanu cywilnego u mężczyzn wrocławskich, zdecydowanie najniższą umieralnością charakteryzuje się grupa mężczyzn żonatych, a najwyższą - rozwiedzeni i kawalerowie. Różnice w umieralności pomiędzy żonatymi i kawalerami (w przedziale wieku 24 60 lata) oraz rozwiedzionymi (w przedziale wieku 30-64 lata) są wysoce statystycznie istotne. Nie stwierdzono istotnego zróżnicowania umieralności po-
78 C. Brajczewski, E. Rogucka Tabela 4. Umieralność mężczyzn wrocławskich w wieku produkcyjnym (20-64 lata) w latach 1988/1989 w grupach stanu cywilnego Wiek Stan cywilny Istotność różnic w umieralności między grupami kawalerowie (1) żonaci (2) rozwiedzeni(3) wdowcy (4) Nl ml W lum N2 m2 W2um N3 m3 W3um N4 m4 W4um 1-2 1-3 1-4 2-3 2-4 3-4 20-24 17601 16 0,91 4509 2 0,44 54 0 0 3 0 0 0,98 0.22 0,05 0,15 0,04 0 25-29 8094 12 1,84 13546 8 0,59 372 0 0 18 0 0 2,09* 0,74 0,16 0,47 0,10 0 30-34 5455 23 4,22 22118 21 0,95 1027 4 3,89 60 0 0 5,41 0,15 0,50-2,81* 0,24 0,48 35-39 3369 16 4,75 24705 49 1,98 1550 15 9,68 131 0 0 3,13* -2,02* 0,79-5,95* 0,51 1,13 40-44 1651 19 11,51 18067 45 2,49 1342 15 11.68 158 3 18,99 6,16* 0,08-0,81-5,52* -4,02* -0,85 45-49 976 15 15,37 12844 59 4,59 984 14 14.23 227 2 8,81 4,44* 0,21 0,75-4,01* -0,92 0,64 50-54 961 17 17,69 14459 122 8,44 1131 29 25,64 426 6 14,08 2,93* -1,22 0,48-5,66* -1,24 1,36 55-59 800 27 33,75 15547 223 14.34 1143 43 37,62 695 15 21,58 4,33* -0,44 1,40-6,02* -1,54 1,88 60-64 588 21 35,71 13578 323 23,79 889 33 37,12 1110 45 40,54 1,82-0,14-0,48-2,46* -3,39* -0,39 * różnice istotne statystycznie Rys. 4. Umieralność mężczyzn wrocławskich w wie- Rys. 5. Umieralność kobiet wrocławskich w wieku ku 20-64 lat w zależności od ich stanu cywilnego 20-64 lat w zależności od ich stanu cywilnego 1 - kawalerowie. 2 - żonaci. 3 - rozwiedzeni. 4 - wdowcy 1 - panny, 2 - mężatki, 3 - rozwiedzione, 4 - wdowy
Zróżnicowanie umieralności w wieku produkcyjnym 79 Tabela 5. Umieralność kobiet wrocławskich w wieku produkcyjnym (20-64 lata) w latach 1988/1989 w grupach stanu cywilnego Wiek Stan cywilny panny (1) mężatki (2) rozwiedzone (3) wdowy (4) Istotność różnic w umieralności między grupam N l m l W ium N2 W2um N3 m3 W3um N4 m4 W4um 1-2 1-3 1-4 2-3 2-4 3-4 20-24 14603 4 0,27 8039 0 0 165 0 0 16 0 0 4,69* 0,67 0,21 0 0 0 25-29 5414 3 0,55 16656 10 0,60 825 0 0 117 0 0 4,12* 2,14* 0,81 0,70 0,27 0 30-34 4110 2 0,49 24555 9 0,37 1998 3 1,50 277 1 3,61 4,30* 1,36 0,24-2,29* -2,67* -0,78 35-39 3251 5 1,54 25947 18 0,69 2719 7 2,57 600 0 0 8,89* 3,48* 3,04* -3,16* 0,65 1,24 40-44 2080 7 3,37 17909 36 2,01 2325 9 3,87 832 1 1,20 9,31* 5,18* 4,77* -1,79 0,51 1,17 45-49 1358 6 4,42 13170 32 2,43 1865 5 2,68 1104 4 3,62 9,06* 6,30* 4,97* -0,20-0,76-0,45 50-54 1294 7 5,41 14534 62 4,27 2068 12 5,80 2272 7 3,08 8,23* 5,73* 7,39* -0,98 0,82 1,35 55-59 1353 16 11,82 14266 86 6,03 2023 25 12,36 3880 20 5,15 15,44* 8,66* 13,66* -3,23* 0,63 3,01* 60-64 1600 31 19,38 12065 145 1202 1678 34 20.26 6035 77 12,76 19,05* 11,17* 17,13* -2,77* -0,42 2,27* różnice istotne statystycznie między kawalerami a rozwiedzionymi oraz rozwiedzionymi a wdowcami. Ogólne, standaryzowane na strukturę wieku mężczyzn wrocławskich współczynniki umieralności dla czterech kategorii stanu cywilnego wynoszą: żonaci - 3,65%o, wdowcy - 6,70%o, kawalerowie - 7,99% o oraz rozwiedzeni 11,32 % o. Również umieralność kobiet jest istotnie zróżnicowana w zależności od ich przynależności do określonej kategorii stanu cywilnego, przy czym zróżnicowanie to jest bardziej wyraźne u mężczyzn. Zdecydowanie najniższą umieralnością charakteryzuje się grupa mężatek i wdów, najwyższą zaś panien i rozwiedzionych. Cząstkowe współczynniki umieralności dla panien w całym badanym przez nas przedziale wieku są istotnie wyższe od analogicznych współczynników cząstkowych dla grupy mężatek oraz od współczynników dla wdów w przedziale wieku 35-64 lata. Najwyższa umieralność charakteryzuje grupę kobiet rozwiedzionch w wieku 40-44 i 50-64 lata. Najmniejsze różnice w umieralności stwierdzono pomiędzy grupą mężatek i wdów. Ogólne, standaryzowane na strukturę wieku kobiet wrocławskich współczynniki umieralności wynoszą odpowiednio: dla mężatek - 2,86%e, wdów - 3,04%o, panien - 4,77%c i rozwódek - 5,08% o. Wnioski 1. Wykształcenie jest czynnikiem silnie różnicującym umieralność osobników w populacji wrocławskiej w wieku produkcyjnym (20-64 lata). Im wyższy jest poziom wykształcenia badanej grupy, tym niższa jest jej umieralność. Prawidłowość ta znacznie ostrzej występuje u mężczyzn, aniżeli u kobiet. Dystans pomiędzy trzema grupami wykształceniowymi pogłębia się z wiekiem. 2. Stan cywilny również istotnie wpływa na poziom umieralności. 3. Opisane nierówności społeczne wobec śmierci są u mężczyzn silniej związane z poziomem ich wykształcenia, natomiast u kobiet - z ich stanem cywilnym. 4. Stwierdzenie przez nas wyraźnego związku pomiędzy wykształceniem i stanem cywilnym a poziomem umieralności dowodzi, że pomijanie tych dwóch ważnych zmiennych społeczno - ekonomicznych
80 C. Brajczewski, E. Rogucka we wszelkiego rodzaju analizach umieralności (np. przyczynowości zgonów, zróżnicowania terytorialnego) nie pozwala na prawidłową ocenę tego zjawiska. Piśmiennictwo B ielic k i T., Z.W e l o n, A.W a l is z k o, 1981, Zmiany w rozwoju fizycznym m łodzieży w Polsce w okresie o d 1955-1978, Z a k ła d Antropologii PAN, Wrocław. B ielicki T.. H.S z c z o t k a, J.C h a r z e w s k i, 1981, The influence o f three socio - econom ic factors on body height in Polish military conscripts. H u m an Biology, 53. B ielicki T., Z.W e l o n, 1982, Growth data as indicators o f social inequalities: the case o f Poland, Yearbook of Physical Anthropology. B r a jc z e w s k i C, 1988. Socio-econom ic differences in body built and work capacity in young men. Studies in Physical Anthropology, 9. C h a r z e w s k i J 1981. Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich, Akademia Wychowania Fizycznego, Warszawa. H u l a n ic k a B., C.B r a jc z e w s k i, W.J ed liń sk a, T.S ł a w iń sk a, A.W a l is z k o, 1990, D uże miasta - m ałe miasta - wieś, Z a k ła d A n tro p o lo g ii PAN, W rocław. G o ł a t a E., 1987, Zintegrowane tablice tnvania życia według stanu cywilnego, Polska 1982-1984, Studia Demograficzne, 1. GREŃ J., 1972, Modele i zadania statystyki matematycznej, PWN, Warszawa. K isk er E.E., N.G o l d m a n, 1987, Perils o f single life and benefits o f marriage. Social Biology, 3-4. M a z u r A., 1987, Zróżnicowanie umieralności i trwania życia w przekroju wielkich miast w Polsce, Studia Demograficzne, 1. R o g u c k a E., Z -W e l o n, 1990, Wielocechowy miernik sprawności organizmu, Prace Dolnośląskiego Centrum Diagnostyki Medycznej D O - LMED: Człowiek, Populacja, Środowisko, 37. R o s s e t E., 1975, Demografia Polski (reprodukcja ludności), tom II, PWN, Warszawa. Summary Mortality rates among adult men and women at working age, inhabitans of the city of Wroclaw, were examined within five-year age classes between 20 and 64 relative to two social variables: education and marital status. In population of the deceased age-specific mortality rates were found to increase regularly with decreasing educational status. This social gradient is more pronounced in males than in females. In both sexes, married persons have lower rates of mortality in comparison with never married, divorced or widowed.