1. Rozwój gospodarczy ziem polskich w końcu XIX wieku. Powstanie pierwszych partii politycznych a. 1. Cele lekcji i. a) Wiadomości Uczeń: - Zna takie postaci, jak: Róża Luksemburg, Wincenty Witos, Roman Dmowski, - umiejscawia w czasie powstanie PPS (1892) i PSL (1903), - rozwija skróty: PPS Polska Partia Socjalistyczna, PSL Polskie Stronnictwo Ludowe, SDKPiL Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, - wymienia cechy polskiego ruchu narodowego, - definiuje pojęcia: socjalizm, myśl narodowa, ludowcy, - odróżnia dwie gałęzie polskiego ruchu robotniczego (PPS i SDKPiL). ii. b) Umiejętności Uczeń: - wyjaśnia związek miedzy rozwojem przemysłu na ziemiach polskich a powstaniem ruchu robotniczego, - umiejscawia na mapie największe ośrodki przemysłowe na ziemiach polskich w końcu XIX wieku Warszawa, Łódź, Poznań, - odczytuje z mapy, jakie nowe gałęzie przemysłu rozwinęły się na ziemiach polskich w końcu XIX wieku, - tworzy tabelę zestawiającą program pierwszych polskich partii politycznych, - porównuje sytuacje gospodarczą trzech zaborów w końcu XIX wieku, - na podstawie tekstu Myśli nowoczesnego Polaka Romana Dmowskiego formułuje główne cele polskiego ruchu narodowego, - znajduje w tekście komentarza do programu SDKPiL argumenty przemawiające za tym, że była to partia internacjonalistyczna, - formułuje na podstawie programu PSL z 1903 roku główne założenia programowe tej partii, - znajduje punkty wspólne i odróżniające w programach PPS i SDKPiL. b. 2. Metoda i forma pracy Metoda główna praca pod kierunkiem. Metody pomocnicze nauka we współpracy, rozmowa nauczająca. Formy pracy praca w grupach, praca z mapą, tekstami źródłowymi. c. 3. Środki dydaktyczne - Mapa Rozwój gospodarczy ziem polskich około 1900 roku atlas, - karty pracy ucznia. d. 4. Przebieg lekcji i. a) Faza przygotowawcza Nauczyciel sprawdza obecność.
Rekapitulacja wtórna (7-10 minut). Nauczyciel prosi jednego z uczniów o przeczytanie pracy domowej i ocenia ją. Nauczyciel zadaje pytania, uczniowie odpowiadają: - Jakie były różnice miedzy sytuacja Polaków w zaborach rosyjskim i pruskim, a austriackim? (Odpowiedź: w rosyjskim i pruskim polityka wynaradawiania, germanizacja i rusyfikacja, utrudnienia dla Polaków, ostre represje za kultywowanie polskości; w zaborze austriackim autonomia, tworzenie polskich szkół, polskie urzędy, możliwość działania polskich stowarzyszeń), - Jakie odkrycia naukowo-techniczne miały miejsce w końcu XIX wieku i w jaki sposób wpłynęły one na życie ludzi? (Odpowiedź: elektryczność, nowe źródła energii ropa, gaz, odkrycia w dziedzinie medycyny, radio, kino, samochód; spowodowały one szybki postęp techniczny, ułatwienia w komunikacji, rozwój wielkiego przemysłu), - W jaki sposób tworzenie dużych ośrodków przemysłowych i produkcja taśmowa wpływały na życie robotników? (Odpowiedź: Powstawanie osiedli przyfabrycznych, monotonia pracy, częste wypadki, brak zabezpieczenia socjalnego). - Jakie były główne założenia socjalizmu naukowego Marksa i Engelsa? (Odpowiedź: idea walki klas, walka z kapitalizmem, jednoczenie się robotników, ustawodawstwo socjalne). Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów. ii. b) Faza realizacyjna 1. Nauczyciel podaje temat lekcji i omawia jej cele. Krótko wprowadza w nową tematykę. (Należy wspomnieć o tym, ze w końcu XIX wieku rewolucja przemysłowa dotarła na ziemie polskie, zaczęły powstawać duże zakłady przemysłowe i nowe ośrodki przemysłowe. Jednocześnie zmieniała się sytuacja ludności związana zarówno z rozwojem cywilizacyjnym jak i postępowaniem zaborców. Tworzenie się nowego modelu społeczeństwa sprawiło, że na ziemiach polskich zaczęły powstawać ruchy polityczne, analogicznie do tych działających w Europie). Lekcja składa się z dwóch części. W pierwszej uczniowie z pomocą mapy będą poznawali sytuację gospodarczą ziem polskich na przełomie XIX i XX wieku, a następnie przez powiązanie z tworzeniem się ruchów politycznych przejdą do analizy ich programów. 2. Nauczyciel rozdaje uczniom atlasy. Prosi o zapoznanie się z mapą i znalezienie odpowiedzi na pytania: - Jakie gałęzie przemysłu rozwijały się w poszczególnych zaborach? (Uczniowie odpowiadają: rosyjski przemysł włókienniczy (Łódź), maszynowy (Warszawa), spożywczy; pruski maszynowy (Poznań), spożywczy; Galicja wydobycie ropy naftowej (Krosno, Jasło, Borysław), piwowarski (Okocim, Żywiec). - W którym zaborze znajdowało się najwięcej zakładów przemysłowych? (Odpowiedź: w Rosyjskim). - Gdzie występowały największe skupiska przemysłu? (odpowiedź: Górny Śląsk, Łódź, Warszawa). - Który zabór miał duże znaczenie rolnicze? (Odpowiedź: pruski). Nauczyciel odwołuje się do wiedzy uczniów z poprzednich lekcji i zadaje pytanie: - Jaki ruch polityczny wiązał się z rozwojem przemysłu i dlaczego powstał? (Odpowiedź: ruch robotniczy; powstał ponieważ robotnicy zaczęli upominać się o prawa do godnej zapłaty, osłon socjalnych, opieki zdrowotnej). 3. Nauczyciel dzieli klasę na 8 grup, po 2 grupy do każdej partii. Rozdaje programy partii (załącznik 1). Prosi o wynotowanie najważniejszych punktów programu każdej partii
według następującego klucza: rok powstania partii, adresat programu, poglądy na sprawę odzyskania przez Polskę niepodległości, główne cele społeczne i metody realizacji celów. Uczniowie mają na wykonanie zadania ok. 5-7 minut. Uczniowie wykonują zadanie: 1. Grupa 1 i 2: PPS 1892, odzyskanie całkowitej niepodległości, ustawodawstwo socjalne, Polska republika, równość wszystkich obywateli, prawa i wolności obywatelskie; reformy, działalność parlamentarna. 2. Grupa 3 i 4: SDKPiL 1906, walka z kapitalizmem, ustawodawstwo socjalne, współdziałanie z robotnikami innych krajów, brak postulatu niepodległości, pozostanie w związku z Rosją ale walka z caratem; rewolucja socjalistyczna. 3. Grupa 5 i 6: PSL 1903, pozostanie Polski w federacji z Austrią (tak jak Węgry po 1867), parcelacja gruntów, równość wobec prawa, dopuszczenie chłopów do władzy, działalność metodami politycznymi, parlamentarnymi. 4. Grupa 7 i 8: ruch narodowy przełom XIX/XX wieku, brak sprecyzowanych poglądów na kwestię niepodległości, należy pracować nad wzmocnieniem narodu, asymilacja mniejszości, główny wróg Niemcy i Żydzi, wychowanie narodowe; praca organiczna. Nauczyciel rozdaje uczniom karty pracy (karta pracy ucznia) do wypełnienia. Następnie kieruje wypowiedziami uczniów, zadaje dodatkowe pytania, uzupełnia wypowiedzi. Uczniowie w trakcie wypowiedzi kolegów wypełniają samodzielnie tabelę. iii. c) Faza podsumowująca Nauczyciel zadaje pytania a uczniowie odpowiadają: - Czym różniły się dwa odłamy ruchu robotniczego? (Odpowiedź: poglądy na kwestię niepodległości Polski, metody realizacji celów). - Który z odłamów ruchu robotniczego nazwiesz radykalniejszym i dlaczego? (Odpowiedź: SDKPiL, ponieważ opowiadał się za przeprowadzeniem rewolucji i oddaniu całej władzy w ręce robotników). - Jaki widzisz związek pomiędzy miejscem rozwoju poszczególnych partii politycznych a poglądami na niepodległość Polski? (Odpowiedź: w Galicji PSL opowiadał się jedynie za autonomią w ramach monarchii austro-węgierskiej; PPS i ruch narodowy w zaborze rosyjskim domagały się niepodległości). - Na podstawie programu SDKPiL zdefiniuj pojęcie internacjonalizm. (W odpowiedzi powinny się znaleźć następujące elementy: odwołanie do łączności z innymi ruchami robotniczymi; brak odniesień do kwestii niepodległości, walka z kapitalizmem to sprawa ponadnarodowa, liczy się klasa społeczna a nie narodowość). Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów i ich pracę na lekcji oraz zadaje pracę domową. e. f. 5. Bibliografia 1. Atlas historii Polski, Demart, Warszawa 2006.
2. Burda B., Halczak B., Józefiak R. M., Roszak A., Szymczak M., Historia 2. Czasy nowożytne. Zakres rozszerzony. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, Operon, Gdynia 2004. 3. Czubiński A., Historia Polski 1864-2001, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2002. 4. Dmowski R., Myśli nowoczesnego Polaka, Nortom, Wrocław 1996. 5. Janowska H., Jędruszczak T., Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866-1925, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1984. 6. Pietrzak-Pawłowska I., Kierunki polityczne w społeczeństwie polskim w końcu XIX wieku. Teksty źródłowe do nauki historii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1961. 7. Tych F., Polskie programy socjalistyczne 1878-1918, Książka i Wiedza, Warszawa 1975. 6. Załączniki i. a) Karta pracy ucznia Tabela. Pierwsze partie polityczne Rok założenia Adresat programu PPS SDKPiL PSL Narodowa demokracja Stosunek do kwestii niepodległości Polski Główne cele społeczne
Metoda realizacji celów ii. b) załącznik 1 Teksty źródłowe. Myśli pierwszych partii politycznych Szkic programu PPS, 1892 rok (fragment) [cyt. za: I. Pietrzak-Pawłowska I., Kierunki polityczne w społeczeństwie polskim w końcu XIX wieku. Teksty źródłowe do nauki historii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1961]. Kiedy ostatni bojownicy sprawy polskiej z pogardą rzucali w oczy caratowi zwycięskiemu okrzyk: Jeszcze Polska nie nie zginęła!, oni bezwiedni przedstawiciele stanu szlacheckiego, nie rozumieli może, że dopiero na gruzach ich Polski, Polski szlacheckiej, powstanie nowa, o przyszłości pewnej, o sile niezwyciężonej Polska socjalistyczna. Polska Partia Socjalistyczna żąda zupełnego zniesienia rządów klasowych. Jako samodzielna partia robotnicza dobijać się będzie: A. Pod względem politycznym: Samodzielnej Rzeczypospolitej demokratycznej, opartej na następujących zasadach: 1) bezpośrednie, powszechne i tajne głosowanie; prawodawstwo ludowe; 2) całkowite równouprawnienie narodowości wchodzących w skład Rzeczypospolitej na zasadzie dobrowolnej federacji; 3) samorząd gminny i prowincjonalny; 4) równość wszystkich obywateli kraju bez różnicy płci, rasy, narodowości i wyznania; 5) zupełna wolność słowa, druku, zebrań i stowarzyszeń; 6) bezpłatne, przymusowe, powszechne, całkowite nauczanie. B. Pod względem ekonomicznym: Prawodawstwo pracy: 1) 8-godzinny dzień roboczy; stała, 36-godzinna przerwa co tydzień; 2) minimum płacy roboczej; 3) równa płaca dla kobiet i mężczyzn przy równej pracy; 4) zakaz pracy dzieci do lat 14; 5) higiena fabryczna 6) zabezpieczenie państwowe w razie wypadków, braku pracy, choroby i starości; 7) zupełna wolność związków robotniczych. Róża Luksemburg, Czego chcemy? Komentarz do programu SDKPiL, 1906 rok (fragment) [cyt. za: F. Tych, Polskie programy socjalistyczne 1878-1918, Książka i Wiedza, Warszawa 1975].
Socjalizm jest dążeniem międzynarodowym. Łączy on francuskich robotników i polskich, rosyjskich i angielskich w jedno wielkie bractwo wszechludzkie wskazujące im na wspólne ich zadanie: zniesienie kapitalizmu. Proletariat Królestwa Polskiego i Litwy jest częścią proletariatu państwa rosyjskiego. Polski lud jest wprawdzie w państwie rosyjskim o tyle w innym położeniu, że się znajduje pod rządem obcej narodowości. Ale polski proletariat nie przestałby być klasą wyzyskiwaną i uciskaną, gdyby posiadał własny rząd narodowy. Dlatego odbudowanie państwa polskiego nie może być zadaniem polskiego proletariatu. Klasa robotnicza musi dążyć nie do budowania nowych państw i rządów burżuazyjnych, lecz do zniesienia ich, a przede wszystkim do rozszerzenia wolności w tych państwach, w których żyje. R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, Nortom, Wrocław 1996 (fragment) Przedmiotem patriotyzmu, albo ściślej mówiąc, nacjonalizmu, nie jest pewien zbiór swobód, które dawniej ojczyzną, ale sam naród, jako żywy organizm społeczny, mający swą na podstawie rasowej i historycznej rozwiniętą odrębność duchową, swą kulturę, swe potrzeby i interesy. Nowoczesny patriotyzm nakazuje bronić dobra narodowego od uszczerbku przeciw wszystkim, którzy na nie czynią zamachy; zajmuje odporne stanowisko względem roszczeń ruskich lub litewskich, przeciwdziała usiłowaniom rozkładowym żydowskim itd. Równolegle zaś przejawiać się musi w pracy twórczej, podnoszącej wartość narodu na wszystkich polach, przede wszystkim przez wciągnięcie w sferę narodowego życia i tych warstw, które dotychczas w nim udziału nie brały, około podniesienia wartości i wytwórczości narodu na polu ekonomicznym, cywilizacyjnym, około pomnożenia jego sił umysłowych, podniesienia poziomu moralnego itd. Na podstawie: Roman Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, Wrocław 1996 Program PSL, Rzeszów 1903 rok (fragment) [cyt. za: H. Janowska, T. Jędruszczak, Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866-1925, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1984]. Sprawiedliwość wymaga reformy wyborczej, równającej obywateli w obliczu prawa. Żądamy przeto powszechnego i równego prawa wyborczego, a jako rękojmi prawidłowego korzystania z tych praw obywatelskich, bezpośrednich i tajnych wyborów, tudzież odpowiedzialności karnej za wszystkie nadużycia wyborcze. Tak przeprowadzone uobywatelnienie ludu da granitową podstawę budowie konstytucyjnej, wolność bowiem słowa i druku, zgromadzeń i stowarzyszeń, sądy przysięgłych i inne zdobycze ery konstytucyjnej staną się żywotnym interesem narodu. (...) Żądamy więc usamodzielnienia Galicji wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i polską częścią Śląska w takim zakresie, jaki przysługuje Królestwu Węgierskiemu od 1867 r. (...) Czekają bowiem uregulowania ważne sprawy, że wymienimy tylko parcelację, emigrację zarobkową, inne niż obecne wykonywanie ustaw, które mają na celu ochronę ludności rolniczej i przemysłowej; niezbędna jest wreszcie rewizja całego ustawodawstwa dotyczącego tej ludności (...) O ile chodzi o społeczeństwo polskie, kładziemy nacisk na dalsze postępy unarodawiania oświaty szkolnej i pozaszkolnej. Poza tym, co ogólnoludzkie ma ona wiązać
serdeczną nicią a tradycją w tych jej podniosłych momentach, które w ciągu pokoleń i stuleci trwale nam na duszy grają, musi uświadamiać pokolenie dzisiejsze, jak ma spłacać dług należny ojczyźnie. iii. c) Zadanie domowe Wciel się w rolę agitatora jednej z 4 omówionych partii politycznych i przygotuj krótkie wystąpienie, w którym zachęcisz do przystąpienia do tej partii. 45 minut g. 7. Czas trwania lekcji h. 8. Uwagi do scenariusza Konspekt lekcji dla II klasy liceum ogólnokształcącego.