U n i w e r s y t e t S z c z e c i ń s k i przegląd zachodniopomorski k w a r t a l n i k szczecin 2015 rocznik XXX (LIX) zeszyt 4
Komitet Redakcyjny Radosław Gaziński (redaktor naczelny), Eryk Krasucki (zastępca redaktora naczelnego), Radosław Skrycki (sekretarz redakcji) Rada Naukowa Tadeusz Białecki (Szczecin, przewodniczący), Ihor Cependa (Iwano-Frankiwsk), Roman Drozd (Słupsk), Stanisław Jankowiak (Poznań), Danuta Kopycińska (Szczecin), Kazimierz Kozłowski (Szczecin), Czesław Osękowski (Zielona Góra), Martin Schoebel (Greifswald), Józef Stanielewicz (Szczecin), Eugeniusz Z. Zdrojewski (Koszalin) Lista recenzentów znajduje się na stronie www.przegladzachodniopomorski.pl Redaktor naukowy prof. dr hab. Radosław Gaziński Redaktor językowy Katarzyna Maziarz Korektor Joanna Grzybowska Okładkę projektował Ludwik Piosicki Skład komputerowy Iwona Mazurkiewicz Adres redakcji: Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych ul. Krakowska 71 79, 71-017 Szczecin e-mail: redakcja@przegladzachodniopomorski.pl www.przegladzachodniopomorski.pl Wersja papierowa jest wersją pierwotną Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne online w międzynarodowych bazach danych The Central European Journal of Social Sciences and Humanities, http://cejsh.icm.edu.pl oraz CEEOL Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2015 ISSN 0552-4245 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Ark. wyd. 10,5. Ark. druk. 13,7. Format B5. Nakład 91 egz. Cena zł 22,0 (w tym 5% VAT)
Spis treści ARTYKUŁY Monika Ślęzak Struktura narodowościowa województwa zachodniopomorskiego... 5 Renata Knap, Halina Nakonieczna-Kisiel Charakterystyka wymiany towarowej województwa zachodniopomorskiego z zagranicą... 25 Zbigniew Głąbiński Projektowane Centrum Nauki i Techniki Energia w Karlinie nowa atrakcja turystyczna na Pomorzu Zachodnim... 43 Katarzyna Zawadzka Działalność społeczna w III sektorze na przykładzie szczecińskiego stowarzyszenia Równość na Fali... 61 Eugeniusz Zdrojewski Czołowa pozycja województwa zachodniopomorskiego w ruchu turystycznym w Polsce... 79 KRONIKA Zbigniew Szafkowski Kronika sportowa Szczecina. Część XIX: rok 2014... 97 BIBLIOGRAFIE Sylwia Wesołowska Bibliografia historii Pomorza Zachodniego za rok 2014 (wybór)... 137 RECENZJE Maciej Strutyński Nacjonalizmy różnych narodów: perspektywa politologiczno-religioznawcza, red. Bogumił Grott, Olgierd Grott, Kraków: Księgarnia Akademicka 2012... 217
TABLE OF CONTENTS ARTICLES Monika Ślęzak The Ethnic Structure of the West Pomeranian Voivodship... 5 Renata Knap, Halina Nakonieczna-Kisiel The Commercial Exchange with Foreign Countries of the West Pomeranian Voivodship... 25 Zbigniew Głąbiński The Planned Centre of Science and Technology Energy in Karlino a New Tourist Attraction of West Pomerania... 43 Katarzyna Zawadzka The Social Activity in the Third Sector Exemplified with the Szczecin Association Równość na Fali... 61 Eugeniusz Zdrojewski The Prominent Position of the West Pomeranian Voivodship in the Polish Tourism... 79 Chronicle Zbigniew Szafkowski Sports Chronicle of Szczecin. Part 19: Year 2014... 97 Bibliography Sylwia Wesołowska Selection of the Bibliography of the History of Western Pomerania, Year 2014... 137 REVIEWS Maciej Strutyński Nacjonalizmy różnych narodów: perspektywa politologiczno-religioznawcza, eds. Bogumił Grott, Olgierd Grott, Kraków: Księgarnia Akademicka 2012... 217
DOI: 10.18276/pz.2015.4-01 p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i ROCZNIK XXX (LIX) Rok 2015 zeszyt 4 A R T Y K U Ł Y Monika Ślęzak Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie Struktura narodowościowa województwa zachodniopomorskiego Słowa kluczowe: struktura narodowościowa, mniejszości, cudzoziemcy Keywords: ethnic structure, minorities, foreigners Wprowadzenie Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie struktury narodowościowej województwa zachodniopomorskiego w XXI wieku. Głównym źródłem wykorzystanym do dokonania analizy są dane ze spisów powszechnych z lat 2002 i 2011. Ludność województwa została scharakteryzowana pod kątem kraju urodzenia, deklarowanej identyfikacji etniczno-narodowej, języka ojczystego oraz języka używanego w domu. Całość poprzedzono informacjami na temat struktury narodowościowej kraju. Struktura narodowościowa Polski W Polsce przedwojennej dane na temat struktury narodowościowej Polski ze spisów powszechnych zgromadzono w latach 1921 i 1931. Teren dzisiejszego województwa zachodniopomorskiego nie znajdował się wówczas w granicach państwa polskiego. Dopiero ustalenia mocarstw światowych zmieniające granice państwa sprawiły, że interesujący nas obszar stał się częścią Polski. Zatem polskie spisy powszechne ujmują ten teren dopiero po II wojnie światowej. W czasach PRL został przeprowadzony jeden spis powszechny, w którym zadano pytanie
6 Monika Ślęzak o narodowość było to w roku 1946. Spis ten nie jest uznawany za wiarygodny, dlatego nie przytacza się uzyskanych w nim danych dotyczących struktury narodowościowej ówczesnej Polski. W efekcie tego dopiero w XXI wieku zebrano dane statystyczne dotyczące struktury narodowościowej województwa zachodniopomorskiego. W roku 2002 w formularzu Narodowego Spisu Powszechnego (NSP) zawarte były pytania dotyczące przynależności etniczno-narodowej oraz języka używanego w kontaktach domowych. W pytaniu o narodowość należało najpierw określić, czy jest się narodowości polskiej, i dopiero po wybraniu odpowiedzi negatywnej można było wskazać inną narodowość. Pytań dotyczących wyznania wówczas nie postawiono 1. W tabeli 1 przedstawiono dane dotyczące struktury narodowościowej Polski w roku 2002. Z zawartych w niej informacji wynika, że kraj był wówczas zamieszkiwany przez ponad 38,2 mln ludności, z czego osób o niepolskiej narodowości było prawie 471,5 tys. W tej liczbie blisko 447,2 tys. osób to ludność autochtoniczna deklarująca niepolską tożsamość narodową, etniczną lub regionalną, a ok. 24,5 tys. osób to allochtoni 2. Rozróżnienie na ludność rodzimą i napływową jest wynikiem zapisów prawa polskiego, które odrębnie traktuje ludność autochtoniczną i allochtoniczną, przyznając tej pierwszej status mniejszości narodowej lub etnicznej, czyli takiej, którą stanowią obywatele deklarujący tożsamość niepolską, a których społeczność zamieszkuje co najmniej 100 lat na terenie państwa polskiego. Każda osoba deklarująca jedną z tożsamości wyliczonych w Ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym, migrująca do Polski, po uzyskaniu obywatelstwa polskiego zasila liczebnie społeczność autochtoniczną. Przedstawiciele wszystkich innych narodów zgodnie z obowiązującym obecnie prawem nie uzyskują prawnego statusu przedstawiciela mniejszości narodowej czy etnicznej nawet po uzyskaniu obywatelstwa polskiego 3. 1 Formularz spisowy NSP 2002, GUS, dnia 18.07.2015, http://stat.gov.pl/gfx/portalinformacyjny/userfiles/_public/spisy_powszechne/nsp2002-form-a.pdf. 2 M. Ślęzak, Zróżnicowanie etniczne i wyznaniowe społeczeństwa polskiego w świetle spisów powszechnych, w: Europa Środkowo-Wschodnia w procesie transformacji i integracji. Wymiar społeczny, red. H. Chałupczak, M. Pietraś, E. Pogorzała, Zamość 2013, s. 520 521. 3 M. Ślęzak, Prawa mniejszości narodowych w Polsce w świetle ustawodawstwa wewnętrznego, Актуальнi Проблеми Вiтчизняної та Всесвiної Iсторiї [Równe, Ukraina] 2006, вип. 7, s. 252; Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym, Dz.U. 2005, nr 17, poz. 141 z późn. zm.
Struktura narodowościowa województwa zachodniopomorskiego 7 Tabela 1. Ludność Polski według narodowości w 2002 roku Deklarowana narodowość Liczba Deklarowana narodowość Liczba Ogółem 38 230 080 pozostałe 324 Polska 36 983 720 niepolska nieustalona 4 227 Niepolska ogólnie 471 475 Autochtoniczne + cudzoziemcy Allochtoniczne + cudzoziemcy białoruska 48 737 narodowości kaukaskie 241 czeska 831 narodowości bałkańskie (bez tureckiej) 4 178 litewska 5 846 turecka 232 niemiecka 152 897 inne narodowości europejskie 6 370 Identyfikacja rosyjska 6 103 australijska 224 narodowa słowacka 2 001 narodowości Ameryki Północnej 2 150 ukraińska 30 957 narodowości Ameryki Łacińskiej 6 269 żydowska 1 133 narodowości krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej 2 313 ormiańska 1 082 narodowości Azji Centralnej 543 romska 12 855 wietnamska 1 808 Identyfikacja tatarska 495 narodowości Afryki Czarnej 133 etniczna karaimska 45 Razem 24 461 łemkowska 5 863 Identyfikacja regionalna kaszubska 5 062 śląska 173 153 Identyfikacja mazurska 46 regionalna * rusińska 62 Razem 447 168 * Zgodnie z ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym. Źródło: M. Ślęzak, Zróżnicowanie etniczne..., s. 520. W roku 2011 na ponad 38,5 mln mieszkańców kraju narodowość niepolską deklarowało 1 467 743 osoby 4. Szczegółowe dane przedstawiono w tabeli 2 również z podziałem na ludność autochtoniczną i allochtoniczną. Pamiętać należy, że podczas spisu z omawianego roku formularz zawierał pytania dotyczące przynależności etniczno-narodowej podstawowej oraz dodatkowej (drugiej) wskazywano tu tożsamości: narodową, etniczną, etniczno-regionalną, regionalną, 4 M. Ślęzak, Zróżnicowanie etniczne..., s. 520 525.
8 Monika Ślęzak a nawet lokalną. Ponadto pytano o język ojczysty, język używany w domu oraz o wyznanie 5. Tabela 2. Ludność Polski według narodowości w 2011 roku (I i II identyfikacja łącznie) Deklarowana narodowość Liczba Deklarowana narodowość Liczba Ogółem 38 511 824 pozostałe 124 603 Polska 37 393 651 niepolska nieustalona Niepolska ogólnie 1 467 743 brak przynależności 521 869 Autochtoniczne + cudzoziemcy Allochtoniczne + cudzoziemcy * (w przybliżeniu) białoruska 46 787 Europa Zachodnia i Skandynawia 6 160 czeska Europa Wschodnia 868 litewska Bałkany 4 001 niemiecka 147 814 Kaukaz 290 Identyfikacja rosyjska 13 046 Afryka Płn. i Bliski Wschód 5 460 narodowa słowacka Turcja 1 162 ukraińska 51 001 Ameryka Północna 2 150 żydowska Ameryka Południowa 428 ormiańska Australia i Oceania 234 Azja Pd. i Wsch. 10 961 Identyfikacja etniczna Identyfikacja regionalna romska 17 049 tatarska karaimska łemkowska 10 531 kaszubska 232 547 śląska 846 719 * Dane nt. narodowości pochodzących z tych obszarów. Źródło: M. Ślęzak, Zróżnicowanie etniczne..., s. 539 562. Ludność województwa zachodniopomorskiego według kraju urodzenia Dane pochodzące ze spisu z roku 2002 wskazują, że 94,4% z 1689,2 tys. mieszkańców województwa zachodniopomorskiego, czyli 1603,3 tys. osób, urodziło się w Polsce, a prawie 75,9 tys. (4,5%) poza krajem. W przypadku 19,1 tys. osób (1,1%) kraj urodzenia nie został ustalony. Oprócz Polski jako miejsce swojego 5 Formularz NSP 2011, dnia 19.07.2015, http://stat.gov.pl/spisy-powszechne/nsp-2011/kwestionariusze-nsp-2011.
Struktura narodowościowa województwa zachodniopomorskiego 9 urodzenia wskazywano 109 różnych krajów. Spośród tych, którzy nie urodzili się w Polsce, 94,3% urodziło się w następujących państwach: na Ukrainie 24,2 tys. osób, tzn. 31,9% populacji urodzonych za granicą, na Białorusi 16,9 tys. (22,3%), na Litwie 12,5 tys. (16,4%), w Niemczech 9,4 tys. (12,4%), w Rosji 6,8 tys. (9,0%), we Francji 1,8 tys. (2,3%). Z krajów azjatyckich najczęściej wskazywanym krajem urodzenia był Kazachstan (420 osób = 0,6%), a z krajów półkuli zachodniej USA (250 osób = 0,3%) 6. Województwo zachodniopomorskie było czwartym w kraju pod względem odsetka osób urodzonych poza granicami Polski. Na pierwszym miejscu w tym rankingu znalazło się województwo dolnośląskie (6,5% = 189,1 tys.) 7, a na kolejnych dwóch miejscach: lubuskie (6,4% = 64,2 tys.) 8 i opolskie (5,5% = 59,0 tys.) 9. Narodowy Spis Powszechny z roku 2011 wykazał, iż województwo zachodniopomorskie było w tym roku zamieszkiwane przez 1 722 885 osób, z czego 96,5%, tj. 1662,2 tys. stałych mieszkańców, wskazało Polskę jako kraj urodzenia. Poza granicami Polski (59,3 tys.) urodziło się 3,4%, a w przypadku 0,08% (1,4 tys.) osób kraj urodzenia jest nieustalony, aczkolwiek większość spośród tych osób ma obywatelstwo polskie 10. Oznacza to, że w porównaniu z wynikami NSP z roku 2002 nastąpił spadek liczby ludności urodzonej poza granicami kraju (z 75,9 tys.) 11. 6 Ludność 2002. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna. Województwo zachodniopomorskie, US Szczecin 2003, s. 39. 7 Ludność 2002. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna. Województwo dolnośląskie, US Wrocław 2003, s. 33. 8 Ludność 2002. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna. Województwo lubuskie, US Zielona Góra, 2003, s. 26 27. 9 Ludność 2002. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna. Województwo opolskie, US Opole 2003, s. 44. 10 Ludność w województwie zachodniopomorskim. Stan i struktura demograficzno-społeczna, NSPLiM 2011, Szczecin 2013, s. 77, 297. 11 Ludność 2002. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna. Województwo zachodniopomorskie, Szczecin 2003, s. 39 40.
10 Monika Ślęzak Tabela 3. Powiaty województwa zachodniopomorskiego z ludnością urodzoną poza granicami Polski dane NSP z 2011 roku (%) Powiat Ludność urodzona poza granicami Polski Białogardzki 2,9 Choszczeński 2,6 Drawski 3,5 Goleniowski 4,1 Gryficki 3,3 Gryfiński 5,1 Kamieński 2,3 M. Świnoujście 2,3 Kołobrzeski 3,8 Koszaliński 2,6 M. Koszalin 7,4 Łobeski 2,5 Myśliborski 5,1 Policki 3,5 M. Szczecin 26,8 Pyrzycki 1,7 Sławieński 2,8 Stargardzki 4,0 Szczecinecki 4,6 Świdwiński 0,7 Wałecki 2,3 Razem 100,0 Źródło: Ludność w województwie zachodniopomorskim, s. 88, 313 314. Wskazując konkretne państwa, należy zauważyć, że liczba osób urodzonych w poszczególnych krajach zmalała w roku 2011 w stosunku do danych z roku 2002: na Ukrainie z 24,2 tys. w roku 2002 do 16,6 tys. w roku 2011, na Białorusi z 16,9 do 12,8 tys., w Niemczech z 9,4 do 8,5 tys., na Litwie z 12,5 do 8,5 tys., w Rosji z 6,8 do 5,1 tys., we Francji z 1,8 do 1,3 tys.
Struktura narodowościowa województwa zachodniopomorskiego 11 Tabela 4. Liczba stałych mieszkańców województwa zachodniopomorskiego urodzonych poza granicami Polski dane z 2011 roku Kraj urodzenia Liczba mieszkańców urodzonych za granicą Afryka Północna i Bliski Wschód wraz z Turcją Afganistan 32 Algieria 26 Egipt 18 Iran 9 Kuwejt 4 Liban 18 Libia 4 Maroko 24 Syria 50 Zjednoczone Emiraty Arabskie 5 Izrael 6 Turcja 58 Tzw. Czarna Afryka Angola 7 Kamerun 3 Kenia 7 Mali 3 Namibia 3 Nigeria 22 RPA 35 Somalia 11 Uganda 3 Wybrzeże Kości Słoniowej 5 Azja Południowa i Wschodnia Chiny 122 Filipiny 9 Indie 14 Japonia 20 Korea Południowa 5 Singapur 10 Tajwan 5 Wietnam 50 Azja Centralna Kazachstan 415 Kirgistan 28 Uzbekistan 50 Ameryka Południowa Argentyna 7 Brazylia 42 Gujana 11 Kolumbia 11 Nikaragua 3 Peru 4 Trynidad i Tobago 3 Urugwaj 5 Ameryka Północna Kanada 85 USA 260 Kraj urodzenia Liczba mieszkańców urodzonych za granicą Bałkany Albania 8 Bośnia i Hercegowina 29 Bułgaria 36 Chorwacja 15 Cypr 4 Grecja 109 Kosowo 11 Serbia 16 Kaukaz Armenia 64 Azerbejdżan 7 Gruzja 8 Europa Wschodnia Białoruś 12 774 Czechy 91 Estonia 6 Litwa 8 496 Łotwa 186 Mołdawia 14 Rosja * 5 133 Rumunia 106 Słowacja 60 Słowenia 3 Ukraina 16 614 Węgry 31 Europa Zachodnia i Skandynawia Austria 146 Belgia 181 Dania 130 Finlandia 9 Francja 1 327 Hiszpania 168 Holandia 164 Irlandia 430 Islandia 19 Luksemburg 24 Monako 1 Niemcy 8 541 Norwegia 296 Portugalia 18 Szwajcaria 51 Szwecja 153 Wielka Brytania 1 787 Włochy 342 Australia i Oceania Australia 46 Inne ZSRR 52 Nieustalone 18 * Należy pamiętać, że dane dotyczące Rosji zawierają też osoby urodzone na terenie Czeczenii. Źródło: Ludność w województwie zachodniopomorskim, s. 288 290.
12 Monika Ślęzak Liczba osób urodzonych w Wielkiej Brytanii w roku 2011 wynosiła 1,8 tys. 12 Tylko 3,3% (2 tys.) osób urodzonych poza Polską to cudzoziemcy 13. W województwie zachodniopomorskim zamieszkiwało ponadto 0,4 tys. osób urodzonych w Irlandii oraz 0,4 tys. osób urodzonych w Kazachstanie 14. Osoby urodzone za granicą zamieszkują głównie w: mieście Szczecin (ponad 1/4), mieście Koszalin (7,4%), powiecie stargardzkim (6,8%), powiecie szczecineckim (5,7%), powiecie gryfickim (5,1%), powiecie myśliborskim (5,1%). Dokładne dane dotyczące poszczególnych powiatów przedstawiono w tabeli 3. W tabeli 4 zaprezentowano liczebność mieszkańców w 2011 roku, którzy urodzili się poza granicami Polski, z wyszczególnieniem konkretnych krajów pochodzenia. Identyfikacja etniczno-narodowa mieszkańców województwa zachodniopomorskiego Wyniki NSP 2002 wskazują, że województwo zachodniopomorskie uznać należy za jednorodne etnicznie, gdyż 98,3% jego mieszkańców określiło się jako Polacy (1668,8 tys. osób). Narodowość inną niż polska zadeklarowało 0,5% mieszkańców województwa, czyli 7,8 tys. osób 84,37% spośród nich nie posiadało obywatelstwa polskiego. Dla 21,6 tys. osób przynależności narodowej nie ustalono. Poza polską narodowością najczęściej wskazywano: ukraińską 3,9 tys. osób, niemiecką 1,2 tys. osób, romską 0,7 tys. osób, rosyjską 0,4 tys. osób, grecką 0,2 tys. osób, białoruską 0,2 tys. osób 15. 12 Ludność w województwie zachodniopomorskim..., s. 78. 13 Tamże, s. 78. 14 Tamże, s. 81. 15 Ludność 2002. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna. Województwo zachodniopomorskie, Szczecin 2003, s. 42.
Struktura narodowościowa województwa zachodniopomorskiego 13 W dalszej kolejności można wskazać: Litwinów (82 osoby), Łemków (66 osób), Francuzów (64 osoby), Ormian i Włochów (po 59), Wietnamczyków (54 osoby) oraz poniżej 50 osób takich narodowości, jak: Amerykanie, Żydzi, Brytyjczycy, Szwedzi, Bułgarzy, Niderlandczycy i Norwegowie, a także 24 inne narodowości liczące mniej niż dwudziestu przedstawicieli 16. W roku 2011 województwo zachodniopomorskie zamieszkiwane było przez 10356 przedstawicieli mniejszości narodowych oraz 3062 przedstawicieli mniejszości etnicznych 17. Spośród osób należących do mniejszości narodowych najliczniej reprezentowane były dwie społeczności. Mniejszość ukraińska liczyła blisko 5 tys. osób, z których ponad 2,8 tys., tj. 57,1%, a zatem większość, deklarowała tożsamość ukraińską jako wyłączną (podwójną wskazywało nieco ponad 2,1 tys. Ukraińców). Zachodniopomorskie jest trzecim województwem w Polsce pod względem liczebności społeczności ukraińskiej (po warmińsko-mazurskim i mazowieckim) 18. Drugą pod względem liczebności mniejszością narodową w województwie zachodniopomorskim są Niemcy. NSP 2011 odnotował ponad 3,5 tys. przedstawicieli tej grupy, z czego olbrzymia większość, bo blisko 3 tys. (83,2%) osób, posiadała podwójną tożsamość, a niespełna 0,6 tys. osób pojedynczą niemiecką (tj. 16,8%). Ponadto 532 osoby zadeklarowało łącznie pojedynczą lub podwójną tożsamość białoruską (78,6% tylko podwójną), 722 osoby rosyjską (65,2% tylko podwójną), 316 osób żydowską (83,4% tylko podwójną) i 273 osoby tożsamość litewską (73,5% tylko podwójną) 19. Spośród ustawowo określonych mniejszości etnicznych na terenie interesującego nas województwa w roku 2011 zamieszkiwali przedstawiciele czterech społeczności: romskiej, łemkowskiej, śląskiej i kaszubskiej. Najliczniej reprezentowana była społeczność romska, gdyż liczyła ponad 1 tys. osób, z czego 54,7% osób posiadało identyfikację podwójną. W dalszej kolejności uplasowali się Ślązacy reprezentowani przez prawie 884 osoby, w tym 82,7% wskazało podwójną tożsamość, Kaszubi ponad 838 osób, z czego 94,6% wskazało podwójną tożsamość (możemy z dużym prawdopodobieństwem powiedzieć, że 16 Tamże. 17 Ludność w województwie zachodniopomorskim..., s. 345. 18 M. Ślęzak, Ukrainians in Poland a Statistical Outline, cz. 2, UA Foreign Affairs 2015, nr 5, s. 30. 19 Ludność w województwie zachodniopomorskim..., s. 345.
14 Monika Ślęzak kaszubsko-polską) oraz Łemkowie 338 osób, w tym 62,1% wybrało podwójną tożsamość (można się domyślać, iż łemkowsko-ukraińską, rzadziej łemkowsko- -polską) 20. Tabela 5. Identyfikacja etniczno-narodowa mieszkańców województwa zachodniopomorskiego w 2011 roku Identyfikacja Złożoność identyfikacji w liczbach bezwzględnych Złożoność identyfikacji w odsetkach ogółem pojedyncza podwójna ogółem pojedyncza podwójna Ogółem 1 722 885 100,0 Polska 1 691 546 679 449 12 097 100,0 99,3 0,7 Inna niż polska, 18 187 5 701 12 486 100,0 31,3 68,7 w tym: białoruska 532 114 418 100,0 21,4 78,6 litewska 273 72 201 100,0 26,5 73,5 rosyjska 722 251 471 100,0 34,8 65,2 ukraińska 4 978 2 842 2 137 100,0 57,1 42,9 żydowska 316 53 264 100,0 16,6 83,4 niemiecka 3 535 595 2 940 100,0 16,8 83,2 kaszubska 838 45 793 100,0 5,4 94,6 łemkowska 338 128 210 100,0 37,9 62,1 romska 1 002 454 547 100,0 45,3 54,7 śląska 884 153 731 100,0 17,3 82,7 amerykańska 360 10 351 100,0 2,7 97,3 angielska 430 39 391 100,0 9,1 90,9 francuska 298 40 258 100,0 13,4 86,6 grecka 242 57 184 100,0 23,7 76,3 holenderska 213 22 191 100,0 10,3 89,7 norweska 300 18 283 100,0 5,9 94,1 szwedzka 298 24 274 100,0 8,1 91,9 włoska 350 76 273 100,0 21,8 78,2 nieustalona 25 249 Źródło: Ludność w województwie zachodniopomorskim, s. 344. Publikacja Urzędu Statystycznego w Szczecinie wyszczególnia również osiem narodowości cudzoziemskich, liczących łącznie niespełna 2,5 tys. osób. Każda narodowość jest reprezentowana przez kilkaset osób. Województwo zamieszkują: Amerykanie (360 osób), Anglicy (430), Francuzi (298), Grecy (242 osoby), Holendrzy (213 osób), Norwedzy (300), Szwedzi (298) i Włosi (350). 20 Tamże.
Struktura narodowościowa województwa zachodniopomorskiego 15 Charakterystyczne jest, że zdecydowana większość lub prawie wszyscy przedstawiciele tych narodowości posiadali tożsamość podwójną (por. tab. 5) 21. W całym województwie w roku 2011 prawie 18,2 tys. osób wskazało inną niż polska tożsamość etniczno-narodową 22. Jeśli chodzi o zależność między tożsamością etniczno-narodową a obywatelstwem, to posiadamy szczegółowe dane tylko dla społeczności ukraińskiej i niemieckiej. Na prawie 5 tys. Ukraińców tylko ok. 0,5 tys. nie ma obywatelstwa polskiego; spośród ponad 3,5 tys. Niemców tylko 350 nie posiada obywatelstwa polskiego, a 11 ma nieustalone obywatelstwo. Odnośnie do pozostałych grup możemy podać dane łączne i stwierdzić, że na blisko 18,2 tys. osób zamieszkujących województwo zachodniopomorskie, a deklarujących niepolską tożsamość, ponad 16,3 tys. posiada obywatelstwo polskie. Z kolei w kategorii osób o nieustalonej przynależności lub bez przynależności etniczno-narodowej, których było wówczas ponad 25,2 tys., zdecydowana większość, bo ponad 24,4 tys., posiada obywatelstwo polskie 23. Dodajmy, że wśród społeczności angielskiej, białoruskiej, francuskiej, litewskiej, rosyjskiej szwedzkiej i włoskiej oraz ukraińskiej przeważają kobiety. Społeczność amerykańska w zasadzie proporcjonalnie tworzona jest przez osoby obu płci, natomiast w takich narodowościach, jak grecka, holenderska, norweska, przeważają mężczyźni. Mężczyzn jest więcej niż kobiet również wśród Kaszubów, Łemków, Niemców, Ślązaków i Żydów 24. Ludność województwa zachodniopomorskiego według języka używanego w kontaktach domowych i języka ojczystego w stosunku do identyfikacji etniczno-narodowej W roku 2002 pytano tylko o język używany w kontaktach domowych (nie było pytania o język ojczysty). W województwie zachodniopomorskim 1675,2 tys. osób zadeklarowało posługiwanie się językiem polskim, co stanowiło 98,6% ogółu ludności województwa. Z kolei 15,9 tys. osób (0,93%) wskazało inne języki, przy czym 14,5 tys. osób (0,85%) używało ich równolegle z polskim. Używanie jednego języka niepolskiego zadeklarowało 15,1 tys. mieszkańców, a dwóch 21 Tamże. 22 M. Ślęzak, Ukrainians in Poland..., s. 30. 23 Ludność w województwie zachodniopomorskim..., s. 346. 24 Tamże, s. 345.
16 Monika Ślęzak języków 0,8 tys. osób. Najczęściej wymienianymi językami obcymi były: niemiecki 5,8 tys., angielski 3,4 tys. i ukraiński 2,5 tys. osób. W 2011 roku w województwie zachodniopomorskim językiem polskim posługiwało się w domu prawie 1697 tys. osób. Nieco ponad dwie trzecie z nich mieszkało w miastach. Osób posługujących się w kontaktach domowych językiem niepolskim było prawie 13,3 tys. i więcej z nich, bo ok. trzy czwarte, mieszkało w miastach. Spośród prawie 25,2 tys. osób, w przypadku których nie ustalono języka używanego w domu, ponad 19,3 tys. zamieszkuje w miastach. Szczegółowe dane posiadamy w odniesieniu do pięciu społeczności. Językiem ukraińskim posługiwało się w kontaktach domowych blisko 2,6 tys. osób, z czego nieco ponad 1,7 tys. mieszkało w miastach, pozostali na wsi. Niemieckim językiem posługiwało się ponad 3,3 tys. osób, z czego 2,4 tys. zamieszkiwało miasta, rosyjskim 904 osoby, z czego 764 osoby żyło w miastach. Ciekawie prezentują się dane dotyczące społeczności używającej języka romskiego w kontaktach prywatnych na 763 osoby tylko 4 zamieszkiwały wsie. Jedyną społecznością posługującą się prywatnie językiem grup allochtonicznych, o której mamy jakieś informacje, są osoby mówiące w domu po angielsku. W roku 2011 takich osób było w województwie ponad 4,5 tys., z czego ponad 3,7 tys. zamieszkiwało w miastach. We wszystkich kategoriach językowych występuje przewaga kobiet nad mężczyznami 25. Przyjrzyjmy się teraz zależności między językiem używanym w kontaktach domowych a identyfikacją etniczno-narodową. Spośród ponad 1696 tys. osób zamieszkujących województwo i posługujących się w kontaktach domowych językiem polskim niespełna 12 tys. zadeklarowało polską i niepolską identyfikację (tzw. podwójną), a nieznacznie ponad 5 tys. tylko niepolską. Natomiast spośród blisko 13,3 tys. osób posługujących się w relacjach rodzinnych niepolskim językiem identyfikację polską zadeklarowało prawie 6,9 tys. osób, podwójną polską i niepolską ok. 3,1 tys. mieszkańców, a wyłącznie niepolską ponad 3,3 tys. osób. Na prawie 25,5 tys. osób z nieustalonym językiem używanym w kontaktach domowych wyłącznie polską identyfikację wskazało 25 osób, wyłącznie polską 81 osób, podwójnej tożsamości nikt nie wskazał, a ponad 25 tys. mieszkańców miało identyfikację nieustaloną lub nie identyfikowało się z żadną społecznością etniczno-narodową. Posiadamy precyzyjne dane w odniesieniu do pięciu konkretnych języków (tab. 6). 25 Tamże, s. 347.
Struktura narodowościowa województwa zachodniopomorskiego 17 Tabela 6. Ludność województwa zachodniopomorskiego według języka używanego w domu i struktury identyfikacji narodowo-etnicznych w 2011 roku Struktura identyfikacji narodowo-etnicznych Język używany Ogółem polska nieustalona w domu tylko polska niepolska i niepolska i brak Ogółem 1 722 885 1 679 449 12 097 6 090 25 249 Polski 1 696 269 1 676 225 11 835 5 018 192 Niepolski, 13 288 6 897 3 071 3 317 4 w tym: niemiecki 3 329 2 256 734 336 4 ukraiński 2 567 71 626 1870 rosyjski 904 389 286 229 romski 763 85 345 332 angielski 4 538 3 807 482 245 Nieustalony 25 164 25 81 25 057 Uwaga: respondenci mogli wskazać więcej niż jeden język, stąd dane w kolumnach nie sumują się. Źródło: Ludność w województwie zachodniopomorskim, s. 348. Spośród ponad 3,3 tys. mieszkańców województwa posługujących się w kontaktach domowych językiem niemieckim w przybliżeniu 2,3 tys. osób zadeklarowało wyłącznie polską identyfikację narodową, 734 osoby zarówno polską, jak i niepolską, a tylko 336 niepolską. Można na podstawie tych danych wnioskować o znacznym stopniu spolonizowania niemieckojęzycznej społeczności województwa zachodniopomorskiego. Zjawisko to dotyczy również społeczności posługującej się w relacjach domowych językiem rosyjskim. Spośród nieco ponad 904 osób 389 zadeklarowało wyłącznie polską identyfikację, 286 podwójną polską i niepolską, a 229 osób tylko niepolską. Odmiennie wyglądają proporcje w przypadku osób posługujących się w domu językiem ukraińskim. Tylko 71 spośród tych osób zadeklarowało polską identyfikację, 626 osób równocześnie polską i niepolską, natomiast prawie 1,9 tys. osób wyłącznie niepolską (można wnioskować, że przede wszystkim ukraińską). Stąd mamy prawo mówić o silnej dużo silniejszej niż w przypadku wcześniej omawianych społeczności tożsamości niepolskiej. Umiarkowany stopień spolonizowania charakteryzuje zachodniopomorską społeczność romskojęzyczną. Na niespełna 763 osoby posługujące się tym językiem tylko 85 wskazało polską identyfikację narodową, 345 osób podwójną polską i niepolską, natomiast ok. 330 wyłącznie niepolską. Posiadamy jeszcze dane dotyczące mieszkańców używających języka angielskiego
18 Monika Ślęzak w kontaktach domowych. W 2011 roku województwo zamieszkiwało ponad 4,5 tys. takich osób, w tym ponad 3,8 tys. deklarowało wyłącznie polską identyfikację narodową, niespełna 482 osoby podwójną, a 245 osób tylko niepolską identyfikację. Warto też dodać, że wśród wszystkich kategorii językowych przeważają osoby w wieku produkcyjnym mobilnym (tzn. 18 44 lata), a najmniej korzystne proporcje między kategorią osób w wieku poprodukcyjnym a przedprodukcyjnym występują w społeczności ukraińskojęzycznej (654 do 296), najbardziej korzystne zaś wśród romskojęzycznej (37 do 233), anglojęzycznej (58 do 837) i niemieckojęzycznej (335 do 506) 26. W roku 2011 język polski jako ojczysty deklarowało w województwie zachodniopomorskim ok. 1691 tys. mieszkańców, z tego ponad 1678 tys. wskazało identyfikację narodową polską, nieco ponad 10,1 tys. podwójną polską i niepolską, a prawie 2,2 tys. osób wyłącznie niepolską. Około 6,9 tys. mieszkańców województwa jako język ojczysty wskazało język inny niż polski. Spośród nich ponad 1 tys. osób jednocześnie uważa się za Polaków, blisko 2 tys. podało podwójną identyfikację polską i niepolską, natomiast nieco ponad 3,8 tys. mieszkańców deklarowało się jako osoby narodowości innej niż polska. W przypadku ok. 25 tys. osób nie ustalono, jaki język uważają za swój ojczysty. Większość z tych osób jednocześnie miała nieustaloną identyfikację etniczno-narodową lub deklarowała brak takiej przynależności 27. Możemy przedstawić szczegółowe dane w odniesieniu do czterech języków ojczystych. O osobach deklarujących język rosyjski (ok. 994 osoby) i niemiecki (1022 osoby) jako ojczysty możemy powiedzieć, że są umiarkowanie spolonizowane. Około 0,3 tys. osób w tych kategoriach językowych deklarowało identyfikację wyłącznie polską, ponad 0,3 tys. podwójną (polską i niepolską), a ok. 0,4 tys. osób w tych dwóch grupach językowych wskazywało identyfikację etniczno-narodową niepolską. Inaczej proporcje rozkładają się w przypadku społeczności uznającej język romski za ojczysty, która była reprezentowana przez ok. 388 osób. Spośród nich tylko 28 osób wskazało narodowość polską, znacznie poniżej 164 określiło się jako osoby posiadające podwójną tożsamość (polską i niepolską), a 196 jako tylko nie-polacy. Oznacza to, że stopień spolonizowania tej społeczności jest niższy niż dwóch wcześniej omówionych grup. Zupełnie inaczej wygląda sytuacja wśród ludności wskazującej język ukraiński jako ojczysty. 26 Tamże, s. 348. 27 Tamże, s. 349.
Struktura narodowościowa województwa zachodniopomorskiego 19 Na 2,7 tys. osób deklarujących język ukraiński jako ojczysty blisko 2,1 tys. podawało niepolską identyfikację, 0,5 tys. podwójną, a tylko niespełna 135 osób polską. Możemy zatem wnioskować, iż społeczność ta jest w małym stopniu spolonizowana. Należy jednak pamiętać, że wskazywanie języka ukraińskiego jako ojczystego nie musi oznaczać używania go w kontaktach domowych lub w ogóle jego znajomości. Jest to jednak silny wskaźnik tożsamości etniczno-narodowej, zwłaszcza w połączeniu z deklarowaną niepolską identyfikacją 28. Warto zestawić trzy omówione wcześniej wartości, tzn. liczbę osób deklarujących języki niemiecki, ukraiński, romski i rosyjski jako ojczysty, jako używany w domu z danymi liczbowymi dotyczącymi deklarowanej identyfikacji etniczno -narodowej niemieckiej, ukraińskiej, romskiej i rosyjskiej (tab. 7). Z zestawienia tego wynika, iż społeczność wskazująca rosyjska identyfikację narodową stanowi jedyną w województwie zachodniopomorskim, która jest mniej liczebna niż społeczność rosyjskojęzyczna zarówno w odniesieniu do języka ojczystego, jak i praktykowanego w domu. Oczywiście można to wiązać z tym, że język rosyjski jest używany nie tylko przez Rosjan, ale też osoby o innych narodowościach. Tabela 7. Ludność województwa zachodniopomorskiego według języka ojczystego, języka używanego w domu i identyfikacji etniczno-narodowej Badana cecha Ogółem Niepolska/i Niemiecka/i Romska/i Rosyjska/i Ukraińska/i Identyfikacja 1 722 885 18 187 3 535 1 002 722 4 978 Język ojczysty, w tym identyfikacja: niepolska podwójna polska 1 722 885 6 090 12 097 1 679 449 6 871 1 022 394 339 289 388 196 164 28 994 354 357 283 2 702 2 069 498 135 Język w domu, w tym identyfikacja: niepolska podwójna polska 1 722 885 6 090 12 097 1 679 225 13 288 3 317 3 071 6 897 3 329 336 734 2 256 763 332 345 85 Źródło: Ludność w województwie zachodniopomorskim, s. 346 349. 904 229 286 389 2 567 1 870 626 71 O polonizacji grup mniejszościowych i imigranckich możemy mówić przede wszystkim wtedy, gdy w społeczności deklarującej dany język jako ojczysty lub używany w kontaktach domowych dominuje polska oraz podwójna 28 Tamże.
20 Monika Ślęzak (polska i niepolska) identyfikacja etniczno-narodowa (omówione to zostało już wcześniej). Czynnik świadomościowy jest czynnikiem, który w naukach społecznych uważany jest za konstytuujący ostatecznie tożsamość. Sytuacja odwrotna, tzn. taka, gdy więcej osób deklaruje daną identyfikację narodowo-etniczną niż praktykuje używanie języka swojej grupy, wskazywać może na stopniowy zanik obiektywnych cech decydujących o odrębności. Przykładem tu może być zachodniopomorska społeczność romska czy niemiecka. Duża zbieżność w proporcjach identyfikacji oraz języka używanego w domu, przy jednocześnie znacząco słabszych wskazaniach na ten język jako ojczysty, może dowodzić, że ludność ta mimo zachowywania odrębności kulturowej przywiązuje się do Polski jako swojej (nowej) ojczyzny i zbudowała tożsamość polityczną polską. Odnosi się to do ok. jednej trzeciej zachodniopomorskich Niemców i zbliżonej liczby Romów. W przypadku społeczności ukraińskiej zamieszkującej województwo zachodniopomorskie możemy mówić o istotnie silniejszym poczuciu tożsamości etniczno-narodowej i mniejszym stopniu spolonizowania niż w przypadku wcześniej omawianych społeczności 29. Zakończenie Ponieważ metodologia spisów z lat 2002 i 2011 w zakresie pytań o narodowość była odmienna, trudno jest porównywać ze sobą pochodzące z nich dane. Wynika to głównie z faktu, iż w pierwszym z nich można było wskazać tylko jedną identyfikację etniczno-narodową, i to dopiero po zaprzeczeniu bycia Polakiem, a w drugim ze spisów dopuszczono możliwość wskazania dwóch identyfikacji i respondenci z niej skorzystali. Stwierdzić jednak można, że wyniki ostatniego spisu powszechnego charakteryzują województwo zachodniopomorskie jako jednolite narodowościowo z niskim odsetkiem osób o niepolskiej identyfikacji. Najliczniejszymi społecznościami niepolskimi są przedstawiciele mniejszości ukraińskiej, niemieckiej oraz romskiej społeczności etnicznej. Liczba osób w danym kraju urodzonych za granicą nie przekłada się jak wskazują analizowane statystyki na liczebność społeczności mniejszościowych czy imigranckich. Liczba urodzonych poza Polską jest bowiem kilkakrotnie większa niż liczba osób deklarujących analogiczną tożsamość. Przykładowo osób urodzonych na Ukrainie było w województwie zachodniopomorskim w roku 2011 ponad 16,6 tys., ale narodowość ukraińską zadeklarowało ok. 5 tys., 29 Tamże, s. 346 349.
Struktura narodowościowa województwa zachodniopomorskiego 21 a obywatelstwo ukraińskie posiadało 129 osób. Urodzonych we Francji było ponad 1,3 tys. osób, narodowość francuską zadeklarowało 298 osób, a francuskie obywatelstwo posiadały 153 osoby. Zatem wnioskować należy, że to osoby identyfikujące się jako Polacy stanowią dominującą część populacji osób urodzonych poza krajem 30. Niski odsetek mieszkańców województwa zachodniopomorskiego używa w kontaktach domowych języka niepolskiego. Najliczniejszą grupę stanowią osoby mówiące po angielsku (4,5 tys.), następnie po niemiecku (3,3 tys.) i ukraińsku (2,5 tys.). Z wyjątkiem języka ukraińskiego, który za ojczysty język uważa więcej osób (2,7 tys.) niż mówiących tym językiem w domu, pozostałe języki na których temat mamy dane znacznie rzadziej były wskazywane jako język ojczysty niż jako język używany w kontaktach domowych. Może to świadczyć o postępującym budowaniu polskiej tożsamości politycznej u osób niepolskiego pochodzenia. Dopiero dane z kolejnego spisu powszechnego dadzą nam podstawy do przeprowadzenia solidnych analiz porównawczych w zakresie struktury narodowościowej Polski, a także województwa zachodniopomorskiego (zakładając, że powtórzone zostaną pytania z formularza z 2011 r.). Bibliografia Formularz spisowy NSP 2002, GUS, dnia 18.07.2015, http://stat.gov.pl/gfx/portalinformacyjny/userfiles/_public/spisy_powszechne/nsp2002-form-a.pdf. Formularz NSP 2011, dnia 19.07.2015, http://stat.gov.pl/spisy-powszechne/nsp-2011/kwestionariusze-nsp-2011. Ludność 2002. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna. Województwo dolnośląskie, US Wrocław 2003. Ludność 2002. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna. Województwo lubuskie, US Zielona Góra, 2003. Ludność 2002. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna. Województwo opolskie, US Opole 2003. Ludność 2002. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna. Województwo zachodniopomorskie, US Szczecin 2003. Ludność w województwie zachodniopomorskim. Stan i struktura demograficzno-społeczna, NSPLiM 2011, Szczecin 2013. Ślęzak M., Prawa mniejszości narodowych w Polsce w świetle ustawodawstwa wewnętrznego, Актуальнi Проблеми Вiтчизняної та Всесвiної Iсторiї [Równe, Ukraina] 2006, вип. 7. 30 Tamże, s. 316 318, 345.
22 Monika Ślęzak Ślęzak M., Zróżnicowanie etniczne i wyznaniowe społeczeństwa polskiego w świetle spisów powszechnych, w: Europa Środkowo-Wschodnia w procesie transformacji i integracji. Wymiar społeczny, red. H. Chałupczak, M. Pietraś, E. Pogorzała, Zamość 2013. Ślęzak M., Ukrainians in Poland a Statistical Outline, cz. 2, UA Foreign Affairs 2015, nr 5. Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym, Dz.U. 2005, nr 17, poz. 141 z późn. zm. Streszczenie Wyniki ostatniego spisu powszechnego opisują województwo zachodniopomorskie jako jednolite narodowościowo, chociaż na jego terenie żyją społeczności o identyfikacji etniczno-narodowej odmiennej od polskiej. Ich odsetek jest jednak niski, łącznie kilkuprocentowy. Najliczniejszymi społecznościami etnicznymi niepolskimi są ukraińska, niemiecka oraz romska. Liczba osób danego kraju urodzonych za granicą nie przekłada się jak wskazują analizowane statystyki na liczebność społeczności mniejszościowych czy imigranckich. Liczba mieszkańców województwa zachodniopomorskiego urodzonych poza Polską jest bowiem kilkakrotnie większa od liczby osób deklarujących daną tożsamość. Przykładowo, osób urodzonych na Ukrainie było w województwie zachodniopomorskim w roku 2011 ponad 16,6 tys., ale narodowość ukraińską zadeklarowało około 5,0 tys., zaś obywatelstwem ukraiński legitymowało się 129 osób. Urodzonych we Francji było ponad 1,3 tys. osób, narodowość francuską zadeklarowało 298 osób, a francuskie obywatelstwo posiadało 153 osoby. Zatem wnioskować należy, że to osoby identyfikujące się jako Polacy stanowią dominującą część populacji osób urodzonych poza krajem. Mały odsetek mieszkańców województwa zachodniopomorskiego używa w kontaktach domowych języka niepolskiego. Najliczniejszą grupę stanowią tu osoby mówiące po angielsku (4,5 tys.), dalej po niemiecku (3,3 tys.) i ukraińsku (2,5 tys.). Za wyjątkiem języka ukraińskiego, który za ojczysty język uważa więcej osób (2,7 tys.) niż mówiących w domu w tym języku, pozostałe języki były wskazywane rzadziej jako język ojczysty niż jako język używany w kontaktach domowych. Dopiero dane z kolejnego spisu powszechnego dadzą nam podstawy do przeprowadzenia solidnych analiz porównawczych w zakresie struktury narodowościowej Polski i samego województwa zachodniopomorskiego (zakładając, iż powtórzone zostaną pytania z formularza z roku 2011).
Struktura narodowościowa województwa zachodniopomorskiego 23 The Ethnic Structure of the West Pomeranian Voivodship Summary According to the results of the latest census the West Pomeranian Voivodship is ethnically homogeneous; within its territory there are various communities with ethnic identities that differ from the Polish one, yet their total proportion does not exceed the level of a few percent. The most numerous non-polish communities are the Ukrainian and German ethnic minorities, and the Gypsy (Romani people s) ethnic community. According to the analysed statistics the number of the people born in a given country does not affect the size of the population of the minorities or immigrants. The number of the inhabitants of the West Pomeranian Voivodship born outside Poland is several times higher that the number of the people of the same ethnic identity. For example, in 2011 in the West Pomeranian Voivodship there were over 16,600 people born in the Ukraine, but about 5,000 declared to be of Ukrainian nationality and only 129 were Ukrainian citizens. There were over 1,300 people born in France, 298 declared to be of the French nationality and 153 were citizens of France. The conclusion is that the people declaring to be of the Polish nationality are the dominant part of the population born outside Poland. A very small proportion of the inhabitants of the West Pomeranian Voivodship use a language other than Polish in their private contacts. The biggest part of them are English-speaking people (4,500), followed by the German-speaking population (3,300) and the Ukrainian-speaking one (2,500). With the exception of Ukrainian, which is considered as a native language by more people (2,700) than the ones who speak it at home, the other languages were less frequently mentioned as a native tongue than as the language used at home. But only the results of the next census will give a basis to carry out reliable comparative analyses concerning the ethnic structure of Poland and the West Pomeranian Voivodship (assuming that the questions will be identical with the ones of the 2011 questionnaire).
DOI: 10.18276/pz.2015.4-02 p r z e g l ą d z a c h o d n i o p o m o r s k i ROCZNIK XXX (LIX) Rok 2015 zeszyt 4 A R T Y K U Ł Y Renata Knap, Halina Nakonieczna-Kisiel Uniwersytet Szczeciński Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Charakterystyka wymiany towarowej województwa zachodniopomorskiego z zagranicą Słowa kluczowe: handel zagraniczny, bilans handlowy, województwo zachodniopomorskie Keywords: foreign trade, trade balance, West Pomeranian Voivodship Wprowadzenie Celem opracowania jest identyfikacja i ocena tendencji w rozmiarach, dynamice, strukturze oraz kształtowaniu się salda obrotów towarowych województwa zachodniopomorskiego z zagranicą w latach 2004 2013. Realizacja celu pozwoli wypełnić istniejącą lukę w tym zakresie, gdyż ostatnie badania handlu zagranicznego województwa były prowadzone w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku 1. W pierwszej części artykułu przedstawiono rozmiary i dynamikę obrotów, w drugiej i trzeciej ukazano strukturę geograficzną i towarową wymiany, a w czwartej kształtowanie się salda obrotów. W analizach wykorzystano dane pierwotne pochodzące z dokumentów SAD i deklaracji INTRASTAT, składanych przez eksporterów i importerów mających siedziby na terenie Zachodniopomorskiego. Uzyskano je odpłatnie z Izby Celnej w Warszawie (za okres 2004 2013, za wcześniejsze lata dane te są niepełne). W badaniach zastosowano metodę analizy wskaźnikowej i porównawczej, 1 Regiony Polski. Województwo zachodniopomorskie, red. K. Gawlikowska-Hueckel, Gdańsk Warszawa 2000, s. 95 110.
26 Renata Knap, Halina Nakonieczna-Kisiel w której wykorzystano mierniki opisujące dynamikę, strukturę i koncentrację przedmiotowych obrotów. Rozmiary i dynamika obrotów W latach 2004 2013 roku wartość eksportu województwa zachodniopomorskiego wzrosła z 2,8 mld do 6,2 mld USD, czyli ponad 2,2 razy. W tym samym okresie wartość importu zwiększyła się z 2,1 mld USD do 4,7 mld USD, była więc również ok. 2,2 razy większa (tab. 1). Pomimo rosnącej wartości obrotów udział województwa zachodniopomorskiego w handlu zagranicznym Polski zmniejszył się w eksporcie z 3,7% do 3,1%, a w imporcie z 2,4% do 2,3% (tab. 2). Wynikało to z niższego tempa wzrostu obrotów województwa, zwłaszcza eksportu niż handlu zagranicznego Polski ogółem (rys. 1 i 2). Tabela 1. Wartość i dynamika obrotów województwa zachodniopomorskiego z zagranicą w latach 2004 2013 Lata Eksport Import mln USD 2004 = 100% mln USD 2004 = 100% 2004 2765,1 100,0 2100,6 100,0 2005 3020,2 109,2 2196,0 104,5 2006 3551,2 128,4 2721,1 129,5 2007 4378,4 158,3 3144,3 149,7 2008 5643,6 204,1 4331,0 206,2 2009 4342,5 157,0 3147,1 149,8 2010 4842,6 175,1 3539,3 168,5 2011 5989,1 216,6 4731,9 225,3 2012 5405,2 195,5 4233,5 201,5 2013 6214,0 224,7 4743,6 225,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie. Tabela 2. Udział województwa zachodniopomorskiego w handlu zagranicznym Polski w latach 2004 2013 (%) Lata Eksport Import 1 2 3 2004 3,7 2,4 2005 3,4 2,2 2006 3,2 2,2 2007 3,2 1,9 2008 3,3 2,1 2009 3,2 2,1
Charakterystyka wymiany towarowej województwa zachodniopomorskiego... 27 1 2 3 2010 3,0 2,0 2011 3,1 2,2 2012 2,9 2,1 2013 3,1 2,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie; Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego, GUS, Warszawa (2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013); Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów w 2013 r. (wyniki ostateczne), http://stat.gov.pl [dostęp: lipiec 2014]. 300 250 200 150 100 50 148,5 121,1 100 100 109,2 128,4 188,1 158,3 232,9 204,1 185,2 157 216,5 175,1 257,9 250,3 275,4 216,6 195,5 224,7 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Eksport WZ Eksport Polski Rysunek 1. Dynamika eksportu województwa zachodniopomorskiego i Polski w latach 2004 2013 (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie; Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego (2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013); Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów w 2013 r. 300 250 200 150 100 50 186,2 142,5 100 115,2 129,5 149,7 100 104,5 238,8 206,2 169,7 202 149,8 168,5 240,9 225,1 234 225,3 225,8 201,5 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Import WZ Import Polski Rysunek 2. Dynamika importu województwa zachodniopomorskiego i Polski w latach 2004 2013 (%) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie; Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego (2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013); Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów w 2013 r.
28 Renata Knap, Halina Nakonieczna-Kisiel Struktura geograficzna obrotów Zarówno w eksporcie, jak i imporcie województwa zachodniopomorskiego dominowały kraje wysoko rozwinięte. W analizowanym okresie przypadało na nie średnio ok. 89% wywozu i 80% przywozu. Udział tej grupy wykazywał jednak tendencję malejącą, szczególnie w imporcie, na rzecz krajów rozwijających się i transformacji. Odsetek tych pierwszych zwiększył się w przywozie ponadtrzykrotnie (z 5,3% w 2004 r. do 15,6% w 2013 r.), a drugich dwukrotnie (odpowiednio z 3,1% do 6,9%). W eksporcie zmiany udziałów omawianych regionów ekonomicznych były natomiast niewielkie (tab. 3). Tabela 3. Struktura eksportu województwa zachodniopomorskiego według regionów ekonomicznych w latach 2004 2013 (%) Eksport * Import * Lata kraje rozwinięte kraje rozwijające się kraje transformacji kraje rozwinięte kraje rozwijające się kraje transformacji 2004 88,5 7,7 3,4 90,3 5,3 3,1 2005 90,6 4,4 4,3 86,0 9,6 4,4 2006 90,9 4,3 4,5 82,4 8,9 8,7 2007 90,8 4,0 4,9 80,3 10,8 8,9 2008 88,9 6,3 4,6 75,1 14,2 10,7 2009 90,0 6,0 3,8 78,2 14,6 7,1 2010 91,3 5,7 2,7 83,5 10,5 6,1 2011 86,8 8,1 5,0 72,8 16,5 10,7 2012 88,7 6,7 3,8 75,9 15,0 9,2 2013 87,0 8,4 3,8 77,5 15,6 6,9 * Dane nie sumują się do 100 z powodu występowania eksportu/importu niezidentyfikowanego według kraju oraz zaokrągleń. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie. Rozpatrując kierunki handlu według regionów geograficznych, należy stwierdzić, że największym partnerem województwa zachodniopomorskiego była Europa, na którą przypadało średnio w całym okresie ok. 87% eksportu i 85% importu. Po wybuchu globalnego kryzysu finansowo-gospodarczego jej udział wykazywał jednak tendencję spadkową. Pozostałe regiony odgrywały zdecydowanie mniejszą rolę, w eksporcie drugą pozycję zajmowały kraje Ameryki Północnej i Karaibów, a trzecie miejsce Azji, natomiast w imporcie drugim regionem była Azja, a trzecim Afryka (tab. 4 i 5).
Charakterystyka wymiany towarowej województwa zachodniopomorskiego... 29 Tabela 4. Struktura eksportu województwa zachodniopomorskiego według regionów geograficznych w latach 2004 2013 (%) Lata Europa Afryka Ameryka Północna i Karaiby Ameryka Południowa Azja Oceania 2004 87,7 0,4 7,0 1,6 2,9 0,1 2005 90,9 0,5 3,6 1,3 2,8 0,2 2006 91,4 0,5 3,5 1,3 3,0 0,1 2007 90,1 0,5 4,1 0,8 4,1 0,1 2008 86,9 0,6 5,1 2,6 4,4 0,2 2009 85,4 0,7 7,1 0,1 6,2 0,4 2010 87,7 0,7 6,1 0,8 3,7 0,7 2011 85,3 1,3 7,7 1,6 3,6 0,5 2012 85,1 1,1 6,5 1,5 4,1 1,0 2013 82,8 1,2 8,6 2,0 4,1 0,9 Dane nie sumują się do 100 z powodu występowania eksportu niezidentyfikowanego według kraju oraz zaokrągleń. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie. Tabela 5. Struktura importu województwa zachodniopomorskiego według regionów geograficznych w latach 2004 2013 (%) Lata Europa Afryka Ameryka Północna i Karaiby Ameryka Południowa Azja Oceania 2004 89,0 1,8 1,4 0,7 5,8 0,1 2005 89,0 2,0 1,0 0,8 7,0 0,2 2006 88,8 1,9 0,9 0,7 7,6 0,1 2007 87,4 2,3 0,9 0,6 8,5 0,2 2008 82,1 5,0 1,2 0,6 11,1 0,1 2009 87,5 1,6 1,4 0,9 8,5 0,0 2010 83,4 4,1 1,9 0,9 9,2 0,5 2011 81,1 5,0 2,5 0,9 10,2 0,2 2012 82,6 5,2 2,4 0,9 8,7 0,3 2013 82,5 3,6 3,8 0,8 9,1 0,2 Dane nie sumują się do 100 z powodu występowania importu niezidentyfikowanego według kraju oraz zaokrągleń. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie.
30 Renata Knap, Halina Nakonieczna-Kisiel W Europie głównymi partnerami handlowymi województwa zachodniopomorskiego były kraje Unii Europejskiej. W badanym okresie średni wskaźnik ich udziału wynosił ok. 76%, natomiast w imporcie 70%, ale znaczenie UE w obrotach malało. Spadek udziału krajów UE w wywozie wynikał ze zmniejszenia się udziału eksportu do starych krajów UE, ponieważ odsetek wywozu do nowych członków UE wykazywał tendencję rosnącą. Zjawisko to tylko częściowo wynikało z rozszerzenia UE w latach 2007 i 2013, ponieważ po wyłączeniu Bułgarii, Rumunii i Chorwacji udział eksportu do nowych członków UE i tak zwiększył się z 3,7% do 4,4%. Natomiast zmniejszanie się roli UE w imporcie województwa zachodniopomorskiego spowodowane było spadkiem odsetka zarówno starych, jak i nowych krajów UE (tab. 6). Tabela 6. Udział nowych i starych krajów UE w handlu zagranicznym województwa zachodniopomorskiego w latach 2004 2013 (%) Lata UE-15 Nowi członkowie UE * eksport import eksport import 2004 72,6 70,2 3,7 7,6 2005 74,5 67,5 2,7 10,9 2006 74,0 66,7 3,5 7,6 2007 73,7 64,9 4,8 7,4 2008 73,0 59,8 4,8 6,2 2009 68,9 63,8 6,3 5,6 2010 73,5 60,5 3,6 5,8 2011 71,6 58,3 4,6 6,8 2012 69,0 60,9 5,3 5,4 2013 63,7 59,8 5,0 5,8 * 2004 2006 UE-10, 2007 2012 UE-12, 2013 UE-12 i Chorwacja. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie. Najważniejszym partnerem w wymianie województwa zachodniopomorskiego były Niemcy, ale ich udział w obrotach był coraz mniejszy, w eksporcie zmniejszył się z ok. 40% w 2004 roku do 32% w końcu analizowanego okresu, natomiast w imporcie odpowiednio z 34 do 21%. Do ważnych partnerów handlowych w badanym okresie należały także w eksporcie kraje skandynawskie (Dania, Norwegia i Szwecja) oraz Wielka Brytania, Francja, USA i Holandia. W imporcie najważniejszą rolę odgrywały również Niemcy i kraje skandynawskie, a ponadto Holandia, Chiny i Rosja (tab. 7 i 8).