NIEZNANE ZBIORY ZIELNIKOWE KARLA FRIEDRICHA KOHLHOFFA I FRITZA RÖMERA Z TERENU POMORZA

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 6 2009 NIEZNANE ZBIORY ZIELNIKOWE KARLA FRIEDRICHA KOHLHOFFA I FRITZA RÖMERA Z TERENU POMORZA KARL FRIEDRICH KOHLHOFF S AND FRITZ RÖMER S UNKNOWN HERBARIUM COLLECTIONS FROM POMERANIA Zbigniew Sobisz, Mariola Truchan Akademia Pomorska Zakład Botaniki i Genetyki Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: sobisz @ apsl.edu.pl, truchan @ apsl.edu.pl ABSTRACT This work presents a list of previously unknown herbarium collections two German teachers: Karl Friedrich Kohlhoff and Fritz Römer. Herbarium collections were gathered in 1886-1917 in the Central Pomerania. The works shows 152 herbarium sheets that classify 115 species belonging to 42 families. Of these, 2 have been classified among the extinct category. Carex extensa and Sagina maritima were noted in only one locality in the 19 th century in an inland salt marsh near Kołobrzeg. Słowa kluczowe: Karl Friedrich Kohlhoff, Fritz Römer, Herbarium SLTC, gatunki wymarłe, wymierające, rzadkie i zagroŝone, Pomorze Key words: Karl Friedrich Kohlhoff, Fritz Römer, Herbarium SLTC, extinct, endangered, rare and vulnerable species, Pomerania region WSTĘP Materiały zielnikowe dostarczają bardzo cennych informacji o florze regionu, z którego pochodzą, a w przypadku gatunków uznawanych za wymarłe są bezcennym źródłem danych historycznych. Niezwykle cenne materiały zielnikowe zawiera depozyt Muzeum Zamek KsiąŜąt Pomorskich w Darłowie, ocalały po II wojnie światowej. Karty zielnikowe pochodzą głównie z połowy XIX i początku XX wieku. Zielnik ten został przejęty w la- 145

tach 70. XX wieku przez ówczesnego pracownika słupskiej uczelni, botanika doc. dra hab. Józefa Misiewicza, który opracował zgromadzone w nim rośliny, a wyniki swojej pracy opublikował (Misiewicz 1977). Zielnik od tamtego czasu znajduje się w Herbarium SLTC (Slupsk Teachers Academy) Instytutu Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku. W 2006 roku zbiory naukowe Herbarium SLTC zostały przeniesione do nowych pomieszczeń. W trakcie przenosin i inwentaryzacji natrafiono na dodatkowe, jeszcze nieopracowane, stare karty zielnikowe, których fascykuły były opatrzone sygnaturami muzeum darłowskiego. Odnaleziono kilkaset kart zielnikowych, które nie znalazły się w pracy Misiewicza (1977). Część alegatów nie zawiera informacji na temat miejscowości zbioru, stanowiska, daty i nazwiska autora, tym samym nie ma większej wartości naukowej. Jednak większość odkrytych kart zielnikowych opatrzona jest kompletem informacji. Wśród autorów zbiorów zielnika darłowskiego zwrócono szczególną uwagę na dwa nazwiska Karla Friedricha Kohlhoffa i Fritza Römera. Kolekcja ta jest o tyle interesująca, Ŝe duŝa część zebranych i oznaczonych roślin nie była notowana na terenie Pomorza od wielu lat. Znaczna większość tych zbiorów obejmuje rośliny obecnie chronione lub uznane za rzadkie i zagroŝone, a nawet wymarłe. Materiały zielnikowe Karla Friedricha Kohlhoffa i Fritza Römera zostały poddane rewizji i opracowane pod względem poprawności oznaczeń oraz aktualnej nomenklatury. Ustalono równieŝ nazwy miejscowości i jednostki fizjograficzne miejsc zbioru. Podczas opracowywania zbiorów zielnikowych wszystkie arkusze zostały zaopatrzone w nowe, dodatkowe metryczki z aktualną nazwą gatunku, rodziny, miejsca zbioru. Metryczki zostały wypisane na komputerze i naklejone w lewym dolnym rogu arkusza. Oryginalne metryczki zostały zachowane i znajdują się w środku nowej karty zielnikowej. Karty zielnikowe umieszczono w nowych fascykułach i ułoŝono według nazw rodziny, do której naleŝą. Z kart historii autorów zbiorów Zbiory Karla Friedricha Kohlhoffa i Fritza Römera pochodzą głównie z śydowa, Połczyna Zdroju, Barwic i okolic tych miejscowości. Obaj autorzy zbiorów byli nauczycielami, a koleje ich Ŝycia ukazują ich niewątpliwą pasję przyrodniczą. Karl Friedrich Kohlhoff urodził się 5 marca 1858 roku w Bukowie Morskim (Wendisch Buckow) jako syn dworskiego stolarza. W 1876 roku ukończył w Koszalinie (Köslin) Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie. W tym samym roku podjął pracę nauczyciela przyrody w wiejskiej szkole w Białęcinie (Balenthin) w powiecie Sławno (Schlawe). W 1880 roku przeniósł się do Sianowa (Zanow), gdzie pod okiem dyrektora miejscowej szkoły Waldemara Jesnitza zaczął poznawać tajniki zbierania i oznaczania roślin. Aptekarz Schulz z Barcina (Bartin), który często przyjeŝdŝał do Sianowa, wtajemniczył młodego nauczyciela w zasady rozpoznawania mszaków i porostów. Kohlhoff zgromadził 1000 kart roślin kwiatowych umieszczonych w 10 teczkach oraz 1000 rodzajów roślin zarodnikowych w 250 tekturowych pudłach (Kordel 1925). W 1908 roku podjął pracę nauczyciela dyplomowanego w śydowie (Sydow). W 1918 roku wydał w Koszalinie Neue Heimatkunde von 146

Pommern auf geologischer Grundlage. Podręcznik ten w liczbie 2900 egzemplarzy rozprowadzono w pomorskich szkołach (Kohlhoff 1921). W 1923 roku opuścił ukochane śydowo i zamieszkał w Sosnowie Gryfińskim (Gebersdorf) (Schudak 1989). W 1925 roku jako emerytowany nauczyciel przeprowadził się do Barwic (Bärwalde), a swoje zbiory w 1930 roku przekazał muzeum w Darłowie (Rügenwalde), gdzie kierownikiem Działu Botaniki i Zoologii był Karl Friedrich Marquardt jego długoletni przyjaciel. Zmarł 10 stycznia 1933 roku w Barwicach (Ott 1982). Fritz Römer urodził się 17 stycznia 1863 roku w Szczecinku (Neu Stettin) jako syn kupca. Jego ojciec zmarł wcześnie i Fritz wychowywał się u dziadka w majątku dworskim w Łęgach (Langen). W latach 1881-1884 uczęszczał do Królewskiego Seminarium Nauczycielskiego w Drawsku (Dramburg). Posadę nauczyciela przyjął w roku 1885 w Wierzchowie (Wurchow). W 1890 roku rozpoczął pracę na stanowisku nauczyciela biologii i higieny w liceum w Połczynie Zdroju (Bad Polzin). W latach 1901-1911 zatrudnił się w gimnazjum w Pyrzycach (Pyritz). W 1911 roku wrócił do Połczyna Zdroju. Jako nauczyciel biologii w trakcie wyjazdów terenowych po ziemi połczyńskiej odszukał wiele rzadkich roślin (Römer 1928). W 1917 roku przekazał herbarium z lat 1886-1916 muzeum w Darłowie (Rosenow 1986). Wcześniej zebrane zbiory roślin wyŝszych wysyłał do weryfikacji do prof. L. Dielsa w Ogrodzie Botanicznym w Berlinie Dahlem. W 1938 roku przekazał testamentem muzeum w Berlinie Dahlem część zbiorów roślin naczyniowych w liczbie 100 teczek, w tym 28 teczek rodzaju Rosa (Notizblatt... 1939). Zmarł 20 marca 1941 roku w Połczynie Zdroju. MATERIAŁ I METODY Nieopracowane dotychczas arkusze zielnikowe pochodzą z dawnych zbiorów przechowywanych w Herbarium SLTC w Słupsku jako depozyt zbiorów przyrodniczych z Muzeum Zamek KsiąŜąt Pomorskich w Darłowie. Układ rodzin i gatunków został przygotowany w porządku alfabetycznym. Nazwy rodzajowe i gatunkowe roślin przyjęto za Mirkiem i in. (2002). W wykazie taksonów za obecnie obowiązującą nazwą podano w nawiasach nazewnictwo z oryginalnych kart zielnikowych, w przypadku gdy była ona inna niŝ obowiązująca. Gatunki wymarłe oznaczono symbolem +, nieczytelną datę zbioru znakiem?. Za datą zbioru podano pierwszą literę nazwiska autora: K Kohlhoff, R Römer. Jeśli za datą zbioru są dwa skróty nazwisk, to druga litera wskazuje na weryfikującego: A Abromeit, H Hintze, K Krause, Kr Kruse, P Preuss. W wykazie gatunków przyjęto ponadto inne skróty: jez. jezioro, k. koło, m. między, rz. rzeka. Obowiązujące nazwy miejscowości i nazwy jednostek fizjograficznych zaczerpnięto z prac Gutzmerowa (1974), Kaemmerer (1988) i Białeckiego (2001, Słownik... 2002). 147

WYKAZ GATUNKÓW APIACEAE Caucalis platycarpos L. (Caucalis daucoides L.) śydowo, 1916. K Falcaria vulgaris Bernh. Barwice, 1916. K Oenanthe fistulosa L. Pyrzyce, Łąki Miejskie, 1911. R Peucedanum cervaria (L.) Lapeyer. (Peucedanum cervaria Cuss.) Pyrzyce, 1911. R ASPLENIACEAE Asplenium trichomanes L. śydowo, dwa alegaty z lat 1903 i 1916. K ASTERACEAE Chrysanthemum segetum L. Stare Resko, 1906. R BRASSICACEAE Coronopus squamatus (Forssk.) Asch. (Coronopus ruelli All.) Połczyn Zdrój, 1916. R CAMPANULACEAE Campanula cervicaria L. śydowo, 1916. K Campanula sibirica L. Wzgórza Pontyjskie k. Mechowa Pyrzyckiego, 1911. R Lonicera alpigena L. śydowo, 1917. K Lonicera coerulea L. Barwice, 1906. K CAPRIFOLIACEAE CARYOPHYLLACEAE Dianthus carthusianorum L. Czarnkowie, 1886. R; śydowo, 1916. K Dianthus superbus L. osada Łączka k. Świdwina, 1898. R; Bycza Kępa k. Połczyna Zdroju, 1900. R +Sagina maritima Don solnisko w Kołobrzegu, 1906. R Silene otites (L.) Wibel (Silene otites Sm.) Piaskowa Góra k. Turza, 1903. R Spergularia salina J. Presl & C. Presl. (Spergularia salina Presl.) solnisko w Kołobrzegu, 1907. R Stellaria crassifolia Ehrh. torfowisko Wierzbnik k. Człuchowa, 1916. R CHENOPODIACEAE Chenopodium bonus-henricus L. Toporzyk, 1907. R Chenopodium polyspermum L. Chocimino, 1911. K Salicornia europaea L. (Salicornia herbacea L.) Połczyn Zdrój, 1916. R 148

CYPERACEAE Baeothryon alpinum (L.) T.V. Egorova (Eriophorum alpinum L.) (ryc. 1A) torfowisko Nowy Staw k. Połczyna Zdroju, 1904. R Carex bohemica Schreb. (Carex cyperoides L.) brzeg jez. bez nazwy w Iwinie, m. Kusowem i Przeradzem, 1910. R Carex chordorrhiza L. (Carex chordorrhiza Ehrh.) źródlisko Otrzep k. Drawska, 1906. R/H; Połczyn Zdrój, 1907. R Carex dioica L. jez. Kwiecko k. śydowa, dwa alegaty z roku 1919. K; Stary śelibórz k. śydowa, 1906. K +Carex extensa Gooden. (fot. 1B) solnisko w Kołobrzegu, 1906. R Carex limosa L. Barwice, 1906. K; Połczyn Zdrój, 1910. R Eleocharis parvula (Roem & Schult.) Link ex Bluff, Ness & Schauer (Scirpus parvulus Roem & Schult.) (fot. 1C) Resko Przymorskie, 1909. R Eleocharis quinqueflora (Hartmann) O. Schwart. (Scirpus pauciflorus Lightf.) rz. Piaskowa, przy ujściu do Regi, 1906. K; śydowo, 1906. K Eleocharis uniglumis (Link) Schult. (Scrirpus uniglumis Link.) Kołobrzeg, Nowe Koszary, 1906. R Isolepis setacea (L.) R. Br. (Scirpus setaceus L.) Barwice, 1903. K ELATINACEAE Elatine hydropiper L. em. Oeder brzeg jez. bez nazwy w Iwinie, m. Kusowem i Przeradzem, 1903. K EQUISETACEAE Equisetum telmateia Ehrh. (Equisetum maximum Lmk.) Połczyn Zdrój, dwa alegaty z 1910 roku. R ERICACEAE Andromeda polifolia L. Barwice, dwa alegaty z 1906 roku. K; Łeknica, 1906. K Erica tetralix L. torfowisko Nowy Staw k. Połczyna, 1898. R EUPHORBIACEAE Euphorbia exigua L. pole uprawne w StróŜewie k. Pyrzyc, 1911. R FABACEAE Astragalus arenarius L. Białowąs, 1903. R; Storkowo, dwa alegaty z 1906 roku. K Astragalus cicer L. Pyrzyce, przy studni Ottona, 1903. R Lathyrus japonicus Willd. subsp. maritimus (L.) P.W. Ball (Lathyrus maritimus Bigelow) Kołobrzeg, 1906. R Lahyrus niger L. (Orobus niger L.) Kępiny, 1906. K Melilotus dentata (Waldst. & Kit.) Pers. (Melilotus dentatus Pers.) przydroŝe w StóŜewie k. Pyrzyc, 1911. R 149

A B C Fot. 1. A Baeothryon alpinum (L.) T.V. Egorova, B Carex extensa Gooden., C Eleocharis parvula (Roem. & Schult.) Link ex Bluff, Ness & Schauer, D Hammarbya paludosa (L.) Kuntze (fot. Mariola Truchan) D 150

A B C Fot. 2. A Botrychium maltifidum (S.G. Gmel.) Rupr., B Botrychium simplex E. Hitchc., C Planatgo coronopus L., D Viola epipsila Ledeb (fot. Mariola Truchan) D 151

Oxytropis pilosa (L.) DC. Pyrzyce, 1911. R Tetragonolobus maritimus (L.) Roth. (Tetragonolobus siliquosus Roth) nad jez. Będgoszcz k. Pyrzyc, 1903. R Vicia cassubica L. Rosocha, 1905. K Vicia lathyroides L. Jacinki, 1906. K Vicia tetrasperma (L.) Schreb. (Vicia tetrasperma Moench.) Wardyń Dolny, 1910. R FUMARIACEAE Corydalis cava Schweigg. & Körte brzeg jez. Kwiecko k. śydowa, 1916. K Corydalis pumila (Host) Rchb. Połczyn Zdrój, 1916. R GENTIANACEAE Gentiana cruciata L. Szczecin Dąbie, 1918. R/K Gentianella baltica (Murb.) Börner (Gentiana baltica Murb.) Las Miejski w Połczynie Zdroju, 1903. R Gentianella baltica (Murb.) Börner (Gentiana campestris (L.) Börner subsp. baltica (Murb.) Tutin) Wietrzno,?. K IRIDACEAE Gladiolus imbricatus L. łąka w Piaśnicy k. Pucka, 1909. R/P ISOËTACEAE Isoëtes lacustris L. jez. Pniewko, 1905. R; jez. Pniewo, 1906. R/K; jez. Kamienno k. śydowa, dwa alegaty z lat 1910 i 1911. K JUNCACEAE Juncus atratus Krock. Pyrzyce, Droga Drzewna, 1911. R Juncus balticus Willd. Kołobrzeg, 1906. R Juncus gerardi Loisel. solnisko w Kołobrzegu, 1906. R Juncus filiformis L. torfowisko w Kazimierzu Pomorskim, 1906. K Juncus ranarius J.O.E. Perrier & Songeon Kołobrzeg, 1906. R Juncus subnodulosus Schrank (Juncus obtisliflorus Ehrh.) Gardziec, łąki nad rz. Płonią, 1911. R. LAMIACEAE Prunella grandiflora (L.) Scholler (Brunella grandiflora Jacq.) przydroŝe k. Nowielina, 1903. R Stachys annua (L.) L. (Stachys annuus L.) Kluczewo k. Drawska, 1906. K; Ogartowo k. Połczyna Zdroju, 1916. R Stachys arvensis (L.) L. pole uprawne w Gajówkach k. Połczyna Zdroju, 1903. R Stachys recta L. Brodogóry k. Pyrzyc, 1903. R 152

LENTIBULARIACEAE Pinguicula vulgaris L. Rusinowo, 1905. R Utricularia neglecta Lehm. (= Urticularia australis R. Br) torfowisko m. rz. Kuźniczką i Małym Młynem w Połczynie Zdroju, 1912. R LINACEAE Radiola linoides Roth. Gawroniec, 1903. R LYCOPODIACEAE Diphasiastrum complanatum (L.) Hohl (Lycopodium complanatum L.) śydowo, 1906. K Lycopodiella inundata (L.) Holub (Lycopodium inundatum L.) brzeg jez. Sadkowo, 1903. R LYTHRACEAE Peplis portula L. Czechy k. Grzmiącej, 1901. K; brzeg jez. bez nazwy w Iwinie, m. Kusowem i Przeradzem, 1903. R MENYANTHACEAE Nymphoides peltata (S. G. Gmiel.) Kuntze (Limnathetum nymphoides (L.) Link) Kanał Drzewny w Kołobrzegu, 1906. R MYRICACEAE Myrica gale L. torfowisko k. Dźwirzyna, dwa alegaty z lat 1902 i 1911. R NYMPHAEACEAE Nuphar pumila (Tamm) DC. (Nuphar pumilum Sm.) Jez. Radoniewieckie k. Połczyna Zdroju, 1899. R/Kr OPHIOGLOSSACEAE Botrychium lunaria (L.) Sw. Barwice, 1906. K; bagno Jodłówka k. Kołobrzegu, 1906. K Botrychium matricariifolium (Retz.) A. Braun ex. W. D. J. Koch. śydowo, 1910. K/R Botrychium multifidum (S.G. Gmel.) Rupr. (Botrychium matricariae Spreng.) (fot. 2A) brzeg jez. Stawnica Wielka, 1907. K; Tarnowo k. Łobza, 1907. K; Barwice, 1910. K Botrychium simplex E. Hitchc. (fot. 2B) brzeg jez. Wierzchowo, 1906. K Ophioglossum vulgatum L. Wierzchocino k. Słupska, 1905. K; Wierzchowo, wilgotna łąka, 1906. K; nad jez. Kwiecko k. śydowa, dwa alegaty z 1915 roku. K ORCHIDACEAE Cypripedium calceolus L. brzeg jez. Kwiecko k. śydowa, 1901. R Dactylorhiza incarnata (Druce) Soó (Orchs incarnata L.) Połczyn Zdrój, 1893. R 153

Dactylorhiza maculata (L.) Soó (Orchis maculata L.) śydowo, 1915. K Dactylorhiza majalis (Rchb.) P.F. Hunt & Summerh. (Orchis latifolia L.) śydowo, 1915. K Epipactis palustris (L.) Crantz brzeg jez. Kwiecko k. śydowa, 1916. K Goodyera repens (L.) R.Br. sosnowy las w śydowie, 1916. K Hammarbya paludosa (L.) Kuntze (Malaxis paludosa (L.) Sw) (fot. 1D) Sadkowo k. Białogardu, 1901. R/K; brzeg jez. Krosinko k. Białogardu, 1903. K Liparis loeselii (L.) Rich. (Sturmia Rchb) torfowisko Powidz k. Sławna, 1906. K/H Listera cordata (L.) R. Br. zbocze doliny nad Jez. Krzywym, 1910. R Platanthera bifolia (L.) Rich. (Platanthera bifolia Rchb.) Barwice, 1906. K Platanthera chlorantha (Custer) Rchb. (Platanthera montana Rchb.) Połczyn Zdrój, 1912. R PLANTAGINACEAE Littorella uniflora (L.) Asch. jez. Wicko Morskie, 1906. K; Jez. Radoniewieckie k. Połczyna Zdroju, dwa alegaty z roku 1907 roku. R Plantago arenaria Waldst. & Kitt (Plantago arenaria W. u. K.) brzeg jez. Będgoszcz k. Pyrzyc, 1911. R Plantago arenaria Waldst. & Kitt (Plantago ramosa (Gilib.) Asch.) Barwice, 1903. K Plantago coronopus L. (fot. 2C) solnisko w Kołobrzegu, dwa alegaty z 1906 roku. R Plantago maritima L. solnisko w Kołobrzegu, 1911. R POACEAE Aira caryophylla L. Skarszewo k. Człuchowa, 1906. K Bromus arvensis L. Okunica k. Pyrzyc, 1903. R; Lucin k. Pyrzyc, 1907. R Stipa capillata L. Klesza Góra k. Stargardu Szczecińskiego, 1911. R PORTULACACEAE Montia fontana L. subsp. fontana (Montia lamprosperma Cham.) Słupsk, 1902. R POTAMOGETONACEAE Potamogeton alpinus Balb. Gołogóra, 1906. K; Połczyn Zdrój, 1906. R Potamogeton compressus L. jez. Gaworkowo, 1900. R Potamogeton obtusifolius Mert. & W.D.J. Koch jez. Kłokowo, 1916. R; Jez. Radoniewieckie k. Połczyna Zdroju, 1916. R PRIMULACEAE Centunculus minimus L. Kołacz k. Połczyna, 1907. R Glaux maritima L. brzeg morza w MrzeŜynie, 1906. K Samolus valerandi L. nad jez. Będgoszcz k. Pyrzyc, 1911. R 154

PYROLACEAE Moneses uniflora (L.) A. Gray (Pyrola uniflora L.) śydowo, 1916. K Orthilia secunda (L.) House (Ramischia secunda Garcke) śydowo, 1916. K Pyrola chlorantha Sw. Kołacz, 1911. R Pyrola minor L. leśnictwo Zielonka, 1916. K; śydowo, dwa alegaty z 1916 roku. K RANUNCULACEAE Adonis aestivalis L. pole uprawne w StróŜewie k. Pyrzyc, 1911. R Pulsatilla vernalis (L.) Mill. las w Buślarach k. Połczyna Zdroju, 1903. R Ranunculus lingua L. brzeg jez. Kwiecko k. śydowa, 1916. K ROSACEAE Mespilus germanica L. Barwice, 1903. K Potentilla anglica Laichard. (Potentilla procumbens Sibth.) Połczyn Zdrój, 1901. R; Zajączkowo, 1901. R; Czechy k. Grzmiącej, 1903. R/K RUBIACEAE Galium saxatile L. (Galium hercynicum Weig) przy stawach rybnych (karpiowych) w Połczynie Zdroju, 1905. R/A SAXIFRAGACEAE Saxifraga hirculus L. torfowisko w Kłokowie k. Połczyna Zdroju, 1914. R SCROPHULARIACEAE Linaria odora (M. Bieb.) Fisch (Linaria odora Chav.) Darłowo, 1909. R/P Linaria repens (L.) Mill. (Linaria strata (Lamk.) DC) Kołobrzeg, 1916. R VIOLACEAE Viola epipsila Ledeb. (fot. 2D) Bierzwnica k. Świdwina, 1901. R; Mołtowo, 1901. K/P ZANNICHELLIACEAE Zannichellia palustris L. jez. Kwiecko k. śydowa, 1906. K PODSUMOWANIE WYNIKÓW ANALIZ ZIELNIKOWYCH W pracy przedstawiono 152 karty zielnikowe pochodzące z lat 1886-1918, które obejmują 115 taksonów naleŝących do 42 rodzin botanicznych. Za wymarłe na terenie Polski uznano Carex extensa i Sagina maritima. Na naszym WybrzeŜu notowane były tylko w Kołobrzegu, na solnisku połoŝonym 2 km od brzegu morza. Wyginęły na początku XX wieku (Preuss 1911, 1911-1912). Sagi- 155

na maritima miała w Polsce jedno z najdalej na wschód wysuniętych miejsc występowania na południowych wybrzeŝach Bałtyku (Polska Czerwona... 2001). Okazy karmnika nadmorskiego i turzycy wydłuŝonej zachowane w zielniku darłowskim pochodzą z 1906 roku i były zebrane przez Fritza Römera. Wśród 115 gatunków, które obejmuje niniejsza praca, 31 znajduje się obecnie na Czerwonej Liście Roślin Polski (Zarzycki i Szeląg 2006). Spośród nich kategorię wymierających mają: Botrychium matricariifolium, B. multifidum, Bromus arvensis, Gentianella baltica, Hammarbya paludosa, Liparis loeselii, Montia fontana subsp. fontana, Plantago coronopus, Samolus valerandii, Saxifraga hirculus, Stellaria crassifolia i Viola epipsila. Kategorię gatunków naraŝonych na wyginięcie mają: Adonis aestivalis, Baeothryon cespitosum, Botrychium lunaria, Carex bohemica, Corydalis pumila, Cypripedium calceolus, Erica tetralix, Isoëtes lacustris, Juncus subnodulosus, Linaria odora, Litorella uniflora, Lycopodiella inundata, Plantago maritima, Potamogeton alpinus, Prunella grandiflora, Spergularia salina, Stachys arvensis, Stipa capillata i Zannichellia palustris. Do gatunków wymierających na Pomorzu Gdańskim (Markowski i Buliński 2004) i Zachodnim (śukowski i Jackowiak 1995) naleŝą obecnie: Adonis aestivalis, Asplenium trichomanes, Botrychium multifidum, Centunculus minimus, Cypripedium calceolus, Dianthus superbus, Gentiana cruciata, Gentianella baltica, Gladiolus imbricatus, Hammarbya paludosa, Isolepis setacea, Lycopodiella inundata, Montia fontana subsp. fontana, Oenanthe fistulosa i Viola epipsila. Status taksonów zagroŝonych wyginięciem mają: Baeothryon cespitosum, Carex bohemica, Coronopus squamatus, Diphasiastrum complanatum, Glaux maritima, Eleocharis quinqueflora, Erica tetralix, Isoëtes lacustris, Juncus balticus, J. gerardi, J. subnodulosus, Lathyrus japonicus subsp. maritimus, Linaria odora, Litorella uniflora, Melilotus dentata, Myrica gale, Oxytropis pilosa, Plantago maritima, Potamogeton alpinus, P. obtusiflorus, P. praelongus, Prunella grandiflora, Pulsatilla vernalis, Spergularia salina, Stachys recta i Zannichellia palustris (tab. 1). Kategorie zagroŝenia taksonów ze zbiorów zielnikowych Categories of threat of taxa from herbarium collections Tabela 1 Table 1 Kategorie zagroŝenia Region* Categories of threat PL PGd/PZ Wymarłe Extinct 2. Wymierające Endangered 12 15 NaraŜone Vulnerable 19 26 * objaśnienia explanations: PL Polska Poland (Zarzycki i Szeląg 2006), PGd Pomorze Gdańskie Gdańskie Pomerania (Markowski i Buliński 2004), PZ Pomorze Zachodnie Western Pomerania (śukowski i Jackowiak 1995) 156

WNIOSKI Opracowane materiały zielnikowe z przełomu XIX i XX wieku wskazują, Ŝe wiele stanowisk roślin ma juŝ jedynie znaczenie historyczne. Kilkanaście gatunków zamieszczonych w niniejszej pracy ma status wymierających, naraŝonych na wymarcie lub wręcz wymarłych. Są to taksony o wysokim stopniu specjalizacji, bardzo wąskiej amplitudzie ekologicznej i specyficznych wymaganiach siedliskowych. Przyczyna wysokiego stopnia zagroŝenia flory Pomorza tkwi w niszczeniu lub naturalnym zanikaniu ich siedlisk. Szczególnie naraŝone będą rośliny wraŝliwe na wahania poziomu wód gruntowych, a więc rośliny biotopów wilgotnych, torfowisk, niskich łąk, solnisk. LITERATURA Białecki T. 2001. Słownik nazw fizjograficznych Pomorza Zachodniego. Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Gutzmerow G. 1974. Von der Oder ostwärts. Polnische Ortsnamen in Pommern. Unsere Heimat, 23: 5-202. Kaemmerer M. 1988. Ortsnamenverzeichnis der Ortschaften jenseits von Oder und Neiße. Verlag Gerhard Rautenberg, Leer. Kohlhoff J. 1921. Sydow, Kreis Schlawe. Beschreibung und Geschichte. Pollnower Zeitung, 13: 50-61. Kordel M. 1925. Der Alte vom Sydower Hochland. Zum Andenken an Karl Friedrich Kohlhoff. Heimatbeilage der Schlawer Zeitung: 9. Markowski R., Buliński M. 2004. Ginące i zagroŝone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego. Acta Bot. Cassub. Monographiae, 1. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland, 1. Misiewicz J. 1977. Nieznane zbiory zielnikowe flory Pomorza zachowane w Muzeum w Darłowie. W: Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego Pomorza Środkowego. E.R. Śpiewakowski, M. Kalfus (red.). WSP, Słupsk: 195-226. Notizblatt des Botanischen Gartens und Museums zu Berlin-Dahlem. 1939. Erwerbungen. 125/14: 401-405. Ott M. 1982. Geschichte der Familie Kohlhoff. Pommerscher Greif e.v., Verein für pommersche Familien- und Ortsgeschichte, Mönchengladbach (ms.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. 2001. R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki (red.). Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Preuss H. 1911. Die Vegetationsverhältniße der westpreußischen Ostseeküste. Ber. Westpr. Bot.-Zool. Ver., 33: 1-119. Preuss H. 1911-1912. Die Vegetationsverhältniße der deutschen Ostseeküste. Schr. Naturforsch. Geßelsch. Danzig, N.F. 13(2): 1-202. Römer F. 1929. Einige Blumenkinder der Polziner Erde. Unser Pommerland, 7: 283-291. Rosenow C.H. 1986. Karl Rosenow. Ein pommerscher Heimatforscher. W: Der Kreis Schlawe 1. M. Vollack (red.): 450-453. Schudak E. 1989. Sydow. W: Der Kreis Schlawe. Ein pommersches Heimatbuch 2. M. Vollack (red.): 1226-1236. 157

Słownik współczesnych nazw geograficznych Pomorza Zachodniego z nazwami przejściowymi z lat 1945-1948. 2002. T. Białecki (red.). KsiąŜnica Pomorska, Wydz. Hum. Uniwersytetu Szczecińskiego, Archiwum Państwowe, Szczecin. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. W: Red list of plants and fungi in Poland. Z. Mirek, K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Szeląg, (red.). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków: 9-20. śukowski W., Jackowiak B. 1995. Lista roślin naczyniowych ginących i zagroŝonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: Ginące i zagroŝone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. W. śukowski, B. Jackowiak (red.). Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM 3, Poznań: 9-96. 158