MAPA RUDOLFA HARDOWA Z 1933 ROKU CENNYM ŹRÓDŁEM INFORMACJI O FLORZE POMORZA

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e MAPA RUDOLFA HARDOWA Z 1933 ROKU CENNYM ŹRÓDŁEM INFORMACJI O FLORZE POMORZA RUDOLF HARDOW S MAP FROM 1933 AS A VALUABLE SOURCE OF INFORMATION ABOUT THE FLORA OF POMERANIA Zbigniew Sobisz 1 Mikołaj Radomski 2 1 Akademia Pomorska Zakład Botaniki i Ochrony Przyrody ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk sobisz@apsl.edu.pl 2 Muzeum Kultury Ludowej Pomorza Swołowo 8, Słupsk ABSTRACT Map of Koszalin s regency district was made by the teacher and cartoonist from Słupsk Rudolph Hardow in It contains information about the locations of objects and cultural phenomena such as myths and legends, historical events, folklore themes, archaeological findings, types of regional building, old boats and ships sailing in the Baltic Sea, also contemporary to the author means of transport, natural monuments, as well as the sites of rare birds and plants species. Herbarium collections were gathered in in the Central Pomerania. The work shows 15 herbarium sheets that classify 12 species belonging to 11 families. Of these, 1 from Poland (Cornus suecica) and 2 from Western Pomerania (Baeothryon alpinum, Fritillaria meleagris) have been classified to the exinct category. The map is in the possession of the Museum of the Central Pomerania in Słupsk. Currently, it is an important part of the permanent exhibition entitled Historia magistra vita est presented at the Museum of Pomerania Folk Culture in Swołowo. Słowa kluczowe: Rudolf Hardow, Zielnik SLTC, gatunki wymarłe, wymierające, rzadkie i zagrożone, Pomorze Key words: Rudolf Hardow, Herbarium SLTC, extinct, endangered, rare and vulnerable species, Pomeranian Region 173

2 WPROWADZENIE Mapa koszalińskiego okręgu rejencyjnego Karte des Regierungsbezirs Köslin (Ostpommern) mit den Stadtbildern, den Stadtwappem, mit Bildern der Volkstrachten, der seltenen Vögel und Pflanzen, der Leuchttürme und aus der Volkskund (w tłumaczeniu: Mapa rejencji koszalińskiej (Pomorze Wschodnie) z sylwetkami i herbami miast, ilustracjami strojów ludowych, rzadkich ptaków i roślin, latarni morskich i z zakresu etnografii) została wykonana przez Rudolfa Hardowa w 1933 r. Ma wymiary 90 x 90 cm, wykonana na płótnie, sygnowana jest w prawym dolnym rogu R. Hardow Stolp (ryc. 1). Oryginał mapy znajduje się w Muzeum Kultury Ludowej Po- Ryc. 1. Mapa koszalińskiego okręgu rejencyjnego z 1933 roku autorstwa Rudolfa Hardowa Fig. 1. The map of Koszalin s governmental district (Regierungsbezirk) from 1933 by Rudolf Hardow Źródło: ze zbiorów Muzeum Kultury Ludowej Pomorza w Swołowie morza w Swołowie. Rudolf Hardow umieścił na niej ponad 130 znaków graficznych przedstawiających regionalne osobliwości, 12 powiatów i ich granice, a także herby i sylwetki 24 miast. W okręgu o średnicy około 6 cm, na tle jasnobrązowego nieba, 174

3 widnieje czarna sylweta miasta z charakterystycznymi wieżami i innymi wyróżniającymi się budowlami. W dolnej części okręgu naniesiono barwny herb i nazwę miasta oraz rok nadania niemieckich praw miejskich. W 12 powiatach rejencji przedstawiono od 5 do 10 większych i mniejszych znaków, obrazujących osobliwości krajoznawcze, które nie występują w innych powiatach i prowincjach. W powiecie białogardzkim jest to na przykład największy głaz narzutowy Pomorza pod Tychowem, najgrubszy w rejencji dąb szypułkowy (943 cm) w Dziwogórze (Hass 1913, Maske 1928), w powiecie koszalińskim Jamneńczycy, w powiecie słupskim stroje kaszubskie (z lat 1820, 1870 i 1920), w powiecie miasteckim Bismarck jako pan na Warcinie, w lęborskim urna domkowa spod Obliwic, na Bałtyku zaś autor umieścił osiem obrazków przedstawiających łodzie i żaglowce pływające po morzu od IX w. Mapa świadczy o bogatej wiedzy przyrodniczej i krajoznawczej jej autora. Celem pracy było porównanie danych kartograficznych z danymi zielnikowymi i literaturowymi. Stanowiska roślin naczyniowych umieszczonych na mapie sprawdzono z alegatami zielnikowymi. Niewątpliwie udział Hardowa w działalności Towarzystwa Naukowego w Słupsku, m.in. w organizowaniu wycieczek krajoznawczych z Alfredem Bannierem, stanowi rzetelne źródło dokumentacji stanowisk roślin przedstawionych w niniejszej pracy. Z kart historii autora mapy Rudolf Hardow pochodził z Meklemburgii. Urodził się 9 lutego 1878 r. w mieście Lübbersdorf, jako drugi syn Johanna Hardowa i Johanny Grohnwald. W dzieciństwie otrzymał staranne wykształcenie, pobierał prywatne lekcje gry na pianinie i skrzypcach. W wieku 16 lat rozpoczął naukę w szkole dla nauczycieli, a następnie w seminarium nauczycielskim w miejscowości Mirow. Po jego ukończeniu, w wieku 20 lat, dostał posadę nauczyciela pomocniczego w jednoklasowej wiejskiej szkole w Schwichtenberg koło Friedland. Dwa lata później otrzymał posadę w Miejskiej Szkole dla Chłopców w Neubrandenburgu. Niebawem ożenił się z Hedwig Barteld. W 1905 r. za namową teścia, który pełnił funkcję naczelnika urzędu w miejscowości Mirow, podjął studia w Królewskiej Szkole Sztuk Pięknych w Berlinie. Po dwóch latach nauki i uzyskaniu świadectwa Hardow otrzymał posadę nauczyciela rysunku w Żeńskiej Średniej Szkole w Słupsku, która mieściła się w budynku przy Arnoldstrasse (obecnie ul. Niedziałkowskiego). W ten sposób trafił na Pomorze, z którym związał się na 30 lat. Razem z żoną i dziećmi zamieszkał w domu stojącym na rogu ulic Schillerstraße i Poetensteig (obecnie róg ulic Solskiego i Krasińskiego). W trakcie I wojny światowej Hardow przebywał na froncie wschodnim. W okresie międzywojennym bardzo aktywnie uczestniczył w życiu społecznym i kulturalnym miasta był lubianym pedagogiem, organizował stowarzyszenia artystyczne. W 1919 r. razem z lekarzem dr. Alfredem Bannierem i malarzem Willim Hardtem zakładają Miejskie Stowarzyszenie Sztuki, które organizowało wystawy sztuki, wykłady i wycieczki krajoznawcze (Hardow 1933). Hardow odegrał także niebagatelną rolę w powstaniu w 1924 r. Heimatmuseum (Muzeum Regionalnego). W 1937 r. z powodu choroby oczu przeszedł na przedwczesną emeryturę. Z całą rodziną powrócił w swoje rodzinne strony w Meklemburgii. Podczas II wojny światowej pełnił funkcję kierownika straży zakładowej w Neubrandenburgu. W 1945 r. został aresztowany przez 175

4 żołnierzy Armii Czerwonej. Zmarł 21 lutego 1946 r. w obozie w Fünfeichen (Katalog wystawy 2008). MATERIAŁ I METODY BADAŃ Arkusze zielnikowe przedstawione w niniejszej pracy pochodzą z dawnych zbiorów przechowywanych w Herbarium GDMA w Gdańsku i Herbarium SLTC w Słupsku jako depozyt zbiorów przyrodniczych z Muzeum Zamku Książąt Pomorskich w Darłowie (Misiewicz 1977). Układ rodzin i gatunków roślin został przygotowany w porządku alfabetycznym. Nazwy rodzajowe i gatunkowe roślin przyjęto za Mirkiem i in. (2002). W wykazie niektórych taksonów za obecnie obowiązującą nazwą podano w nawiasach nazewnictwo z oryginalnych kart zielnikowych, w przypadku gdy była ona inna niż obowiązująca. Gatunki wymarłe oznaczono symbolem +, nieczytelny podpis lub brak nazwiska autora zbioru znakiem?. Obowiązujące nazwy miejscowości, ulic i nazwy jednostek fizjograficznych zaczerpnięto z prac Gutzmerowa (1974), Kaemmerer (1988) i Białeckiego (2001, 2002). APIACEAE WYKAZ GATUNKÓW Eryngium maritimum L. Salesker Strand [Zalesin] (Herbarium SLTC, leg.?, 1914) CAPRIFOLIACEAE Linnaea borealis L. droga między Stolpmünde [Ustka] a Lindow [Lędowo] (Herbarium SLTC, leg. Schoeps, 1930) CORNACEAE +Cornus suecica L. Las Kołobrzeski (Ascherson 1893 (1894), Buchenau 1859, Müller 1898), Stadtwald Kolberg [Las Miejski w Kołobrzegu] (Herbarium SLTC, leg. Bannier 1923) CYPERACEAE +Baeothryon alpinum (L.) T.V. Egorova (Eriophorum alpinum L) torfowisko Lebafelde [Żarnowska] (Herbarium SLTC, leg. H. Preuss, 1909) 176

5 IRIDACEAE Iris sibirica L. torfowisko Sassin [Sasino] (Herbarium SLTC, leg. K.F. Marquardt, 1933) LILIACEAE +Fritillaria meleagris L. stanowiska obserwowane na cmentarzu w Rummelsburg [Miastko] w 1886 r., przy młynie nad Stiednitzsee [jezioro Studzieniczno] w 1929 r. (Holzfuß 1937), Hammersbach [Strumień Kowalski] koło Bad Polzin [Połczyn Zdrój] (Rőmer 1912). Vessin [Wieszyno] (Herbarium SLTC, leg. Otte, 1931), (Bannier 1933) MYRICACEAE Myrica gale L. Deep [Dźwirzyno] (Herbarium SLTC, leg. F. Rőmer, 1902 i 1911), Muddelstrand [Modlinek] (Herbarium SLTC, leg. Krause, 1921), Groß Garde [Gardna Wielka] (Herbarium SLTC, leg. Karl, 1932), Krolow [Królewo] (Herbarium SLTC, leg.?, 1932) ORCHIDACEAE Cypripedium calceolus L. Żydowo, zatoka jeziora Kwiecko [Sydow-Niedersee] (Herbarium SLTC, leg. F. Rőmer, 1901), (Kohlhoff 1917, Marquardt 1929) Epipactis atrorubens (Hoffm.) Besser (Epipactis atropurpurea Raf.) wydmy na Mierzei Łebskiej (Kohlhoff 1918), Jershőft [Jarosławiec] (Herbarium SLTC, leg. Bannier, 1926) OSMUNDACEAE Osmunda regalis L. torfowisko Speck [Gać] nad jeziorem Łebsko [Lebasee] (Bock 1924), Saleske [Zaleskie] (Herbarium SLTC, leg. Bannier, 1928) ROSACEAE Rubus chamaemorus L. torfowisko Speck [Gać] nad jeziorem Łebsko [Lebasee] (Bock 1924), Jannewitzer Moor [Janiewickie Bagno] (Hasse 1929, 1931), Ostrowiec [Wusterwitz] (Herbarium SLTC, leg. Hasse, 1929) TAXACEAE Taxus baccata L. Hammerstein [Czarne] (Herbarium GDMA, leg. G.G.J. Homann, 1812) (Frase 1926) 177

6 PODSUMOWANIE WYNIKÓW ANALIZ ZIELNIKOWYCH W pracy przedstawiono 12 taksonów umieszczonych na mapie Rudolfa Hardowa. Materiały zielnikowe zebrano w latach , a najstarsze dane z literatury przedmiotu pochodzą z lat Za wymarły na terenie Polski uznano Cornus suecica. Na naszym Wybrzeżu notowany był tylko w Kołobrzegu, w Lesie Kołobrzeskim, położonym 2 km od brzegu morza, najdalej na południe wysuniętej placówce z grupy stanowisk środkowoeuropejskich. Stanowisko uległo zniszczeniu przypuszczalnie w czasie działań wojennych. Po 1945 roku nie potwierdzono tego stanowiska (Czubiński 1950). Wymarłymi w regionie są Baeothryon alpinum i Fritillaria meleagris. Wełnianeczka alpejska jest gatunkiem subarktyczno-subalpejskim (Zając M., Zając A. 2009). W Polsce północnej obserwowano wyraźną lukę zasięgową ciągnącą się od linii rzek Parsęty i Gwdy aż po jez. Śniardwy w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich (Żukowski 1969). Nie notowane dotąd stanowisko udokumentowane kartą zielnikowę Hansa Preussa z 1909 r. wypełniło lukę w chorologii tego taksonu. Naturalne stanowiska Fritillaria meleagris we wschodniej części zasięgu już nie istnieją. W obrębie całego areału występuje w rozproszonych stanowiskach, m.in. w Kotlinie Sandomierskiej (Piórecki 2001). Stanowisko szachownicy kostkowanej w ogrodzie botanicznym w Sławnie notowane było jeszcze w latach 60. ubiegłego wieku (Figlarowicz 1960, Stecki, Biernacki 1963). W ostatnich latach stanowisko nie zostało potwierdzone (Sobisz i in. 2003). Wśród 12 gatunków, które obejmuje niniejsza praca, 4 gatunki znajdują się obecnie na Czerwonej Liście Roślin Polski (Zarzycki, Szeląg 2006). Spośród nich kategorię wymierających mają Fritillaria meleagris i Myrica gale, a kategorię gatunków narażonych na wyginięcie: Baeothryon alpinum, Cypripedium calceolus, Iris sibirica, Osmunda regalis i Rubus chamaemorus. Do gatunków wymierających na Pomorzu Zachodnim (Żukowski, Jackowiak 1995) i Gdańskim (Markowski, Buliński 2004) należą obecnie Cypripedium calceolus i Rubus chamaemorus (tab.1). Kategorie zagrożenia taksonów ze zbiorów zielnikowych Categories of threat of taxa from herbarium collections Kategorie zagrożenia/ Region* Categories of threat PL PZ/PGd Wymarłe Extinct 1 2 Wymierające Endangered 2 2 Narażone Vulnerable 5 5 *Objaśnienia Explanations PL Polska Poland (Zarzycki, Szeląg 2006) PZ Pomorze Zachodnie Western Pomerania (Żukowski, Jackowiak 1995) PGd Pomorze Gdańskie Gdańskie Pomerania (Markowski, Buliński 2004) Tabela 1 Table 1 178

7 WNIOSKI Opracowane materiały zielnikowe z przełomu XIX i XX wieku wskazują, że trzy stanowiska roślin mają już jedynie znaczenie historyczne. Kilka gatunków zamieszczonych w niniejszej pracy ma status wymierających, narażonych na wymarcie. Są to taksony o wysokim stopniu specjalizacji, bardzo wąskiej amplitudzie ekologicznej i specyficznych wymaganiach siedliskowych. Przyczyna wysokiego stopnia zagrożenia flory Pomorza tkwi w niszczeniu lub naturalnym zanikaniu ich siedlisk. Szczególnie narażone będą rośliny wrażliwe na wahania poziomu wód gruntowych, a więc rośliny biotopów wilgotnych, torfowisk, niskich łąk i solnisk. BIBLIOGRAFIA Ascherson P (1894). Botanische Reiseeindrücke aus Hinterpommern, West- und Ostpreußen im Spätsommer W: Bericht über die 59. (24. Herbst-) Hauptversammlung des Botanischen Vereins der Provinz Brandenburg am 14. October 1893 in Berlin. Ascherson P., Gürke M. (red.). Verh. Bot. Ver. Prov. Brandenb. 35: Bannier A Fritillaria meleagris L. Dohriana 12: Białecki T Słownik nazw fizjograficznych Pomorza Zachodniego. Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin: Bock W Eine Wanderung durch den Specker Wald am Lebasee. Lauenburger Heimatkalender: Buchenau F Űber zwei interessante Bürger der deutschen Flora. Amtlicher Bericht über die vier und dreissigste Versammlung deutscher Naturforscher und Ärzte in Carlsruhe im September 1858: Czubiński Z Zagadnienia geobotaniczne Pomorza. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. 2: Figlarowicz S Ze świata roślinnego ziemi sławieńskiej. Zapiski Koszalińskie 5: Frase R Mitteilungen über Naturdenkmalpflege in der Provinz Grenzmark Posen- -Westpreußen, Schneidemühl, T. II: Gutzmerow G Von der Oder ostwärts. Polnische Ortsnamen in Pommern. Unsere Heimat 23: Hardow R Neue heimatkundliche Landkarten. Pommersche Heimatpflege 4(2): 67. Hass A Pommerns stärkeste Eiche. Pommersche Heimat 2(2): 16. Hasse E Die Multbeere im Jannewitzer Moor. Heimatklander Schlawe: Hasse E Naturschutzgebiet Jannewitzer Moor. Heimatklander Schlawe: 101. Holzfuß E Beitrag zur Adventivflora von Pommern. Dohriana 16: Homann G.G.J Einheimische Giftpflanzen und solche welche den Haustieren schaedlich sind. Grossere Sammlung angefertigt. Herbarium GDMA. Kaemmerer M Ortsnamenverzeichnis der Ortschaften jenseits von Oder und Neiße. Verlag Gerhard Rautenberg, Leer: Katalog wystawy 2008 Słupsk i Pomorze w rysunku i grafice Rudolfa Hardowa. Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku: 8-9. Kohlhoff K.F Der Niedersee bei Sydow die Raduequelle. Unser Pommerland 4: Kohlhoff K.F Die pommersche Flora. W: Neue Heimatkunde von Pommern auf geologischer Grundlage. Kohlhoff K.H. (red.). Verlag der Fürstentumer Zeitung, Kőslin: Markowski R., Buliński M Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego. Acta Bot. Cassub. Monographiae 1: Marquardt K.F Der Frauenschuh Cypripedium calceolus L. Heimatbeilage der Schlawer Zeitung 3:

8 Maske R Die stärkste Eiche Pommerns. Unser Pommerland 13(7): 296. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland 1: Misiewicz J Nieznane zbiory zielnikowe flory Pomorza zachowane w Muzeum w Darłowie. W: Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego Pomorza Środkowego, Śpiewakowski E.R., Kalfus M. (red.). WSP, Słupsk: Müller W Flora von Pommern. Verlag von Johs. Burmeister, Stettin. Piórecki J Fritillaria meleagris. Szachownica kostkowata. W: Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków: Rőmer F Beiträge zur Flora von Hinterpommern. Allg. Bot. Zeitschr. 17: Słownik współczesnych nazw geograficznych Pomorza Zachodniego z nazwami przejściowymi z lat Białecki T. (red.). Książnica Pomorska, Wydz. Hum. Uniwersytetu Szczecińskiego, AP w Szczecinie: Sobisz Z., Morka D., Celka Z Materiały do flory Ogrodu Botanicznego w Sławnie. W: Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej. Rączkowski W., Sroka J. (red.). Sławno: Stecki K., Biernacki A Szachownica kostkowata o białych kwiatach w Sławnie na Pomorzu. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 19(1): Zając M., Zając A Elementy geograficzne rodzimej flory Polski. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków: Zarzycki K., Szeląg Z Red list of the vascular plants in Poland. W: Red list of plants and fungi in Poland. Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z., Szafer W. (red.). Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków: Żukowski W Studia systematyczne i geograficzne nad podrodziną Cyperoidae w Polsce. Prace Kom. Biol. PTPN 33(3): Żukowski W., Jackowiak B Lista roślin naczyniowych ginących i zagrożonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Żukowski W., Jackowiak B. (red.). Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM 3: SUMMARY The original map of the Koszalin registration area Karte des Regierungsbezirks Köslin (Ostpommern) mit den Stadtbildern, den Stadtwappem, mit Bildern der Volkstrachten, der seltenen Vögel und Pflanzen, der Leuchttürme und aus der Volkskund, which was made by Rudolf Hardow in 1933 is deposited at the Museum of Pomeranian Folk Culture in Swołowo. The aim of the study was comparison of the cartographic data with the data from herbaria and the literature. The stands of vascular plants placed in the map were compared against addendums in herbaria. In the study 12 taxons situated in the map of Rudolf Hardow are represented. The materials from herbaria were collected in the period , and the oldest data from the literature come from the period At present, four species are included in the Red List of Polish Plants. Among them, the following belong to the category of the species close to extinction: Fritillaria meleagris and Myrica gale. The category of the species endangered with extinction comprises: Baeothryon alpinum, Cypripedium calceolus, Iris sibirica, Osmunda regalis and Rubus chamaemorus. Cornus suecica was considered to be extinct at the territory of Poland. 180