INTERESUJĄCE ROŚLINY NACZYNIOWE Z PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU Z TERENU POMORZA W HERBARIUM SLTC

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e INTERESUJĄCE ROŚLINY NACZYNIOWE Z PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU Z TERENU POMORZA W HERBARIUM SLTC INTERESTING VASCULAR FLORA IN HERBARIUM SLTC FROM POMERANIA AT THE TURN OF THE 19 th AND 20 th CENTURIES Zbigniew Sobisz, Mariola Truchan Akademia Pomorska Zakład Botaniki i Genetyki Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk apsl.edu.pl ABSTRACT Herbarium collections were gathered in in the Pomerania. This work shows the 97 herbarium sheets contain 88 plant species belonging to 31 families. Of these, l from Poland (Suaeda maritima) and 2 from Gdańskie Pomerania and Western Pomerania (Asplenium septentrionale and Primula farinosa) have been classified to the extinct category. In the 19 th century Suaeda maritima was recorded in Poland at 5 localities. Three western sites from harbour Gdańsk were adventive and two eastern ones were natural (herbarium sheet from 1909). Słowa kluczowe: Herbarium SLTC, gatunki wymierające, rzadkie i zagroŝone Key words: Herbarium SLTC, endangered, rare and vulnerable species WSTĘP Materiały zielnikowe są źródłem cennych informacji o florze regionu, z którego pochodzą. W odniesieniu do gatunków rzadkich, zagroŝonych i wymierających dostarczają wiedzy na temat miejsca ich występowania. W przypadku gatunków uznawanych za wymarłe pozostają nieocenionym źródłem danych historycznych. Herbarium SLTC (Slupsk Teachers Academy) Instytutu Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku posiada cenne materiały zielnikowe. Jest to depozyt Muzeum Zamek KsiąŜąt Pomorskich w Darłowie, ocalały po II wojnie 105

2 światowej. Alegaty pochodzą z przełomu XIX i XX wieku. Zielnik ten został przejęty w latach 70. XX wieku przez botanika doc. dra hab. Józefa Misiewicza, ówczesnego pracownika uczelni słupskiej, który opracował zgromadzone w nim karty zielnikowe, a wyniki swojej pracy opublikował (Misiewicz 1977). W 2006 roku, w trakcie reorganizacji pomieszczeń i inwentaryzacji zbiorów naukowych Herbarium SLTC natrafiono na stare karty zielnikowe. Okazało się, Ŝe są one jeszcze nieopracowane, a ich fascykuły były opatrzone sygnaturami muzeum darłowskiego. Stwierdzono 778 okazów zielnikowych, naleŝących do 95 rodzin i 294 rodzajów, których nie zamieścił w swojej pracy Misiewicz (1977). Wśród nieopracowanych zbiorów szczególną uwagę zwróciły okazy zgromadzone przez Karla Friedricha Kohlhoffa i Fritza Römera, poniewaŝ większość zebranych przez nich roślin naleŝy obecnie do chronionych, rzadkich i zagroŝonych, a nawet uznanych za wymarłe. Ta część zielnika ze starych zbiorów niemieckich została opracowana w latach i opublikowana (Sobisz, Truchan 2009). W depozycie darłowskim stwierdzono jeszcze kilkadziesiąt godnych uwagi kart zielnikowych, zawierających rośliny rzadkie, chronione i zagroŝone. Opracowano je pod względem poprawności oznaczeń i obowiązującej nomenklatury botanicznej. Ustalono obecne nazwy miejscowości oraz lokalizację stanowisk zbioru z uwzględnieniem aktualnego nazewnictwa (Słownik , Katalog ). MATERIAŁ I METODY Nieopracowane dotychczas arkusze zielnikowe pochodzą z dawnych zbiorów przechowywanych w Herbarium SLTC w Słupsku jako depozyt zbiorów przyrodniczych z Muzeum Zamek KsiąŜąt Pomorskich w Darłowie. Układ rodzin i gatunków jest alfabetyczny. Aktualną nomenklaturę przyjęto za Mirkiem i in. (2002). W wykazie taksonów za obecnie obowiązującą nazwą podano w nawiasach nazewnictwo z oryginalnych kart zielnikowych w przypadku, gdy była ona inna niŝ obowiązująca. Gatunek wymarły oznaczono symbolem +, nieznaną datę zbioru znakiem?. Za datą zbioru podano skróty nazwisk autorów: B Bartelt, G Gräbner, H Hintze, Ka Kappel, K Kohlhoff, Pe Peters, P Preuss, R Römer, S Selke. Jeśli za datą zbioru są dwa skróty nazwisk, to drugi z nich wskazuje na oznaczającego. Obowiązujące nazwy miejscowości i jednostek fizjograficznych zaczerpnięto z prac Gutzmerowa (1974), Kaemmerer (1988) i Białeckiego (2001). Kilka miejscowości lub nazw fizjograficznych umieszczonych na etykietach zielnikowych dzisiaj nie istnieje lub nie ma ich na współczesnych polskich mapach. W takim przypadku w nawiasie kwadratowym podawano ich oryginalne nazewnictwo i polską nazwę najbliŝszej miejscowości. WYNIKI ANTHERICACEAE Anthericum ramosum L. Kołobrzeg, R 106

3 APIACEAE Aethusa cynapium L. ogród warzywny w śydowie, K Anthriscus cerefolium (L.) Hoffm. Barwice, K ASPLENIACEAE Asplenium ruta-muraria L. mury zamku w Świdwinie,?. S + Asplenium septentrionale (L.) Hoffm. Mrozy k. Kartuz, R (ryc. 1A) ASTERACEAE Filago vulgaris Lam. (Filago germanica L.) śydowo, K BETULACEAE Betula humilis Schrank Wądoły, K (ryc. 1B) BORAGINACEAE Pulmonaria angustifolia L. Biały Bór, R/K BRASSICACEAE Arabis hirsuta (L.) Scop. śelisławie, 3 alegaty z lat K Bunias orientalis L. Puszcza Wkrzańska, B Camelina microcarpa Andrz. Turze, R CARYOPHYLLACEAE Melandrium noctiflorum (L.) Fr. (Silene noctiflora L.) pole w Ogartowie, R CHENOPODIACEAE Atriplex littoralis L. Kołobrzeg, R (ryc. 1C) Chenopodium bonus-henricus L. Cieszyn k. Koszalina, R Chenopodium ficifolium Sm. Osowo k. Złotowa, Ka Chenopodium glaucum L. nieuŝytek u ujścia Regi w MrzeŜynie, K Chenopodium hybridum L. Sianów, K Chenopodium polyspermum L. Połczyn Zdrój, R Chenopodium rubrum L. [Collatzer Näße Połczyn Zdrój], R Chenopodium urbicum L. Połczyn Zdrój, R + Suaeda maritima (L.) Dumort. Gdańsk, P (ryc. 1D) CYPERACEAE Carex diandra Schrank brzeg Jeziora Obłęskiego, dwa alegaty z 1906 roku. K Carex disticha Huds. dolina rzeki Rakówki w Janiewicach, K Carex hostiana DC. (carex hornschuchiana Hoppe) łąka na Uznamie, P Carex tomentosa L. olszyna nad Stawem Zamkowym w Tucholi, K 107

4 A B C D Ryc. 1, Fig. 2. A Asplenium septentrionale (L.) Hoffm., B Betula humilis Schrank, C Atriplex littoralis L., D Suaeda maritima (L.) Dumort (fot. Mariola Truchan) 108

5 Cyperus fuscus L. Dębno, R; [Dram. Moor Drawsko Pomorskie], K; kopalnia marglu w Świerczynie Drawskiej, K. Eriophorum latifolium Hoppe bagno k. Kamionki, K Rhynchospora alba (L.) Vahl bagno nad Jeziorem Kiełpińskim, K Schoenus ferrugineus L. łąka nad Jeziorem Myśliborskim, R/K DIPSACACEAE Scabiosa canescens Waldst. & Kit. (Scabiosa suaveolens Desf. ex Lamk. et DC.) Koszewko, R Scabiosa ochroleuca L. piaszczyste wzgórze w StróŜewie k. Pyrzyc R Virga pilosa (L.) Hill (Cephalaria pilosa (L.) Gren. Lipie k. Świdwina,?. R EQUISETACEAE Equisetum telmateia Ehrh. (Equisetum maximum Lmk.) Łęgi k. Połczyna Zdroju, R EUPHORBIACEAE Euphorbia esula L. pola uprawne w StróŜewie k. Pyrzyc, R Euphorbia palustris L. Uznam, P FUMARIACEAE Corydalis intermedia (L.) Mérat (Corydalis fabacea (Retz.) Pers.) Połczyn Zdrój, 2 alegaty z 1905 roku. R GERANIACEAE Geranium columbinum L. Biały Bór, K/R HIPPURIDACEAE Hippuris vulgaris L. Koprzywno, K HUPERZIACEAE Huperzia selago (L.) Bernh. ex Schrank & Mart. (Lycopodium selago L.) torfowisko k. Łęknicy, K HYACINTHACEAE Ornithogalum collinum Guss. śydowo, K Ornithogalum nutans L. Połczyn Zdrój,?. R JUNCACEAE Juncus alpino-articulatus Chaix (Juncus alpinus Vill.) [Erlenbruch śydowo], K/G Juncus balticus Willd. plaŝa w MrzeŜynie, R 109

6 Luzula luzuloides (Lam.) Dandy & Wilmott (Luzula albida (Hoffm.) DC.) między Szczecinkiem i Gwdą,?. R Luzula multiflora (Retz.) Lej. subsp. congesta (Thuill.) Hyl. śydowo,?. K LAMIACEAE Ajuga pyramidalis L. Połczyn Zdrój, R Dracocephalum moldavicum L. Kapice, R Prunella grandiflora (L.) Scholler [Greinwiese Polanów], K Stachys germanica L. śydowo, K LILIACACEAE Gagea spathacea (Hayne) Salisb. Połczyn Zdrój, R Polygonatum verticillatum (L.) All. leśnictwo śukowo, H/K ORCHIDACEAE Dactylorhiza incarnata (L.) Soó Kluczewo k. Połczyna Zdroju, R Listera cordata (L.) R. Br. brzeg Jeziora Urzędowego w Człuchowie, R POACEAE Aira caryophyllea L. Kępiny, K Avena strigosa Schreb. śydowo, K Bromus japonicus Thunb. ex Murr (Bromus patulus Mert. et W.D.J. Koch) Połczyn Zdrój, R Elymus farctus (Viv.) Runemark ex Melderis subsp. boreali-atlanticus Simonet & Guin (Triticum junceum L.) wydmy w Kołobrzegu, R Koeleria glauca (Spreng.) DC. Szczecin Podjuchy, R Koeleria macrantha (Ledeb.) Schult. (Koeleria cristata Pers.) śydowo, K Leersia oryzoides (L.) Sw. (Oryza clandestina (Weber) A. Br.) k. cegielni w Dziwogórze, R Lolium remotum Schrank uprawa lnu we wsi Czechy, R/K Melica uniflora Retz. Połczyn Zdrój, R Poa chaixii Vill. [Rotphul Połczyn Zdrój], R Puccinellia maritima (Hudson) Parl. (Festuca thalassica Kunth.) solnisko w Kołobrzegu, R PRIMULACEAE +Primula farinosa L. wilgotna łąka w Grabinie k. Ostródy, Pe (ryc. 2A) Primula veris L. (Primula officinalis (L.) Hill) śydowo, K RANUNCULACEAE Consolida regalis Gray Krąg, R; pole nad jeziorem Zaborsko, K Nigella arvensis L. Połczyn Zdrój, R (ryc. 2B) Pulsatilla pratensis (L.) Mill. śydowo, 2 alegaty z 1906 roku; Stary Chwalim, K 110

7 A B C D Ryc. 2, Fig. 2. A Primula farinosa L., B Nigella arvensis L., C Linaria repens (L.) Mill., D Oreopteris limbosperma (Bellardi ex all.) Holub (fot. Mariola Truchan) 111

8 Ranunculus arvensis L. uprawa pszenicy w StróŜewie k. Pyrzyc, R Ranunculus sardous Crantz Kołobrzeg, R Thalictrum flavum L. łąka nad jeziorem Miedwie, R SALICACEAE Salix daphnoides Vill. (Salix pomeranica Vill.) plaŝa w Kołobrzegu, R SCROPHULARIACEAE Chaenorhinum minus (L.) Lange (Linaria minor (L.) Desf.) Pyrzyce, R Cymbalaria muralis P. Gaertn., B. Mey. & Scherb. (Linaria cymbalaria (L.) Mill.) podmurówka budynku szkoły w śydowie, K Digitalis grandiflora Mill. (Digitalis ambigua Murray) Biały Bór, K Gratiola officinalis L. Trakt Drzewny w Pyrzycach, R Linaria odora (M. Bieb.) Fisch. (Linaria odora Chav.) Łeba, R Linaria repens (L.) Mill. (Linaria striata Lamk DC.) Kołobrzeg Nowe Miasto, R (ryc. 2C) Melampyrum arvense L. na polach k. Pyrzyc, R Pedicularis palustris L. brzeg bagna k. Chomca, K Pedicularis sylvatica L. Barwice, K Rhinanthus minor L. Barwice, K Verbascum lychnitis L. Połczyn Zdrój, R SPARGANIACEAE Sparganium minimum Wallr. Połczyn Zdrój, R THELYPTERIDACEAE Oreopteris limbosperma (Bellardi ex all.) Holub (Dryopteris montana (Vogler) Kuntze) Las Podamirowski k. Koszalina, K (ryc. 2D) VALERIANACEAE Valerianella dentata (L.) Pollich pole w StróŜewie k. Pyrzyc, R WOODSIACEAE Cystopteris fragilis (L.) Bernh. Stary GrabiąŜ, K Opracowano 97 kart zielnikowych pochodzących z lat , które obejmują 88 taksonów, naleŝących do 31 rodzin botanicznych. Za gatunek wymarły na terenie Polski uznano Suaeda maritima. Notowano ją na solnisku w Kołobrzegu i w ujściu Świny były to stanowiska naturalne. Ponadto, jako zawleczona, obserwowana była na placach balastowych w Gdańsku Brzeźnie, Nowym Porcie i na Westerplatte (Preuss 1911, , Piotrowska 2001). Zachowany w zielniku darłowskim okaz sodówki nadmorskiej pochodzi z 1909 roku i zebrany został przez Hansa Preussa. Kategorię gatunku wymarłego na Pomorzu 112

9 Gdańskim (Markowski, Buliński 2004) mają Euphorbia palustris i Lolium remotum. Do gatunków wymarłych na Pomorzu Gdańskim (Markowski, Buliński 2004) i Zachodnim (śukowski, Jackowiak 1995) zaliczono Asplenium septentrionale i Primula farinosa. Asplenium septentrionale jest gatunkiem górskim z dysjunkcją śródkarpacką (Zając 1996). Na terenie północnej Polski notowany był w Morzeszczynie koło Gdańska i okolicach Kartuz na głazach morenowych (Szafer 1930). Karta zielnikowa zanokcicy północnej zachowana w darłowskich zbiorach przyrodniczych pochodzi z 1910 roku z Mrozów koło Kartuz. Jej autorem jest Fritz Römer. Do gatunków krytycznie zagroŝonych na terenie Polski naleŝy Primula farinosa. Jedyne zachowane stanowisko połoŝone jest koło miejscowości Jaworki w Beskidzie Sądeckim (Kaźmierczakowa 2001). Znana była z dziewięciu stanowisk, m.in. z okolic Ostródy (Abromeit i in ). Znajdujący się w depozycie darłowskim okaz pierwiosnki omączonej, pochodzący z 1912 roku z Grabina koło Ostródy, zebrał Peters. Wśród gatunków, które obejmuje niniejsza praca, 14 znajduje się obecnie na Czerwonej liście roślin Polski (Zarzycki, Szeląg 2006). Spośród nich kategorię wymierających mają: Atriplex litoralis, Elymus farctus, Lolium remotum, Primula farinosa, Puccinellia maritima i Schoenus ferrugineus. Do gatunków wymierających na Pomorzu Gdańskim (Markowski, Buliński 2004) i Zachodnim (śukowski, Jackowiak 1995) naleŝą: Chenopodium urbicum, Elymus farctus, Gratiola officinalis, Oreopteris limbosperma, Pedicularis sylvatica i Puccinellia maritima. Status gatunków naraŝonych w skali Pomorza Gdańskiego i Zachodniego mają: Atriplex litoralis, Cymbalaria muralis, Cyperus fuscus, Dactylorhiza incarnata, Juncus alpino-articulatus, Pedicularis palustris, Polygonatum verticillatum, Pulmonaria angustifolia, Pulsatilla pratensis, Ranunculus sardous, Scabiosa canescens, Sparganium minimum, Leersia oryzoides, Koeleria glauca, K. macrantha (tab. 1). Kategorie zagroŝenia taksonów ze zbiorów zielnikowych Categories of threat of taxa from herbarium collections Tabela 1 Table 1 Kategorie zagroŝenia Categories of threat PL Region PGd/PZ Wymarłe Extinct 1 2 Wymierające Endangered 6 6 NaraŜone Vulnerable 8 15 PL Polska Poland (Zarzycki, Szeląg 2006), PGd Pomorze Gdańskie Gdańskie Pomerania (Markowski, Buliński 2004), PZ Pomorze Zachodnie Western Pomerania (śukowski, Jackowiak 1995) Interesującą grupę stanowią chwasty segetalne. W grupie gatunków wymierających w skali Polski zanotowano Lolium remotum i Ranunculus arvensis, natomiast 113

10 do gatunków naraŝonych na wyginięcie zaliczono: Camelina microcarpa, Chaenorhinum minus, Consolida regalis, Melandrium noctiflorum, Melampyrum arvense i Valerianella dentata (Warcholińska 1994, 2006). LITERATURA Abromeit J., Jentzsch A., Vogel G Flora von Ost- und Westpreussen. Preuss. Bot. Verein zu Königsberg i. Pr. Friedländer Bot. Verl., Berlin: Białecki T Słownik nazw fizjograficznych Pomorza Zachodniego. Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Gutzmerow G Von der Oder ostwärts. Polnische Ortsnamen in Pommern. Unsere Heimat, 23: Kaemmerer M Ortsnamenverzeichnis der Ortschaften jenseits von Oder und Neiße. Verlag Gerhard Rautenberg, Leer. Katalog miejscowości województwa pomorskiego Urząd Statystyczny w Gdańsku, Olsztyn. Kaźmierczakowa R Primula farinosa L. Pierwiosnka omączona. W: Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki (red.). Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Markowski R., Buliński M Ginące i zagroŝone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego. UG, Gdańsk, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland, 1. Misiewicz J Nieznane zbiory zielnikowe flory Pomorza zachowane w Muzeum w Darłowie. W: Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego Pomorza Środkowego. E.R. Śpiewakowski, M. Kalfus (red.). WSP, Słupsk: Piotrowska H Suaeda maritima (L.) Dumort. Sodówka nadmorska. W: Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki (red.). Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Preuss H Die Vegetationsverhältniße der westpreußischen Ostseeküste. Ber. Westpr. Bot.-Zool. Ver., 33: Preuss H Die Vegetationsverhältniße der deutschen Ostseeküste. Schr. Naturforsch. Geßelsch. Danzig, N.F., 13(2): Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. DzU nr 168, poz Słownik współczesnych nazw geograficznych Pomorza Zachodniego z nazwami przejściowymi z lat T. Białecki (red.). KsiąŜnica Pomorska, Wydz. Hum. Uniwersytetu Szczecińskiego, Archiwum Państwowe, Szczecin. Sobisz Z., Truchan M Nieznane zbiory zielnikowe Karla Friedricha Kohlhoffa i Fritza Römera z terenu Pomorza. Słupskie Prace Biologiczne, 6: Szafer W Element górski we florze NiŜu Polskiego. Rozprawy Wydz. Mat.-Przyr., Polska Akademia Umiejętności. Seria 3, Dział B, 69. Warcholińska A.U List of threatened segetal plant species in Poland. W: Antropization and environment of rural settlements. S. Mochnacký, A. Terpó (red.). Proceedings of International Conference, Sátoraljaúhely: Warcholińska A.U Threatened segetal flora species of the Łódź Heights. Biodiv. Res. Conserv., 3-4: Zając M Mountain vascular plants in the Polish Lowland. Polish Bot. Stud., 11:

11 Zarzycki K., Szeląg Z Red list of the vascular plants in Poland. W: Red list of plants and fungi in Poland. Z. Mirek i in. (red.). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, Kraków: śukowski W., Jackowiak B Lista roślin naczyniowych ginących i zagroŝonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: Ginące i zagroŝone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. W. śukowski, B. Jackowiak (red.). Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań:

12 116