Materiały do flory roślin zagrożonych i rzadkich, w tym gatunków leczniczych, województwa śląskiego i terenów przyległych

Transkrypt

1 PRACA ORYGINALNA Materiały do flory roślin zagrożonych i rzadkich, w tym gatunków leczniczych, województwa śląskiego i terenów przyległych A contribution to the flora of endangered and rare plants, including medicinal species, of Silesian voivodeship and adjacent areas Barbara Bacler, Jacek Drobnik STRESZCZENIE Praca zawiera notowania florystyczne interesujących roślin naczyniowych. Zostały one zebrane na obszarze województwa śląskiego i terenów przyległych w latach Jest to przyczynek do znajomości rozmieszczenia dziko rosnących rzadkich gatunków leczniczych. Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach SŁOWA KLUCZOWE: Rośliny lecznicze, rośliny naczyniowe, flora, Górny Śląsk ABSTRACT The paper contains some floristic records of noteworthy vascular plants. They has been collected in the area of Silesian province and adjacent regions between the years It is a contribution to knowing the distribution of rare medicinal plant species growing in wild. KEY WORDS: Medicinal plants, vascular plants, flora, Upper Silesia ADRES DO KORESPONDENCJI: dr n. farm. Barbara Bacler Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Sosnowiec, ul. Ostrogórska 30, tel/fax bbacler@slam.katowice.pl Ann.Acad.Med.Siles. 2008, 61, 4-5, Copyright Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach ISSN

2 WSTĘP W niniejszej pracy przedstawiono wykaz najciekawszych notowań florystycznych dokonanych w ostatnich latach ( ) w województwie śląskim i na pobliskich terenach przyległych. Są to w większości dotąd niepublikowane stanowiska roślin rzadkich w skali całego województwa. Uwzględniono także rzadsze rośliny lecznicze pozyskiwane ze stanu naturalnego (lecznictwo oficjalne lub medycyna ludowa). MATERIAŁY I METODY Dane do niniejszej pracy zebrano przy okazji badań nad zasobami roślin leczniczych prowadzonych metodami florystycznymi (por. [1 6]) w oparciu o sieć kwadratów ATPOL (por. [7 8]). Podane notowania pochodzą głównie ze środkowej części województwa śląskiego. Okazy zielnikowe znajdują się w zbiorach autorów. Układ gatunków jest alfabetyczny. Ich nomenklaturę przyjęto za [9]. Stopień zadomowienia we florze polskiej podano za [10]. W celu ułatwienia lokalizacji stanowisk przed listą gatunków zamieszczono wykaz miejscowości z gminą, na terenie której leżą, województwem i numerem dużego kwadratu ATPOL (10 10 km). Przy wybranych gatunkach podano dodatkowe uwagi o rozmieszczeniu, częstości itp. Kategorię zagrożenia dla woj. śląskiego podano za [11], a w Polsce za [12] i [13]. Użyte skróty: Cz gatunek pod ochroną częściową, gm. gmina, kwitn. kwitnący, N, S, W, E strony świata, przydr. przydroże, RCh gatunek pod ochroną ścisłą, RL roślina lecznicza, rz. rzeka, siedl. siedlisko, E, EN, V, VU kategorie zagrożenia, woj. województwo. Dla autorów notowań użyto następujących skrótów: AS Agata Sady, BB Barbara Bacler, BMB Barbara M. Buszman, JD Jacek Drobnik, MB Maciej Buchalik. Alfabetyczny wykaz miejscowości i kwadratów ATPOL: Chełmek gm. Chełmek, woj. małopolskie, DF64. Imielin Ogiernia gm. Imielin, woj. śląskie, DF54/55. Katowice Giszowiec woj. śląskie, DF43. Katowice Kochłowice woj. śląskie, DF42. Katowice Ligota woj. śląskie, DF42, Katowice Panewnik woj. śląskie, DF42. Kolonia Woźnicka gm. Woźniki, woj. śląskie, DF13. Koszęcin gm. Koszęcin, woj. śląskie, DF01. Krupski Młyn gm. Krupski Młyn, woj. śląskie, DF00. Mętków gm. Babice, woj. małopolskie, DF65. Mikołów Kąty gm. Mikołów, woj. śląskie, DF51. Mnich gm. Chybie, woj. śląskie, DF81. Piły gm. Libiąż, woj. małopolskie, DF65. Ruda Śląska Bielszowice gm. Ruda Śląska, woj. śląskie, DF41. Ruda Śląska Stara Kuźnica gm. Ruda Śląska, woj. śląskie, DF42. Siemianowice Śląskie Bańgów, woj. śląskie, DF33. Sławków gm. Sławków, woj. śląskie, DF45. Trzebyczka gm. Łazy, woj. śląskie, DF25. Wisła Mała gm. Pszczyna, woj. śląskie, DF71. Wisła Wielka gm. Pszczyna, woj. śląskie, DF71. Zawada II gm. Olkusz, woj. małopolskie, DF 47. Żarki gm. Libiąż, woj. małopolskie, DF65. WYNIKI Bolboschoenus maritimus (L.) Palla Piły: niski szuwar na północnym brzegu Stawu Rzepka (BB 04); Siemianowice Śl. Bańgów: brzeg rozlewiska po N stronie wysypiska śmieci (BB 06). Cardaminopsis halleri (L.) Hayek Koszęcin: nad ciekami wodnymi (JD 04); Krupski Młyn, nad ciekami, masowo (JD 04). Gatunek górski, rzadki na Górnym Śląsku. Carex bohemica Schreb. Wisła Wielka: na W od zbiornika Łąka, na dnie spuszczonego zbiornika pomocniczego (JD, BB, MB 04). Narażona na wyginięcie w woj. śląskim (VU) i w całej Polsce (V). Centaurium erythraea Rafn; RCh, RL Katowice Giszowiec: przydroże po wschodniej stronie stawu Barbara (BB 07). Cerastium glomeratum Thuill. Krupski Młyn: park (JD 04). Cyperus fuscus L. Piły: niski szuwar na południowym brzegu stawu Rzepka (BB 04). Eleocharis acicularis (L.) Roem. et Schult. Mętków: muliste brzegi stawów rybnych przy drodze do Żarek (BB 04). E. ovata (Roth) Roem. et Schult. Piły: niski szuwar na S brzegu stawu Rzepka (BB 04). Narażony na wyginięcie w wojew. śląskim (VU) i w Polsce (V). Epipactis helleborine (L.) Crantz s. str.; RCh Koszęcin: skraj lasu sosnowego (JD 04). 32

3 MATERIAŁY DO FLORY ROŚLIN ZAGROŻONYCH I RZADKICH, W TYM GATUNKÓW LECZNICZYCH... Equisetum telmateia Ehrh.; RCh Mikołów Kąty: na grobli między drugim i trzecim stawem w dolinie Potoku Chudowskiego, kilkadziesiąt okazów (BB 07). Niskie ryzyko Eryngium planum L.; kenofit Ruda Śląska Bielszowice: rów odwadniający przy hałdzie na W od ul. Węzłowej, 1 okaz (JD, BMB 06). Euphorbia lathyris L.; efemerofit Krupski Młyn: park miejski, siedlisko ruderalne, 2 okazy (JD 04). Filipendula vulgaris Moench Trzebyczka: łąka od N strony lasu Mokrznia (BB 06); Sławków Walcownia: bocznica kolejowa, 1 okaz (JD 07). Galeopsis angustifolia (Ehrh.) Hoffm.; RL Imielin: torowisko na grobli między II i III zbiornikiem w kompleksie Pacwowych Stawów (BB 04). Gentiana pneumonanthe L.; RCh, RL Chełmek: łąka na S od zbiorników wodnych ośrodka sportowo-rekreacyjnego, kilkanaście kwitn. okazów (BB 04). Narażona na wyginięcie w Polsce (kategoria V) i w woj. śląskim (kategoria VU). Gladiolus imbricatus L.; RCh, RL Imielin: wilgotna łąka na N skraju mokradeł między torowiskiem i trzecim stawem w kompleksie Pacwowe Stawy, 6 okazów kwitn. (BB 04); Chełmek: łąka na S od zbiorników wodnych ośrodka sportoworekreacyjnego (BB 04). Narażony na wyginięcie niektórych regionach woj. śląskiego (kategoria VU). Hepatica nobilis Schreb.; RCh, RL Jaworzno Ogiernia: zarośla od E strony stawu Belnik (BB 04). Hottonia palustris L.; RL Imielin: mokradła między torowiskiem i trzecim stawem w kompleksie Pacwowe Stawy, kilkanaście okazów (BB 04); NW od Kolonii Woźnickiej: nad rz. Małą Panwią (JD 04). Niskie ryzyko zagrożenia w woj. śląskim (LR). Hydrocotyle vulgaris L.; RL Mętków: N brzeg zbiornika po prawej stronie drogi w kierunku Żarek, niewielka kępa (BB 04). Niskie ryzyko Inula salicina L. Trzebyczka: łąka od N strony lasu Mokrznia (BB 06). Niskie ryzyko Juncus acutiflorus Ehrh. ex Hoffm. Ruda Śląska Bielszowice: łąki nad potokiem Kochłówka na W od ul. Węzłowej, łanowo (JD, BMB 06); Ruda Śląska Stara Kuźnica: na E od osady, polana leśna w dolinie rz. Kłodnicy przy drodze leśnej będącej przedłużeniem ul. Ligockiej na wschód, łanowo (JD, BMB 06). Na podanych stanowiskach tworzy zespół Juncetum acutiflori Br.-Bl Gatunek rośnie tylko na wilgotnych łąkach na Górnym Śląsku [9]. Narażony na wyginięcie w Polsce (V) i w woj. śląskim (VU). J. squarosus L. Piły: południowy, piaszczysty na N brzegu stawu Rzepka (BB 04). Kochia scoparia (L.) Scherard.; efemerofit Ruda Śląska Stara Kuźnica: nieużytki w dolinie rz. Jamny (JD 06). Lamium incisum Willd. [= L. hybridum Vill., L. amplexicaule L. L. purpureum L.]; archeofit (?) Krupski Młyn: przydr. (JD 04). Limosella aquatica L. Mnich: namulisko na dnie spuszczonego stawu, licznie (BB, JD, MB 04). Lysimachia thyrsifora L. NW od Kolonii Woźnickiej: nad rz. Małą Panwią (JD 04); Imielin: zarośla nad na N brzegu drugiego zbiornika w kompleksie Pacwowe Stawy (BB 03); Wisła Wielka: szuwar nad S brzegiem Zbiornika Łąka, licznie (BB 05); Wisła Mała, szuwar w rozlewisku doliny Wisły (BB 05). Niskie ryzyko zagrożenia w woj. śląskim (LR). Mentha dumetorum Schult. [= M. aquatica L. M. longifolia (L.) Huds.]; efemerofit Ruda Śląska Bielszowice: przypłocia i rowy odwadniające przy starych zagrodach w okolicach ul. Kingi i Węzłowej (JD 06). Gatunek uprawiany dawniej głównie na Górnym Śląsku (stosowany tak jak mięta pieprzowa M. piperita L.), dziczejący na przychaciach (Rutkowski 2004), obecnie już niemal niespotykany w uprawie. Myriophyllum verticillatum L. Mętków: w strefie brzegowej zbiornika po lewej stronie drogi w kierunku Żarek, 8 kwitn. okazów (BB 04). Najas marina L. Piły: namulisko na północnym brzegu stawu Rzepka (BB 04). Gatunek zagrożony wymarciem w woj. śląskim (EN). Oreopteris limbosperma (Bellardi ex All.) Holub Zawada II, las mieszany Poręba na SE od wsi, 1 kępa (JD 02). Gatunek bardzo rzadki na całej Wyżynie Śląsko- Krakowskiej. 33

4 Phacelia tanacetifolia Benth.; efemerofit Wisła Mała: nieużytek na N brzegu Zbiornika Goczałkowickiego (BB, JD, MB 04). Rozprzestrzenia się na siedl. ruderalnych w dolinie górnej Wisły. Polygonatum verticilatum (L.) All.; RL Imielin Pacwowe Stawy: zarośla nad na północnym brzegu drugiego zbiornika (BB 05); Katowice Kochłowice: zarośla na E brzegu zbiorników zapadliskowych, na N od oczyszczalni ścieków (BB 06); Katowice Muchowiec, Dolina Trzech Stawów, las mieszany, 1 okaz (JD 04). Narażona na wyginięcie w woj. śląskim (kategoria VU), jednak znajdywana nawet w lasach gospodarczych. Potamogeton alpinus Balb. Katowice Panewnik, strumyk na W od dzielnicy, po N stronie przepustu pod przedłużeniem ul. Panewnickiej, licznie (JD 04). Stanowisko potwierdzone za [14]: Katowice Panewnik, leg. A. Sendek Potentilla intermedia L. non Wahl.; kenofit NW od Kolonii Woźnickiej: murawa nad ciekiem wodnym (JD 04) Potentilla neumanniana Rchb. Krupski Młyn: park miejski, piaszczyste przydr. (JD 04). Potentilla norvegica L.; RL Krupski Młyn: przydr. (JD 04); Katowice Giszowiec: zarośla nad stawem Barbara (JD 04). Potentilla supina L. Katowice Ligota, nieuż. przy stacji kolejowej (AS i JD 04). Salvinia natans (L.) All.; RCh Wisła Wielka: kilka okazów przy S brzegu zbiornika Łąka (BB 06); Wisła Mała: w rozlewiskach doliny Wisły (BB 06). Narażona na wyginięcie w Polsce (kategoria V) i woj. śląskim (VU). Senecio ovatus (P. Gärtn., B. Mey. et Schreb.) Willd.; RL Koszęcin: las sosnowy (JD 04). Gatunek górski, rzadki na wyżynach. Senecio rivularis (Waldst. et Kit.) DC.; RL. Chełmek: łąka na S od zbiorników wodnych ośrodka sportowo-rekreacyjnego (BB 04). Coraz rzadszy na Górnym Śląsku. Serratula tinctoria L. Chełmek: łąka na S od zbiorników wodnych ośrodka sportowo-rekreacyjnego (BB 04). Niskie ryzyko Stellaria longifolia Mühl. ex Willd. NW od Kolonii Woźnickiej: w szkółce leśnej, 2 kępy (JD 04). Succisa pratensis Moench; RL Chełmek: łąka na S od zbiorników wodnych ośrodka sportowo-rekreacyjnego (BB 04). Tetragonolobus maritimus (L.) Roth Krupski Młyn: bocznica kolejowa prowadząca do zakładów Nitron, masowo (JD 04). Gatunek rozprzestrzenia się na terenach kolejowych. Thalictrum aquilegiifolium L.; RL Katowice Giszowiec: w dolinie rzeki Boliny Zachodniej, zarośla między Stawem Janina i Barbara (BB 07). Narażona na wyginięcie w niektórych rejonach woj. śląskiego (VU). Thalictrum lucidum L. Chełmek: łąka na S od zbiorników wodnych ośrodka sportowo-rekreacyjnego (BB 04). Gatunek niskiego ryzyka w woj. śląskim (LR). Utricularia intermedia Hayne; RCh Piły: rozlewisko przy drodze na E od Stawu Rzepka, nieliczne (BB 04). Gatunek niskiego ryzyka w woj. śląskim (LR). Utricularia vulgaris L.; RCh Piły: rozlewisko przy drodze na E od Stawu Rzepka (BB 04); Katowice Kochłowice: w zbiornikach zapadliskowych na N od oczyszczalni ścieków, wiele okazów kwitn. (BB 05); Wisła Mała: rozlewiska doliny Wisły (BB 06). Veronica peregrina L.; efemerofit Mnich: namulisko na dnie spuszczonego stawu hodowlanego, kilkadziesiąt okazów (BB, JD, MB 04). Gatunek rozprzestrzenia się na namuliskach w dolinie górnej Wisły, na dnach stawów spotykany nawet łanowo. Veronica scutellata L.; RL Mętków: niewielkie namulisko na N brzegu zbiornika po prawej stronie drogi do Żarek (BB 04); Imielin Pacwowe Stawy: mokradła między torowiskiem i trzecim stawem, 6 okazów (BB 04). Gatunek niskiego ryzyka w woj. śląskim (LR). Vaccinium uliginosum L.; RL NW od Kolonii Woźnickiej: nad rz. Małą Panwią (JD 04). Gatunek niskiego ryzyka w woj. śląskim (LR). Veratrum lobelianum Bernh; RCh, RL Trzebyczka: zarośla przy północnej ścianie lasu Mokrznia, dwa okazy płonne (BB 06); Katowice Giszowiec: w dolinie rz. Boliny Zachodniej, zarośla między stawem Janina i Barbara (BB 07). Gatunek niskiego ryzyka w woj. śląskim (LR). 34

5 MATERIAŁY DO FLORY ROŚLIN ZAGROŻONYCH I RZADKICH, W TYM GATUNKÓW LECZNICZYCH... Vicia cassubica L. Koszęcin: okrajek opodal ośrodka wypoczynkowego (JD 04). Gatunek niskiego ryzyka w woj. śląskim (LR). DYSKUSJA I WNIOSKI Każde badania florystyczne nad zasobami dziko występujących roślin leczniczych ujawniają stanowiska i innych rzadkich bądź interesujących roślin obecnie niewykorzystywanych w lecznictwie. Notowanie ich stanowisk ma na celu nie tylko dokumentowanie lokalnej różnorodności flory. Występowanie rzadkich gatunków rodzimych świadczy pośrednio o naturalności i stanie zachowania siedlisk, co ma znaczenie także dla zielarstwa (por. [3, 5]). Spośród prezentowanych wyników na uwagę zasługuje potwierdzenie po 29 latach stanowiska Potamogeton alpinus w Katowicach oraz dane o występowaniu roślin łąkowych, nadwodnych i namuliskowych, szybko ustępujących wskutek melioracji odwadniających oraz postępującego zanieczyszczenia wód. Ponadto należy wyróżnić odnalezienie rzadkiej, niemal już zapomnianej rośliny ogrodowej Mentha dumetorum w Bielszowicach. PIŚMIENNICTWO 1. Bacler B., Drobnik J. Udział gatunków leczniczych we florze roślin naczyniowych projektowanego użytku ekologicznego Zielona w dolinie rzeki Małej Panwi. 2004; Ann. Acad. Med. Siles. 58: Bacler B., Drobnik J. Udział gatunków leczniczych we florze roślin naczyniowych doliny Potoku Dubielskiego na Równinie Opolskiej. 2007; Annales Academiae Medicae Silesiensis 61(1): Drobnik J. Przegląd zagadnień z dziedziny oceny i ochrony naturalnych zasobów roślin leczniczych w Polsce. 2004; Ann. Acad. Med. Siles. 58(1): Drobnik J., Bacler B., Rośliny lecznicze we florze okolic zalewu Laski na Wyżynie Śląskiej. 2004; Ann. Acad. Med. Siles. 58(2): Drobnik J., Bacler B., Kowalczyk B. Rola podstawowych badań florystycznych w ocenie naturalnych zasobów roślin leczniczych. 2004; Ann. Acad. Med. Siles. 58(2): Drobnik J., Drobnik E., Bacler B. Dolina rzeczna jako ostoja roślin leczniczych na przykładzie doliny górnej Liswarty. 2007; Ann. Acad. Med. Siles. 61(4): Bacler B. Flora naczyniowa projektowanego Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Sztoły. 2001; Archiwum Ochrony Środowiska, 27(3): Drobnik J., Bacler B. A relational database as a computer tool for collecting, analysing and charting floristic data. 2005; Ann. Acad. Med. Siles. 2005; 59(1): Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. 2002; W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. 10. Rutkowski L. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. 2004; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 11. Bernacki L., Nowak T., Urbisz A., Urbisz A., Tokarska-Guzik B. Rośliny chronione, zagrożone i rzadkie we florze województwa śląskiego. 2001; Acta Biol. Siles. 35(52): Zarzycki K., Szeląg Z. Red list of vascular plants in Poland. Czerwona lista roślin roślin naczyniowych w Polsce. [W:] Mirek Z. i in. (red.): Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roslin i grzybów Polski. 2006; W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, ss Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Distribution Atlas of Vascular Plants in Poland. 2001; Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków. 14. Sendek A. Zmiany w rozmieszczeniu gatunków Potamogeton L. na tle antropogenicznych przeobrażeń środowiska w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. 1976; Phytocenosis 5(3/4):