Teresa Skrajna*, Helena Kubicka** AKTUALNY STAN I MOŻLIWOŚCI OCHRONY FLORY SEGETALNEJ W OGRODZIE BOTANICZNYM W POWSINIE

Transkrypt

1 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 40, 2009 r. Teresa Skrajna*, Helena Kubicka** AKTUALNY STAN I MOŻLIWOŚCI OCHRONY FLORY SEGETALNEJ W OGRODZIE BOTANICZNYM W POWSINIE The present state and possibilities of segetal flora conservation in botanical garden in Powsin Słowa kluczowe: aktywna ochrona, uprawy kolekcyjne, flora segetalna, chwasty. Key words: active protection, collections cultivations, segetal flora, weeds. Agriculture development both in the world and in Poland contributes to the impoverishment of the segetal flora. Therefore a lot of weed species is endangered extinction. That is why the aim of the studies were floristic-phytosociological examination on vegetation accompanying collection cultivations in the Botanical Garden in Powsin. In total, 147 weed species infesting collection cultivations were recorded, of which 87 were apophytes and 32 anthropophytes. Such apophytes, as, Equisetum arvense, Chenopodium album, Arenaria serpyllifolia, Euphorbia helioscopia, Galeopsis tetrahit were the most frequently noted. The occurrence of 17 species endangered extinction in the area of Botanical Garden in Powsin, e.g., Sinapsis arvensis, Papaver argemone, Fumaria officinalis was recorded. Ratification of convention on biodiversity maintenance in 1992 has obliged Poland to preservation of threatened segetal species. Active protection is considered to be the most efficient method of species conservation. Therefore endangered segetal flora species in the area of Botanical Garden should be protected in this way. 1. wprowadzenie Dynamiczne przemiany w rolnictwie w ostatnim półwieczu są zarówno w Europie, jak i w Polsce, przyczyną ubożenia flory segetalnej. Na europejskich i krajowych czerwonych listach zagrożonych gatunków roślin naczyniowych chwasty stanowią obecnie jedną z grup * Dr inż. Teresa Skrajna Katedra Ekologii Rolniczej, Akademia Podlaska, ul. Prusa 14, Siedlce; tel.: ; ekord@ap.siedlce.pl ** Doc. dr hab. inż. Helena Kubicka Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej PAN, Ogród Botaniczny w Powsinie, ul. Prawdziwka 2, Warszawa; tel.: w. 223 lub 217; helenakubicka@wp.pl 338

2 Aktualny stan i możliwości ochrony flory segetalnej w Ogrodzie Botanicznym w Powsinie najbardziej narażonych na wyginięcie. Zagrożenie to dotyczy większości gatunków atcheofitów związanych z tradycyjną agrotechniką oraz gatunków o bardzo wąskiej amplitudzie ekologicznej. Taka sytuacja nasuwa konieczność poszukiwania możliwości ich ochrony, które mogą być realizowane na polach o tradycyjnych metodach gospodarowania, obszarach prawnie chronionych oraz w ogrodach botanicznych, skansenach i innych obiektach [Herbach 1986, Siciński 2001, Sokołowski 1989, Ratyńska 2003]. Zjawisko recesji dużej liczby gatunków we florze segetalnej powoduje znaczne zmniejszenie jej różnorodności biologicznej [Jackowiak, 1990]. 2. MATERIAŁ I METODY Na terenie Ogrodu Botanicznego w Powsinie prowadzono w latach badania florystyczno-fitosocjologiczne [Pawłowski 1972] roślinności towarzyszącej uprawom kolekcyjnym. Obserwacje wykonywano w kolekcjach: roślin cebulowych (tulipany, narcyzy), bylin, ziół, bylin i niskich krzewów ozdobnych, róż, żyta, kozieńca i warzyw. Penetrowano również rozsadnik róż, obrzeża pól, jednoroczne pola odłogowane oraz dwuletnią szkółkę jabłoni. W celu uchwycenia pełnego składu gatunkowego roślinności segetalnej obserwacje prowadzono przez dwa sezony wegetacyjne. Na podstawie wykonanych spisów florystycznych (29) i zdjęć fitosocjologicznych (54) sporządzono wykaz gatunków. Nomenklaturę botaniczną występujących taksonów przyjęto za Mirkiem i innymi [2002]. Korzystając z prac wielu badaczy [Korniak 1992, Jackowiak 1990, Rutkowski 2007], dla poszczególnych gatunków podano (tab. 1): trwałość (K krótkotrwałe, W wieloletnie), formę życiową według Raunkiaera (Ch chamefit, H hemikryptofit, G geofit, T terofit), grupę geograficzno-historyczną (A apofit: ł łąkowy, nw nadwodny, ps piaszczysk, mk muraw kserotermicznych, l leśny, z zaroślowy; Ar archeofit, Ep epekofit, Kn kenofit), częstość występowania według umownej skali częstości (1, 2 stanowiska bardzo rzadki, 3 7 stanowisk rzadki, 8 17 częsty, pospolity), kategorię zagrożenia gatunków [Warcholińska 1994] (E wymierający, V zagrożony wyginięciem, R rzadki, I o nieokreślonym zagrożeniu). 3. WYNIKI 3.1. Analiza flory Flora segetalna towarzysząca uprawom kolekcyjnym w Ogrodzie Botanicznym w Powsinie jest bogata i liczy 147 taksonów roślin naczyniowych (tab. 1). Wśród gatunków analizo- 339

3 Teresa Skrajna, Helena Kubicka wanej flory zdecydowaną większość stanowią gatunki krótkotrwałe (102 gatunki 69,3%). Dominującą formą życiową są terofity (94 gatunki 63,9%) nad hemikryptofitami (33 gatunki 22,5%) i geofitami (20 gatunków 13,6%). Z ogólnej liczby 147 zarejestrowanych taksonów zachwaszczających uprawy kolekcyjne na apofity przypada 87 taksonów (59,1%), antropofity zaś stanowią 32 gatunki (40,9%). Najbardziej liczną grupą apofitów są gatunki wywodzące się z siedlisk łąkowych (32 gatunki), dość liczne grupy stanowią apofity nadwodne (23 gatunki) oraz piaszczysk i muraw kserotermicznych (22 gatunki). Wystąpiło również 10 apofitów leśnych. Do pospolicie występujących apofitów na terenie Ogrodu Botanicznego w Powsinie należały: Equisetum arvense, Chenopodium album, Arenaria serpyllifolia, Euphorbia helioscopia, Galeopsis tetrahit i inne. Bardzo rzadkimi apofitami były m.in.: Polygonum amphibium, Chenopodium rubrum i Medicago lupulina. W grupie antropofitów (60 gatunków) najliczniej reprezentowane są archeofity (47 gatunków 78,3%). Część z nich to pospolite chwasty segetalne, takie jak: Vicia hirsuta, Geranium pusillum, Lamium purpureum, Viola arvensis i Veronica triphyllos. Do bardzo rzadko spotykanych należały: Malva alcea, Geranium dissectum i Asperugo procumbens. Z młodszych przybyszów kenofitów najwięcej przedstawicieli mają epekofity, 10 gatunków (16,7%), są to eurytopowe chwasty stanowiące znaczną konkurencję dla upraw m.in. takie, jak: Senecio vulgaris, Chamomilla suaveolens, Galinsoga parviflora, Galinsoga ciliata, Conyza canadensis, Veronica persica, Amaranthus retroflexus. W wykazie flory segetalnej Ogrodu Botanicznego wystąpiło 17 gatunków znajdujących się na krajowej liście gatunków zagrożonych wyginięciem [Warcholińska 1994]. Są to często występujące w uprawach kolekcyjnych chwasty, takie jak: Sinapis arvensis, Papaver argemone, Papaver rhoeas, Fumaria officinalis, Veronica hederifolia. Rzadko natomiast spotykano Chenopodium polyspermum, Myosurus minimus, Lathyrus tuberosus, Chaenorhinum minus, Veronica agrestis, Galium spurium, Gagea pratensis. W pojedynczych egzemplarzach notowano: Holosteum umbellatum, Ranunculus sardous, Geranium dissectum, Anhusa cynapium i Asperugo procumbens. Tabela 1. Systematyczny wykaz gatunków Table 1. Systematic list of species Gatunek Grupa geograficzno-historyczna Trwałość Forma życiowa Częstość występowania Equisetaceae 1. Equisetum arvense L. Ał W G pospolity Urticaceae 2. Urtica urens L. Ar K T rzadki 3. U. dioica L. Al W G (H) b. rzadki Polygonaceae Stopień pokrycia 340

4 Aktualny stan i możliwości ochrony flory segetalnej w Ogrodzie Botanicznym w Powsinie 4. Rumex crispus L. Ał(nw) W G b. rzadki 5. R. acetosella L. Aps W G częsty 6. R. acetosa L. Ał W H d. rzadki 7. Polygonum amphibium L. Anw W G b. rzadki 8. P. persicaria L. Anw K T częsty 9. P. lapathifolium L. subsp. pallidum /With./ Fr. Anw K T częsty 10. P. lapathifolium L. subsp. lapathifolium Anw K T częsty 11. P. hydropiper L. Anw K T rzadki 12. P. aviculare L. Anw K T częsty 13. Fallopia convolvulus /L./A. Löve Ar K T b. rzadki Chenopodiaceae 14. Chenopodium polyspermum L. An K T rzadki I 15. Ch. album L. Anw K T pospolity 16. Ch. rubrum L. Anw K T b. rzadki 17. Ch. glaucum Anw K T rzadki 18. Ch. urbicum L. Anw K T rzadki 19. Atriplex patula L. Ar K T rzadki 20. A. nitens Schkuhr. K K T częsty Amaranthaceae 21. Amaranthus retroflexus L. Ep K K częsty 22. A. lividus L. Ep K T rzadki Portulaceae 23. Portulaca oleracea L. Ef K T częsty Caryophyllaceae 24. Gypsophila muralis L. Anw K T rzadki 25. Melandrium album /Mill./ Garcke Ał K T rzadki 26. Arenaria serpyllifolia L. Amk K T pospolity 27. Stellaria media /L./ Vill. Ał (l) K T b. pospolity 28. S. graminea L. Ał W H rzadki 29. Cerastium arvense L. Aps W H(Ch) rzadki 30. C. holosteoides Fr. Em. Hyl. Ał K H częsty 31. C. semidecandrium L. Amk K T rzadki 32. Sagina procumbens L. Aał(nw) W H rzadki 33. Scleranthus annuus L. Ar K T rzadki 34. Spergula arvensis L. Ar K T częsty 35. Spergula morisonii Boreau. Aps K T rzadki 36. Spergularia rubra /L./J. Presl et C. Presl Anw K T rzadki 37. Holosteum umbellatum L. Aps K T b.rzadki I Euphorbiaceae 38. Euphorbia peplus L. Ar K T rzadki 39. E. helioscopia L. Amk W G (H) częsty 40. E. cyparissias L. Amk W G (H) b. rzadki 41. E. falcata L. Amk W H rzadki Ranunculaceae 42. Myosurus minimus L. Anw K T rzadki I 43. Ranunculus sardous Crantz Anw W H b. rzadki I 44. R. repens L. Ał (nw) W H częsty 341

5 Teresa Skrajna, Helena Kubicka Papaveraceae 45. Papaver argemone L. Ar K T częsty I 46. P. rhoeas L. Ar K T częsty I Fumariaceae 47. Fumaria officinalis L. Ar K T częsty I Brassicaceae 48. Sisymbrium officinale /L./ Scop. Ar K T częsty 49. S. loeselii L. Ep K T rzadko 50. Descurainia sophia /L./ Webb ex Prantl Ar K T częsty 51. Erysimum cheiranthoides L. Ar K T częsty 52. Arabidopsis thaliana /L./ Heynh. Aps K T pospolity 53. Bunias orientalisl. K T b. rzadki 54. Sinapis arvensis L. Ar K T częsty I 55. Erophila verna /L./ Chevall. Aps K T pospolity 56. Thlaspi arvense L. Ar K T rzadki 57. Armoracia rusticana P.Gaertn.,B.Mey.et Scherb. Ar W G częsty 58. Cardaminopsis arenosa /L./ Hayek Aps K H rzadki 59. Capsella bursa-pastoris /L./ Medik. Ar K T pospolity 60. Raphanus raphanistrum L. Ar K T(H) częsty Clustaceae 61. Hypericum perforatum L. Ał W H rzadki Violaceae 62. Viola arvensis Murray Ar K T pospolity Cucurbitaceae 63. Echinocystys lobata (F. Michx.) &A. Gray K K T rzadki Rosaceae 64. Potentilla anserina L. Ał W H rzadki 65. Geum urbanum L. Al W H rzadki Fabaceae 66. Medicago falcata L. Amk K H b. rzadki 67. Trifolium arvense L. Aps K T rzadki 68. T. dubium Sibth. Ał K T rzadki 69 T. repens L. Ał W H częsty 70. T. pratense L. Ał K T rzadki 71. Lotus corniculatus L. Ał K T rzadki 72. Vicia cracca L. Ał W H d. rzadki 73. V. hirsuta /.L/ S.F. Gray Ar K T pospolity 74. V. angustifolia Scop. Ar K T częsty 75. Lathyrus pratensis L. Ał W H d. rzadki 76. L. tuberosus L. Ar W G rzadki I Onagraceae 77. Epilobium parviflorum Schreb. Anw W H rzadki Malvaceae 78. Malva neglecta Wallr. Ar K T rzadki 79. M. alcea Ar K H rzadki Geraniaceae 80. Geranium dissectum L. Ar K T b. rzadki V 342

6 Aktualny stan i możliwości ochrony flory segetalnej w Ogrodzie Botanicznym w Powsinie 81.G. pusillum Burm. F. ex L. Ar K T pospolity 82. Erodium cicutarium /L./ L Ar K T (H) częsty Apiaceae 83. Aethusa cynapium L. Ar K T b. rzadki I 84. Daucus carota L. Ar K T rzadki Primulaceae 85. Anagallis arvensis L. Ar K T rzadki 86. Lysimachia nummularia L. Ał W G rzadki Convolvulaceae 87. Convolvulus arvensis L. Amk W G pospolity Boraginaceae 88. Asperugo procumbens L. Ar K H b. rzadki V 89. Myosotis arvensis /L./ Hill. Ar K T częsty 90. M. stricta Link ex Roem. Et Schult. Aps K T pospolity Solanaceae 91. Solanum nigrum L. em. Mill. Ar K T częsty 92. Hyoscyamus niger L. Ap K H b. rzadki Scrophulariaceae 93. Linaria vulgaris Mill. Aps W G rzadki 94. Chaenorhinum minus/l./ Lange Amk K T rzadki R 95. Veronica serpyllifolia L. Ał W H rzadki 96. V. arvensis L. Ar K T pospolity 97. V. triphyllos L. Ar K T pospolity 98. V. verna L. Aps K T rzadki 99. V. persica Poir. Ep K T częsty 100. V. agrestis L. Ar K T rzadki I 101. V. hederifolia L. Al. K T częsty I Lamiaceae 102. Glechoma hederacea L. Ał W H d. rzadki 103. Galeopsis tetrahit L. Al K T pospolity 104. G. pubescens Besser. Al K T rzadki 105. Lamium purpureum L. Ar K T pospolity 106. L. amplexicaule L. Ar H T rzadki 107. Mentha arvensis L. Anw W H rzadki Plantaginaceae 108. Plantago major L. Al W H pospolity 109. P. intermedia Gilib. Anw W H częsty 110. P. lanceolata L. Ał W H czesty Rubiaceae 111. Galium aparine L. Al K T częsty 112. G. spurium L. Ał W G rzadki I Asteraceae 113. Conyza canadensis /L./ Cronquist Ep K T częsty 114. Erigeron acris L. Aps K T częsty 115. Gnaphalium uliginosum L. Anw K T częsty 116. Bidens tripartita L. Anw K T częsty 117. Galinsoga parviflora Cav. Ep K T pospolity 118. G. ciliata /Raf./S.F. Blake Ep K T częsty 343

7 Teresa Skrajna, Helena Kubicka 119. Anthemis arvensis L. Ar K T częsty 120. Achillea millefolium L. Ał W H rzadki 121. Chamomilla recutita/l./ Rauschert Ar K T rzadki 122. Ch. suaveolens /Pursh./ Rydb. Ep K T częsty 123. Matricaria maritima L. subsp. inodora /L./ Dostal Ar K T częsty 124. Artemisia vulgaris L. Ał(nw) W H rzadki 125. A. campestris L. Aps W H rzadki 126. Senecio vulgaris L. Ar K T (H) częsty 127. S. vernalis Waldst. et Kit. Ep K T (H) rzadki 128. Arctium lappa L. Al K H rzadki 129. Cirsium arvense /L./ Scop. Al W G częsty 130. Lapsana communis L. Al K T (H) rzadki 131. Hypochoeris radicata L. Ał W H rzadki 132. Leontodon autumnalis L. Ał W H rzadki 133. Taraxacum officinale F.H. Wigg. Ał W H pospolity 134. Sonchus oleraceus L. Ar K T (H) częsty 135 S. asper /L./Hill Ar K T rzadki 136. Lactuca serriola L. Ar K H rzadki 137. Crepis capillaris /L./ Wallr. Ał K T rzadki Liliaceae 138. Alium vineale L. Aps W G rzadki 139. Gagea pratensis L. Ał W G rzadki I Juncaceae 140. Juncus bufonius L. Anw K T pospolity Cyperaceae 141. Carex hirta L. Ał W G rzadki Poaceae 142. Digitaria ischaemum /Schreb./ H.L. MuHl. Ar K T częsty 143. Echinochloa crus-galli/l./p. Beauv. Ar K T pospolity 144. Setaria pumila /Poir./ Poem et Schult. Ar K T pospolity 145. Agrostis capillaris L. Ał W G rzadki 146. Poa annua L. Ał K T pospolity 147. Agropyron repens /L./ P. Beauv. Anw W G pospolity Objaśnienia: Ar archeofity, Ep epekofity, Er ergazjofigofity, A apofity: ł łąkowe, nw nadwodne i siedlisk podmokłych, ps piaszczysk, muraw piaskowych i wydm, l siedlisk leśnych i zaroślowych, mk muraw kserotermicznych; K rośliny krótkotrwałe, W rośliny wieloletnie; T terofity, H hemikryptofity, G geofity, Ch chamefity Możliwości ochrony Najlepszą metodą ochrony gatunkowej roślin jest ochrona czynna. Takim sposobem ochrony mogłyby być objęte rzadkie chwasty polne na terenie Ogrodu Botanicznego w Powsinie. Ochrona chwastów miałaby charakter długofalowy, w której jako pierwsze chronione byłyby poszczególne gatunki, później zaś całe zespoły. 344

8 Aktualny stan i możliwości ochrony flory segetalnej w Ogrodzie Botanicznym w Powsinie Dokładna analiza istniejącej flory segetalnej na terenie omawianego Ogrodu Botanicznego wykazała obecność 17 gatunków rzadkich w skali kraju, z których jedynie 5 posiada liczną populację. Pozostałe gatunki występują nielicznie, a nawet sporadycznie. Liczebność tych taksonów należałoby zwiększyć przez wsiewanie nasion zebranych z sąsiednich obszarów. Badanie zapasu diaspor w glebie wyłoniło ponadto obecność kolejnych trzech gatunków z tej listy, są to: Nigella arvensis, Euphorbia exigua i Neslia paniculata. Można się więc spodziewać występowania ich w czasie prowadzenia uprawy. Istniejące zasoby roślinności segetalnej należałoby wzbogacić o typowe chwasty zbożowe, takie jak: Centaurea cyanus, Agrostemma githago, Consolida regalis czy Papaver dubium, które posiadają nieokreślony status zagrożenia, a występują jeszcze często we wschodnich terenach kraju i decydują o barwnym aspekcie letnim łanów zbóż. Uprawa zachowawcza miałaby na celu stworzenie warunków rozwoju chwastów najbardziej zbliżonych do ekstensywnej kultury rolnej. Przy zakładaniu tych upraw należy przestrzegać następujących podstawowych zasad, które umożliwiłyby wykształcenie się bogatych florystycznie agrocenoz: powierzchnia przeznaczona do ochrony chwastów powinna wynosić ok. 12 arów; na powierzchni przeznaczonej do ochrony chwastów należy stosować uprawę w systemie 4-polowym: zboża, zboża, okopowe, przemysłowe lub odłóg; stosowany powinien być tradycyjny (ekstensywny) sposób uprawy, stwarzający dogodne warunki do rozwoju chwastów; należy stosować nawożenie organiczne (kompostem) albo uprawę roślin na zielony nawóz; zabiegi pielęgnacyjne powinny być ograniczone do niezbędnego minimum - niestosowanie herbicydów, zaniechanie uprawek pożniwnych; rośliny powinny być zbierane tak, jak w tradycyjnej kulturze rolnej; nasiona chwastów powinny być wysiewane wraz z rośliną uprawną; nasiona chwastów powinny pochodzić z własnych zbiorów oraz z wymiany z innymi ośrodkami. Liczne występowanie na terenie Ogrodu Botanicznego w Powsinie gatunków o dużych wymaganiach pokarmowych wskazuje na zasobność troficzną siedlisk. Dlatego w pierwszej kolejności powinny być objęte ochroną gatunki najbardziej zagrożone w regionie, wymagające siedlisk zasobnych, takie jak: Adonis aestivalis, Camelina sativa, Sherardia arvensis, Stachys annuua, Fumaria schleicheri, Fumaria vailantii, Kickxia elatine, Valerianella rimosa, Veronica opaca, Veronica polita, Anagallis foemina, Bromus arvensis, Lolium temulentum, Lolium remotum. Kolejnym etapem byłoby objęcie ochroną gatunków charakterystycznych dla siedlisk uboższych troficznie: Polycnemum arvense, Herniaria hirsuta, Hierniaria glabra oraz gatunków siedlisk okresowo nadmiernie uwilgotnionych, takich, jak: Illecebrum verticillatum, Radiola linoides, Isolepis setacea, Hypericum humifusum, Juncus capitatus, Centunculus mi- 345

9 Teresa Skrajna, Helena Kubicka nimus, Centaurium pulchellum, Gnaphalium luteoalbum, Peplis portula. Przez cały czas prowadzenia upraw konieczne byłoby gromadzone banku nasion o dużej puli genowej. W trakcie realizacji ochrony chwastów niezbędny będzie monitoring, rejestrujący aspekty zmian sezonowych w agrofitocenozach. Pozytywnym aspektem ochrony chwastów poza zabezpieczaniem ich różnorodności biologicznej jest możliwość wykorzystania barwnych agrofitocenoz zbóż w aspekcie letnim jako obiektów dydaktycznych. Bardzo przydatne będą doświadczenia członków,,klubu Przyrodników, którzy w zakładzie doświadczalnym w Owczarach jako pierwsi przeprowadzili pilotażowy program ochrony chwastów w kraju. Dotychczas brak jest doniesień o występowaniu roślinności segetalnej w materiałach kolekcyjnych oraz nieliczne są ośrodki prowadzące ich ochronę. 4. wnioski 1. Zachowanie ginących gatunków chwastów jest obowiązkiem Polski ze względu na ratyfikację międzynarodowej konwencji z 1992 r. o zachowaniu bioróżnorodności. 2. Uprawa zachowawcza chwastów w kulturach rolniczych powinna być prowadzona w tradycyjnym systemie agrotechniki. 3. Wieloletni wysiew pojedynczych ziarniaków zbóż był prawdopodobnie przyczyną braku występowania w uprawach kolekcyjnych żyta w Ogrodzie Botanicznym w Powsinie typowych speirochorów, takich jak: Centaurea cyanus, Agrostemma githago, Vicia tetrasperma, Vicia villosa, Consolida regalis i inne. PIŚMIENNICTWO Herbich J Projekt ochrony chwastów polnych. Acta Univ. Łódź., Folia sozol.: Jackowiak B Antropogeniczne przemiany roślin naczyniowych Poznania. Wyd. Nauk. UAM, Poznań, ser. Biol. 42: Korniak T Flora segetalna północno-wschodniej Polski, jej przestrzenne zróżnicowanie i współczesne przemiany. Acta Acad. Agricult. Tech. Olst. Agricult. 53 Suppl. A: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Flowering plants and pteridophytes of Poland a checlist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Szafer W. Institute od Botany, Polish Academy of Sciences: Pawłowski B Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badania. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. PWN, Warszawa 1: Ratyńska H., Boratyński A Czynna ochrona roślin i zbiorowisk segetalnych i ruderalnych. Przegląd Przyrodniczy 11(2-3): Ratyńska H Zanim zginą maki i kąkole. Wyd. Klubu Przyr. Świebodzin:

10 Aktualny stan i możliwości ochrony flory segetalnej w Ogrodzie Botanicznym w Powsinie Rutkowski L Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa: Siciński J.T Gatunkowa różnorodność biologiczna chwastów segetalnych i jej zagrożenia w Polsce. Acta Univ. Łódź; Folia bot. 16: Sokołowski A.W Ubożenie roślinności segetalnej i problem jej ochrony. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 1: Warcholińska A.U List of threatened segetal plant species in Poland. In: Mochnacky S., Terpo A. (eds). Antropization and environment of rural settlements. Flora and vegetation. Proceedings of International Conference. Sattoraljaujhely: