JAN PYSZKO - poeta, tłumacz i animator kultury

MASARYKOVA UNIVERZITA Filozofická fakulta Ústav slavistiky Polský jazyk a literatura Bc. Lucyna Pyszková JAN PYSZKO - poeta, tłumacz i animator kultury Magisterská diplomová práce Školitel: Mgr. Renata Buchtová, Ph.D. Brno 2011

Čestné prohlášení Prohlašuji, že jsem magisterskou diplomovou práci Jan Pyszko poeta, tłumacz i animator kultury vypracovala samostatně s využitím uvedených pramenů a literatury. V Brně, 6. ledna 2011 2

Poděkování Na prvním místě patří moje poděkování mé školitelce Mgr. Renatě Buchtové, Ph.D. za cenné rady, připomínky a trpělivost, kterou mi věnovala. Chci také poděkovat Ireně Pyszkové a Kazimierzovi Kaszperovi, Ph.D. za poskytnutí rad a materiálů. 3

1. Wstęp... 6 2. Wstęp do historii i kultury Śląska Cieszyńskiego... 9 2.1 Historia Śląska Cieszyńskiego... 10 2.1.1 Teren przenikania się kultur i mieszania narodów... 10 2.1.2 Od średniowiecza do I wojny światowej... 10 2.1.3 Okres międzywojenny... 12 2.1.4 Okupacja niemiecka... 13 2.1.5 Czasy powojenne... 14 2.1.6 Po aksamitnej rewolucji... 15 2.2. Życie kulturalne na Zaolziu... 17 2.2.1 Termin Zaolzie... 17 2.2.2 Kultura na Zaolziu w czasach międzywojennych... 17 2.2.3 Czasy powojenne i po roku 1989... 19 2.2.4 Gwara cieszyńska... 20 2.3 Literatura zaolziańska... 22 2.3.1 Od twórczości ludowej do założenia ŚZLA... 22 2.3.2 Od założenia ŚZLA do końca drugiej wojny światowej... 25 2.3.3 Lata powojenne... 26 2.3.4 Pokolenie pierwszolotowców... 28 2.3.5 Wolna Czechosłowacja... 31 3. Jan Pyszko poeta, tłumacz, animator kultury... 35 3.1 Biografia twórcza... 36 3.1.1 Życie poety i animatora kultury... 36 3.1.2 Pomiędzy poezją lingwistyczną i regionalistyczną... 39 3.2 Twórczość... 53 3.2.1 Zbiory... 53 3.2.1.1 Pęknięta pieczęć... 53 3.2.1.2 Potoki... 57 3.2.1.3 Słowa jak kamienie... 61 3.2.1.4 Żarna... 65 3.2.1.5 Kamyki światła... 70 3.2.2 Wybory wierszy... 73 3.2.3 Almanachy i antologie... 75 3.3 Praca tłumacza... 80 3.3.1. Działalność przekładowa na Zaolziu... 80 3.3.2. Jan Pyszko jako tłumacz trzech języków... 82 3.4. Kawiarenka Pod Pegazem... 89 3.4.1 Pomysł... 89 3.4.2 Kronika spotkań z Pegazem... 93 3.4.3 Wpisy gości... 96 3.5. W oczach badaczy i przyjaciół... 100 3.5.1 Ziemia ojczysta i ścisłość matematyczna noty krytyczne... 100 3.5.2 Nauczyciel, poeta, przyjaciel wspomnienia... 105 4. Zakończenie... 115 5. Resumé... 119 6. Bibliografia... 123 7. Załączniki... 130 4

7.1 Rękopisy... 131 7.2 Okładki zbiorów... 138 7.3 Dokumenty Kawiarenki Pod Pegazem... 147 7.4 Fotografie... 156 5

1. Wstęp Moja praca dyplomowa poświęcona jest życiu, działalności, a przede wszystkim twórczości poety zaolziańskiego Jana Pyszki. Wybrałam ten temat, ponieważ dotychczas dorobek J. Pyszki nie został obszernie skompletowany i opisany. Warto również wspomnieć, iż poeta pochodził z tej samej wioski i tej samej rodziny co ja, a to pomogło mi dotrzeć do materiałów, do których inna osoba nie miałaby dostępu. W pierwszym rozdziale opisuję sytuację w regionie nazywanym Śląsk Cieszyński, który od dawna był terenem przenikania się kultur i mieszania narodów, przede wszystkim polskiego, czeskiego i niemieckiego, a także stanowił przedmiot sporów pomiędzy tymi narodami. Przedstawiam tło historyczne i warunki, w których kształtowała się narodowość ludzi, zamieszkujących te tereny od czasów średniowiecza aż po dzień dzisiejszy. Następnie przytaczam informacje dotyczące życia kulturalnego, na początku omawiając termin Zaolzie. Termin ten zaczął być używany od połowy lat dwudziestych XX wieku, najpierw w języku potocznym, w publicystyce, później w literaturze naukowej. Oznacza tereny za Olzą, które w roku 1920 przyłączone zostały do Czechosłowacji. Od tego momentu zaczęto określać kulturę i literaturę wspomnianego regionu terminem zaolziańska. Jak piszę w dalszych rozdziałach, kultura Polaków na Zaolziu od zawsze koncentrowała się wokół różnych organizacji, w czasach międzywojennych nie było inaczej. Najważniejszym zadaniem było utrzymanie języka polskiego i polskiego szkolnictwa, a to zadanie należało przede wszystkim do Macierzy Szkolnej dla Śląska Cieszyńskiego, która powstała już w 1885 roku. Po drugiej wojnie światowej życie kulturalne skupiło się wokół gazety Głos Ludu, a w 1947 roku został założony Polski Związek Kulturalno-Oświatowy (PZKO). Przy PZKO utworzona została Sekcja Literacko-Artystyczna (SLA). Jej członkami byli m. in. tacy artyści jak: Paweł Kubisz, Władysław Pasz, Franciszek Świder i inni. W 1949 roku zaczął wychodzić miesięcznik Zwrot, potem powstało pierwsze wydawnictwo książkowe SLA. W 1990 roku został powołany do życia Kongres Polaków w Republice Czeskiej, który w dzisiejszych czasach zrzesza wszystkie polskie organizacje. 6

Krótki rozdział poświęciłam również gwarze cieszyńskiej. Używanie tej gwary, potocznie nazywanej po naszymu, stanowi nie tylko część składową kultury językowej Zaolzian, jej znaczenie w dużej mierze odbija się też w literaturze regionalnej. W dziale poświęconym literaturze zaolziańskiej mapuję rozwój twórczości polskich poetów i prozaików pochodzących z lewego brzegu Olzy. Edmund Rosner rozpoczyna periodyzację literatury po roku 1920, a następnie dzieli ją na pięć odcinków czasowych, należy jednak wspomnieć, że literaturę tworzono już przed I wojną światową, i to przede wszystkim dzięki twórczości ludowej. Od 1848 roku zaczął pojawiać się Tygodnik Cieszyński i w związku z tym zaczyna się mówić o właściwej literaturze cieszyńskiej. Ważną postacią jest Jan Kubisz, nauczyciel i poeta, który zapisał się w historii tej literatury między innymi jako autor wiersza Do Olzy oraz Pamiętnika starego nauczyciela. W 1937 roku powstał Śląski Związek Literacko-Artystyczny, którego prezesem tymczasowym został Karol Berger, a na pierwszym walnym zebraniu na prezesa wybrano Pawła Kubisza, czołowego poetę lewobrzeżnego Śląska Cieszyńskiego. Członkami ŚZLA byli wszyscy wybitni pisarze Zaolzia. Jak piszę w następnej części mojej pracy, literatura rozwijająca się w czasach międzywojennych była jednym z istotnych składników literatury śląskiej, określanej jako literatura cieszyńska i należała do nurtu kulturalnego zwanego regionalizmem. Regionalizm i wartości patriotyczno-narodowe z czasem zaczęły się z tej literatury wytracać. W 1956 roku wydana została antologia poetycka SLA nazwana Pierwszy lot, w której zadebiutowali przedstawiciele nowego pokolenia nawiązującego do współczesnych nurtów poetyckich w Polsce. Po stronie nowej generacji stanął między innymi także Jan Pyszko. W latach dziewięćdziesiątych powstały nowe organizacje i inicjatywy twórcze. W 1990 r. założono Zrzeszenie Literatów Polskich w CSRF (ZLPC), zaś w 1989 roku założono Kawiarenkę Pod Pegazem, z którą silnie związany był J. Pyszko. W głównym rozdziale koncentruję się już na dorobku artystycznym Jana Pyszki. Autor zaczął pisać poezję około roku 1969, przedtem udzielał się w różnych organizacjach jako animator kultury zaolziańskiej, a także jako tłumacz, przede wszystkim z języka słowackiego, który znał dzięki studiom na uczelni słowackiej. 7

Na początku przytaczam więc w skrócie informacje na temat jego życia i działalności w szkolnictwie i organizacjach, następnie mapuję jego biografię twórczą. Tutaj cytuję niektórych krytyków, którzy interesowali się symboliką w poezji Pyszki, dotyczącą przede wszystkim krajobrazu beskidzkiego, domu rodzinnego, ale również zwracali uwagę na nawiązania poety do nurtu poezji lingwistycznej. W osobnych rozdziałach opisuję i analizuję jego poszczególne zbiory: Pękniętą pieczęć, Potoki, Słowa jak kamienie, Żarna i Kamyki światła. Na tym skupiłam się najbardziej, choć dodaję również wybory poezji (na przykład Strzałą zieloną po...) oraz almanachy i antologie, w których poezja Pyszki się pokazywała. Osobny rozdział poświęcam jego działalności translatorskiej, gdzie na wstępie opisuję działalność przekładową na Zaolziu. Jan Pyszko był tłumaczem języka czeskiego i słowackiego. Wymieniam najważniejsze jego prace, wśród nich debiut teatralny poety-tłumacza sztukę Gorący ziemniak, czyli Przypowieść o Janosiku Mikuláša Kočana. Rozdział koncentrujący się na problematyce Kawiarenki Pod Pegazem składa się z trzech części, gdzie mapuję pomysł, początki i dalsze losy KpP, następnie przytaczam kilka ważniejszych edycji, a na koniec dodaję niektóre wpisy gości, które odtwarzają nastój panujący na spotkaniach poetyckich. Pod koniec pracy zamieściłam rozdział, w którym przytaczając noty krytyczne oraz nekrologi i wspomnienia przyjaciół, podsumowuję całą twórczość, a także działalność animatorską Jana Pyszki. Oceniając moją pracę pod kątem genius loci warto jeszcze raz podkreślić miłość Jana Pyszki do miejsca, w którym się urodził, wyrastał, żył majestatyczne pola i góry, drzewa i szum potoku. Nie ma wątpliwości, że choć poeta Jan Pyszko rozpoczął twórczość stosunkowo późno, pozostawił po sobie niemały dorobek literacki. Można powiedzieć, że ta praca pomoże przybliżyć ten dorobek szerszemu gronu czytelników. 8

2. Wstęp do historii i kultury Śląska Cieszyńskiego 9

2.1 Historia Śląska Cieszyńskiego 2.1.1 Teren przenikania się kultur i mieszania narodów Śląsk Cieszyński (po czesku Těšínské Slezsko) od zawsze był obszarem, gdzie spotykały się różne narody i kultury. Historia tego bardzo specyficznego regionu sięga do czasów, kiedy zaczęło powstawać państwo polskie i czeskie. Dla tych właśnie organizmów stał się Śląsk Cieszyński powodem walk nie tylko o teren, ale także o tożsamość narodową. Miały na to wpływ różne czynniki, jak na przykład położenie geograficzne. Tereny miały znaczenie strategiczne, co powodowało, iż jak władca polski, tak i władca czeski chciał je pozyskać dla siebie. Na południu Przełęcz Jabłonkowska łączy doliny Olzy i Wagu. Do dzisiaj samochodem czy pociągiem najdogodniej jest przez tę dolinę dojechać do Bratysławy. Jeszcze bardziej znana jest znajdująca się na północnym zachodzie regionu tzw. Brama Morawska. Tędy właśnie wiódł szlak bursztynowy, łączący południe Europy z Bałtykiem. 1 Jak wspomina dalej publikacja Korzenie Zaolzia, z tego szlaku nie korzystali tylko kupcy, ale również osadnicy, kolonizatorzy czy stratedzy wojenni. W końcu, w XIX wieku, najważniejsze stały się czynniki ekonomiczne, czyli bogate złoża węgla kamiennego, co pociągnęło za sobą konieczność budowy kopalń, hut, fabryk, powstawanie miast i tras komunikacyjnych oraz kolei koszyckobogumińskiej. 2.1.2 Od średniowiecza do I wojny światowej Terytorium historycznego Księstwa Cieszyńskiego rozciągało się na zachodzie po rzekę Ostrawicę, na południu po pasmo Beskidu Śląskiego, na wschodzie po rzekę Białkę, na północy po rzekę Wisłę. 2 Pod koniec IX wieku obszar należał najprawdopodobniej do Państwa Wielkomorawskiego, jednak ówcześni mieszkańcy 1 2 Zahradnik, Stanisław, Ryczkowski, Marek, Korzenie Zaolzia, Warszawa Praga Trzyniec 1992, s. 12. Ibid., s. 12. 10

pod względem etnicznym wg Geografa Bawarskiego przynależeli prawdopodobnie do Wiślan czy Opolan. 3 Samodzielne Księstwo Cieszyńskie powstało po śmierci księcia opolskiego Władysława. Po rozbiciu dzielnicowym 4 około roku 1290 jego syn Mieszko otrzymał ziemię cieszyńską i oświęcimską i stał się założycielem linii Piastów Cieszyńskich. Wybudowano gród Cieszyn z ośrodkiem administracji liturgicznej. W warunkach rozbicia dzielnicowego książę Mieszko uważał za wskazane opierać swoją władzę o moc czeskiego króla Wacława II. Sojusz umocnił się po zawarciu związku małżeńskiego między córką Mieszka Violą a królem czeskim Wacławem III. Dalsze losy księstwa leżały w rękach Kazimierza I, który w 1327 roku przyjął zwierzchność lenną króla czeskiego Jana Luksemburczyka. A jak dodaje publikacja Korzenie Zaolzia: W 1339 roku dokonano następującej transakcji: Kazimierz Wielki zrzekł się zwierzchnictwa nad śląskimi ziemiami zagarniętymi przez czeskiego króla, ten zaś zrezygnował z praw do polskiego tronu. W ten sposób rozpoczął się sześciowiekowy okres oderwania od Polski Śląska Cieszyńskiego. 5 Oprócz Cieszyna powstają także miasta Frysztat, Frydek, Skoczów, Jabłonków, w sąsiednim Księstwie Raciborskim Bogumin. Rozwija się gospodarka folwarczna, browarnictwo czy sukiennictwo. Dzięki drugiej kolonizacji tzw. kolonizacji wołoskiej, rozwija się nieznana do tej pory na tych terenach gospodarka pasterska. W czasach wojny trzydziestoletniej i najazdów Tatarów, Madziarów czy Szwedów, w wyniku przemarszu wojsk, ale także zbyt szybkich zmian politycznych czy epidemii dżumy, dochodzi do wyniszczenia księstwa i ogromnego spadku liczby ludności. W roku 1653 umiera ostatnia przedstawicielka cieszyńskich Piastów Elżbieta Lukrecja, a zniszczone i odumarłe księstwo przechodzi do rąk Habsburgów jako lenno Korony Czeskiej. Po 1742 roku, kiedy doszło do podpisania pokoju między Austrią i Prusami, większa część księstwa znalazła się pod władzą pruską, a reszta terenu, w tym księstwo cieszyńskie, opawskie i karniowskie, aż do roku 1918 należało do Monarchii Austro-Węgierskiej, niosąc nazwę Śląska Austriackiego. 6 3 4 5 6 Szymeczek, Józef, Kaszper, Roman. Krótki zarys historii Śląska Cieszyńskiego, Bolzano 2006, s. 1. Podział w roku 1138. Zahradnik, S., Ryczkowski, M., Korzenie Zaolzia, ibid., s. 13. Ibid., s. 52. 11

2.1.3 Okres międzywojenny Po pierwszej wojnie światowej doszło do rozpadu Monarchii Austro-Węgierskiej i powstania niepodległych państw, w tym Czechosłowacji i Rzeczypospolitej Polskiej. Śląsk Cieszyński stał się dla tych dwóch krajów terenem spornym, głownie z powodów wymienionych na wstępie. Spór zaczął się w październiku 1918 i początkowo miał charakter regionalny. Jak wspomina publikacja Korzenie Zaolzia: Strona czeska posługiwała się racjami historyczno-prawnymi i gospodarczymi, natomiast polska etnograficznymi 7. Powstała Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego na czele z Józefem Londzinem i doszło do pierwszych manifestacji ludu polskiego żądającego przyłączenia do Polski. Po stronie drugiej czeski Krajowy Komitet Narodowy dla Śląska (Zemský národní výbor pro Slezsko) także domagał się prawa do władzy nad terenem. 8 Walki o terytorium z czasem rosły, aż spór dotarł do Pragi i Warszawy, gdzie prowadziły sprawę najwyższe władze obu państw. W końcu inicjatywę w swoje ręce wzięła Rada Ambasadorów złożona z przedstawicieli Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Japonii. Po wydaniu ostatecznego wyroku o podziale regionu dnia 28 lipca 1920 r. decyzja ambasadorów w zasadzie poparła czeskie starania o ziemie cieszyńskie, co w żaden sposób nie mogło zadowolić ani strony polskiej, ani czeskich nacjonalistów, którzy domagali się całego terytorium byłego Księstwa 9. Republice Czechosłowackiej przypadło w podziale 1272,8 km 2 z 311 tys. obywateli, cały karwiński region węgielny oraz kolej bogumińsko-koszycka. Miasto Cieszyn zostało podzielone na dwie części. Po czeskiej stronie powstało nowe miasto Czeski Cieszyn. Obszar został podzielony na powiaty, zasadniczo zmienił się skład narodowościowy. Jak przytaczają S. Zahradnik i M. Ryczkowski, decyzja podjęta w majestacie prawa nie uwzględniała ani racji historycznych, ani też etnograficznych. Najważniejsze okazały się interesy wielkiego kapitału państw trzecich. W ówczesnej 7 8 9 Ibid., s. 52. Kaszper Roman, Małysz Bohdan, Poláci na Těšínsku, Český Těšín, 2009, s. 22. Szymeczek, J., Kaszper, R.. Krótki zarys..., ibid., s. 5. 12

konfiguracji było to zgodne z interesami czechosłowackimi. Po raz kolejny decydowano o wysiłkach ludzi bez uwzględnienia ich woli 10. Granice z roku 1920 zostały nieporuszone aż do 28-30 września 1938 roku, kiedy to odbyła się konferencja w Monachium z udziałem Wielkiej Brytanii, Niemiec, Włoch i Francji. Postanowiono część Śląska Cieszyńskiego, zamieszkałego przez Niemców, przyłączyć do Rzeszy, co wykorzystał rząd polski i wręczył ministrowi spraw zagranicznych Czechosłowacji ultimatum. Domagano się w nim natychmiastowego przyłączenia południowo-zachodniej części Śląska do Polski, na co Praga się zgodziła. Nowe tereny włączone zostały do województwa śląskiego. Przyłączenie Zaolzia strona polska określiła jako zjednoczenie Śląska Cieszyńskiego powrót Zaolzia do Macierzy ( ). W urzędach wprowadzono język polski jako jedyny język urzędowy. 11 Jak piszą S. Zahradnik i M. Ryczkowski: Polacy mówili: sprawiedliwości stało się wreszcie zadość. Czesi przeciwnie: zdradziecko wbito nam nóż w plecy. 12 Akt przyłączenia Zaolzia do Polski był inaczej odbierany przez historyków polskich, a inaczej przez czeskich. Inaczej interpretowano fakty i wnioski, a inaczej patrzono na przyjęcie ultimatum i nowy podział granic. Ze strony czeskiej Polacy stali się okupantami i specjalnie nie nawiązywano do wydarzeń z roku 1920, kiedy postępowanie władz czeskich wobec ludności polskiej niczym się nie różniło od praktyk władz polskich po 1938 roku. Po dziś dzień poglądy badaczy na ten temat znacznie się różnią. 2.1.4 Okupacja niemiecka 1 września 1939 roku rozpoczął się największy konflikt zbrojny w historii druga wojna światowa. Wydarzenia te miały wpływ na dalsze losy większości krajów na świecie, w tym na sytuację w regionie Śląska Cieszyńskiego. Biorąc pod uwagę fakt, iż wydany rozkaz o wstrzymaniu agresji nie zdążył dotrzeć wszędzie na czas, wojna 10 11 12 Zahradnik, S., Ryczkowski, M., Korzenie Zaolzia, ibid., s. 64. Szymeczek, J., Kaszper, R.. Krótki zarys..., ibid., s. 8. Zahradnik, S., Ryczkowski, M., Korzenie Zaolzia, ibid,., s. 82. 13

na tym terytorium zaczęła się już 26 sierpnia, gdy Wehrmacht opanował stację kolejową w Mostach koło Jabłonkowa. 13 Wybuch II wojny światowej odmienił warunki życia ludności na Zaolziu. Na największe niebezpieczeństwa narażana była ludność polska (tak samo jak w całej Polsce). Jak twierdzą S. Zahradnik i M. Ryczkowski, w danej sytuacji społecznością uprzywilejowaną byli Czesi. Polacy przez cały czas okupacji musieli walczyć o zachowanie życia 14. Ocenianie okresu drugiej wojny światowej ponownie różni się, jeżeli chodzi o stronę czeskich i polskich historyków. Czescy badacze, jak na przykład Milan Myška, nie robią różnicy pomiędzy podejściem okupanta hitlerowskiego do polskiej i czeskiej narodowości, tak samo ruch oporu obu narodów oceniają na tym samym poziomie, a posługują się pojęciem ofiary ludu słowiańskiego. 15 S. Zahradnik i M. Ryczkowski podkreślają fakt, iż wobec miejscowej ludności polskiej postępowano brutalnie i bezpardonowo. Dążono do całkowitego zubożenia. Majątek Polaków został skonfiskowany. Ludność poddawano gwałtownej germanizacji 16 i przytaczają najważniejsze kroki przyczynione przez Niemców. Chodziło o szereg zarządzeń represyjnych skierowanych przede wszystkim przeciwko Polakom, jak na przykład aresztowania miejscowej inteligencji polskiej czy egzekucje publiczne. Przyjmuje się, że w czasie II wojny światowej zginęło około sześciu tysięcy mieszkańców Zaolzia. 17 2.1.5 Czasy powojenne Wiosna 1945 roku przyniosła Śląskowi Cieszyńskiemu wyzwolenie. Zakończył się mroczny i krwawy okres hitlerowskiej okupacji 18, przytacza publikacja Korzenie Zaolzia. Jednak walka o Zaolzie trwała nadal, gdyż rządy polski i czeski spierały się o granice i jej przesunięcie w bardziej korzystnym dla nich kierunku. Strona czeska wykorzystała anulowanie aktów monachijskich i automatycznie przyłączyła te tereny 13 14 15 16 17 18 Ibid., s. 97. Ibid., s. 97. Ibid, s. 98. Ibid, s. 98. Ibid, s. 103. Ibid, s. 107. 14

do Czechosłowacji. Polska natomiast nie przyjęła tego, powołując się na rok 1920 i niesprawiedliwe rozdzielenie regionu. Z drugiej strony sytuację pogarszały wydarzenia z roku 1938 i ponowne prześladowania, tym razem ze strony czeskiej. Dalsze życie Polaków uzależnione było od ogólnopaństwowych tendencji, zwłaszcza doktryny, że Czechosłowacja będzie państwem wyłącznie dla Czechów i Słowaków 19, piszą S. Zahradnik i M. Ryczkowski. Dopiero w 1947 roku podpisano polsko-czeski Układ o Przyjaźni i Współpracy Wzajemnej. 20 Na jego podstawie nie powołano do życia polskich organizacji, które działały przed 1 października 1938. Utworzone natomiast zostały dwie nowe organizacje Polski Związek Kulturalno-Oświatowy (PZKO) i Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej (SMP). 21 Jedyną możliwością realnego utrzymania polskości było życie kulturalne. Polska kultura była o wiele aktywniejsza od kultury Czechów i innych narodowości zamieszkujących te tereny. Organizacje wyżej wymienione były jednak pod wpływem partii komunistycznej, wprawdzie po sierpniu w 1968 odrodziły się SMP i Harcerstwo Polskie, jednak w końcu PZKO stało się jedynym uznawanym przez władze reprezentantem polskiej mniejszości na Zaolziu. Okres komunistycznej normalizacji na Zaolziu trwał od lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku i zakończył się rewolucją aksamitną w 1989 roku. 22 2.1.6 Po aksamitnej rewolucji Po rozpadzie Związku Radzieckiego doszło do poprawy sytuacji na Śląsku Cieszyńskim. Powrót do demokracji, do możliwości pełnej realizacji potrzeb narodowościowych, nie mógł objeść się bez zmian transformacyjnych, które umożliwiły integrację obywatelstwa polskiego do nowych wydarzeń. 23 Wszystko toczyło się głównie wokół PZKO, ale powstawały też nowe organizacje, rozwijało się szkolnictwo i kultura. Zmienił się również stosunek do problematyki Zaolzia. Jak powiedział Lech Wałęsa, nowy prezydent 19 20 21 22 23 Ibid, s. 114. Szymeczek, J., Kaszper, R., Krótki zary..., ibid., s. 12. Ibid, s. 12. Ibid, s. 14. Kaszper R., Małysz, B., Poláci na Těšínsku, Ibid., s. 82. 15

Rzeczypospolitej, na Federalnym Zgromadzeniu podczas jego pierwszej oficjalnej wizyty w CSFR, polska mniejszość w Czechosłowacji była kiedyś przedmiotem sporów i powodem zadrażnień w stosunkach polsko-czechosłowackich, a dzisiaj ma szansę zamienić się w element zbliżenia się, pomagać w robieniu wspólnych dobrych interesów 24. Po wstąpieniu Republiki Czeskiej do Unii Europejskiej 1 maja 2004 rok, zakres praw mniejszości narodowych jeszcze się rozszerzył i po dziś dzień ma UE dalej wpływ na życie i losy Polaków na Zaolziu. 24 Labocha, Janina.: Polsko-czeskie pogranicze na Śląsku Cieszyńskim, Kraków 1997, s. 139. 16

2.2. Życie kulturalne na Zaolziu 2.2.1 Termin Zaolzie Pisząc o życiu kulturalnym Śląska Cieszyńskiego po stronie czeskiej, trzeba wyjaśnić termin Zaolzie. Nazwa ta używana jest od połowy dwudziestych lat XX wieku, najpierw w języku potocznym, w publicystyce, a potem także w literaturze naukowej. Tereny Zaolzia zwykło w Polsce określać ten obszar Śląska Cieszyńskiego, która 28 lipca 1920 roku decyzją Konferencji Ambasadorów przypadł Czechosłowacji. 25 Nazwa Zaolzie z geograficznego punktu widzenia określa teren za Olzą, czyli rzeką, która tworzy naturalną granicę między Polską i Republiką Czeską. Z biegiem czasu polski termin stał się również dysygnatem polskości po drugiej stronie Olzy, tj. postaw narodowych i społecznych oraz powstających tam i uznawanych przez tamtejszych Polaków specyficznych form i treści kulturowych 26. Po rozdzieleniu Śląska Cieszyńskiego organizacje wybrały za swoje centrum miasto Český Těšín, które dzięki swojemu położeniu odpowiadało im najbardziej. Mnóstwo instytucji miało swoją siedzibę w Domu Polskim (później Hotel Polonia, dziś Hotel Piast). Český Těšín po dziś dzień pełni funkcję nie mianowanej stolicy Polaków w Republice Czeskiej. 27 2.2.2 Kultura na Zaolziu w czasach międzywojennych Polska mniejszość narodowa, jak pisze Edmund Rosner, odznacza się dużą aktywnością kulturalną 28. Mówimy o sztuce teatralnej, muzycznej, plastycznej i literackiej, i to jak w odrębie twórczości amatorskiej, tak oczywiście również profesjonalnej. 25 26 27 28 Rosner, Edmund. Kultura Zaolzia (1920-1990), Cieszyn 1992, s. 7; Martinek, Libor. Życie literackie na Zaloziu 1920-1945, Kielce 2008, s. 5. Zarzeczny, Bolesław. Życie literacko-artystyczne na Zaolziu [w:] Suita zaolziańska, Opole 1985, s. 3. Sztefková, Petra, Spolková činnost Poláků na Těšínsku, Brno 2009, s. 12. Rosner, Edmund. Literatura polska z czeskiego Śląska, Cieszyn 1995, s. 9. 17

Po I wojnie światowej Polacy na Zaolziu kontynuowali działalność kulturalną za pośrednictwem różnych organizacji. Te starały się podtrzymywać w ludziach świadomość narodową. Jeszcze przed pierwszą wojną światową istniały zrzeszenia młodzieży w niemieckim gimnazjum w Cieszynie, mianowicie Złączenie Polskie i Towarzystwo Uczących się Języka Polskiego. Oprócz tego można wspomnieć kilka organizacji z najróżniejszych dziedzin, jak na przykład Towarzystwo Rolnicze, Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek, Towarzystwo Pomocy Naukowej. 29 Najważniejszym zadaniem było utrzymanie języka polskiego i polskiego szkolnictwa. To zadanie należało do Macierzy Szkolnej w Czechosłowacji (od 1885 r.). W 1909 roku zostało założone Gimnazjum Realne im. J. Słowackiego w Orłowej. Po rozdzieleniu Śląska Cieszyńskiego działalność polska jeszcze bardziej nabrała na sile, przede wszystkim z powodu działalności antypolskiej ze strony czeskiej. Macierz zakładała prywatne szkoły polskie, finansowała też gimnazjum w Orłowej. Rozwijała się także działalność śpiewacza, w 1927 roku powstał Polski Związek Chórów w Czechosłowacji. Doszło do rozkwitu czasopiśmiennictwa (ukazywały się 34 tytuły). Oprócz tego powstawały polskie kluby sportowe, stowarzyszenia robotnicze, wyznaniowe, komunistyczne, młodzieżowe. I jak wspomina B. Zarzeczny, dzięki zakładaniu przy kołach Macierzy i tzw. czytelniach bibliotek, rozwijało się czytelnictwo i działalność oświatowa 30. Do najważniejszych postaci, dla których głównym zadaniem było podtrzymywanie ducha narodowego i utrzymywanie poczucia wspólnoty regionalnej, należą Jan Kubisz, Paweł Stalmach, Andrzej Cińciała, Karol Piegza, czy też Gustaw Fierla i Franciszek Świder. Jak można przeczytać w artykule Czesławy Rudnik: Literaci, malarze i rzeźbiarze polscy u nas na Śląsku nie byli dotąd zrzeszeni w żadnej organizacji. Poszczególni pracownicy literaccy i artystyczni, o ile nie należeli do Zawodowych Związków Literatów Polskich, chodzili odosobnieni 31. Tak więc powstał w 1937 roku Śląski Związek Literacko-Artystyczny, a jego duchowym przywódcą i 29 30 31 Sztefková, P., Spolková činnost..., ibid., s. 13. Zarzeczny, B.. Życie literacko-artystyczne na Zaolziu [w:] Suita zaolziańska, ibid, s. 3. Rudnik, Czesława. Organizacje literatów zaolziańskich [w:] Zwrot, 3/2005, s. 3. 18

prezesem stał się Paweł Kubisz. Związek organizował wieczory literackie i wystawy plastyków, wydawał również zbiory poezji. Jego działalność przerwał wybuch drugiej wojny światowej. 2.2.3 Czasy powojenne i po roku 1989 Po 1945 roku polskie życie kulturalne skupiło się wokół pisma Głos Ludu (pierwszy numer pokazał się w czerwcu 1945, a gazeta wychodzi trzy razy w tygodniu po dziś dzień). Także przedwojenni pedagodzy starali się odnowić polskie szkolnictwo i wydawać pisma szkolne z materiałami dydaktycznymi. W ten sposób powstały czasopisma Nasza Szkoła i Nasza Praca, które ukazują się do dziś pod tytułami Jutrzenka i Ogniwo. 32 Jak już napisałam wyżej, w 1946 roku powstało Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej, a w 1947 roku został założony Polski Związek Kulturalno-Oświatowy (PZKO). Wraz z założeniem tych dwóch organizacji ożywiło się polskie życie kulturalne od Bogumina aż po Mosty koło Jabłonkowa. Członkowie PZKO działają do dziś w miejscowych kołach, prawie przy każdym kole istnieje Klub Młodych i Klub Kobiet. Związek zrzesza środowiska amatorskiej działalności artystycznej, jak na przykład śpiewactwo (chóry) i teatry amatorskie. Przy zarządzie głównym pracują zespoły reprezentacyjne. ZG PZKO wydaje również miesięcznik społecznokulturalny Zwrot (od 1949 r.) i almanach zaolziański Kalendarz Śląski. 33 W ramach nowego ustroju SMP stało się polską częścią grupy Českolovenský svaz mládeže, a jego samodzielna działalność odrodziła się dopiero w roku 1968. W roku 1948 powstała Sekcja Akademicka Jedność, zrzeszająca studentów szkół wyższych. Z inicjatywy przedwojennych działaczy ŚZLA została przy PZKO utworzona Sekcja Literacko-Artystyczna (SLA). Z organizacją łączą się nazwiska takich artystów jak: Paweł Kubisz, Władysław Pasz, Franciszek Świder, Gustaw Przeczek, Gustaw Fierla, Dominik Figurny, Paweł Rdacz, Rudolf Żebrok, Karol Piegza i inni. SLA nie stworzyła żadnego programu ideologicznego, celem było stworzenie 32 33 Zarzeczny, B., Życie literacko-artystyczne na Zaolziu [w:] Suita zaolziańska, ibid., s. 5. Ibid., s. 5-6. 19

podstaw zabezpieczenia zawodowego, wydawanie opinii w sprawach literackoartystycznych i rozwijanie ruchu wydawniczego 34. W latach osiemdziesiątych został zniesiony tzw. mały ruch graniczny. Po założeniu NSZZ Solidarność 35 przerwano kontakty Czechosłowacji z PRL, co oczywiście miało wpływ na losy polskiej mniejszości. Chęć bycia członkiem ówczesnych organizacji malała, dopiero po 1989 znowu zaczęła się odnawiać. W 1990 roku został powołany do życia Kongres Polaków w Republice Czeskiej. Ten w dzisiejszych czasach zrzesza on wszystkie polskie organizacje. Można wymienić na przykład Harcerstwo Polskie w RC, Klub Polski w Pradze, Macierz Szkolną w RC, Polskie Towarzystwo Medyczne, Polskie Towarzystwo Artystyczne ARS MUSICA, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Sportowe Beskid Śląski w RC, a także PZKO. Koordynuje polską działalność na Zaolziu i wydaje również gazetę Polaków w RC Głos Ludu. 2.2.4 Gwara cieszyńska Jadwiga Pachecka w swym eseju pisze: Odległość od centrum, pewna izolacja, powodują, iż zazwyczaj na pograniczach utrzymują się dłużej odmiany regionalne, dialekty i gwary. W takich wypadkach stosunek do użytkowania gwary i języka literackiego (...) może się wyrażać w różnych układach. 36 Można powiedzieć, że stosunek ludności zaolziańskiej do gwary od zawsze był pozytywny i stanowił część składową dorobku kulturalnego Polaków mieszkających na ziemi cieszyńskiej. Tak więc jednym ze specyficznych zjawisk dotyczących kultury Zaolzia jest gwara używana na tym terenie. Gwara ta, potocznie nazywana po naszymu, jest zaliczana do dialektu śląskiego języka polskiego i posługuje się nią głównie mniejszość polska. Charakteryzuje się mnóstwem naleciałości ze strony niemieckiej, wołoskiej, słowackiej, i oczywiście w dużej mierze czeskiej. 34 35 36 Rudnik, C., Organizacje Literatów zaolziańskich, ibid., s. 4. Ogólnopolski związek zawodowy, który powstał w 1980, ośrodek masowego ruchu oporu przeciw socjalistycznym rządom PRL. Pachecka, Jadwiga: Wartość gwary i jej rola na pograniczu kultur [w:] Mniejszości narodowe na Śląsku Cieszyńskim dawniej i dziś, Czeski Cieszyn, 2001, s. 172. 20