INFORMACJA O REALIZACJI DZIAŁAŃ WYNIKAJĄCYCH Z NARODOWEGO PROGRAMU OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO W 2011 ROKU

MINISTER ZDROWIA INFORMACJA O REALIZACJI DZIAŁAŃ WYNIKAJĄCYCH Z NARODOWEGO PROGRAMU OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO W 2011 ROKU Podstawa prawna: art. 2 ust. 7 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375) WARSZAWA 2013

SPIS TREŚCI WSTĘP... 3 I. OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO... 5 1. Problematyka zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania na świecie. Rekomendacje... 5 2. Sytuacja epidemiologiczna zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w Polsce... 8 3. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego... 12 II. REALIZACJA NARODOWEGO PROGRAMU OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO W 2011 ROKU... 19 Resorty i urzędy centralne... 20 1. Minister Zdrowia... 21 2. Minister Edukacji Narodowej... 34 3. Minister Pracy i Polityki Społecznej... 38 4. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego... 43 5. Minister Sprawiedliwości... 46 6. Minister Spraw Wewnętrznych... 73 7. Minister Obrony Narodowej... 92 8. Narodowy Fundusz Zdrowia... 105 Jednostki samorządu terytorialnego... 106 1. Samorządy województw... 108 2. Samorządy powiatowe i gminne... 131 III. PODSUMOWANIE I WNIOSKI... 206 1. Resorty i urzędy centralne... 206 2. Jednostki samorządu terytorialnego... 206 3. Wnioski... 218

WSTĘP Zdrowie psychiczne jest obecnie jednym z ważniejszych aspektów zdrowia w pojęciu ogólnym, jest wyzwaniem dla polityki społecznej i zdrowotnej państwa oraz samorządów terytorialnych. Przez wiele lat temat osób cierpiących z powodu niedostatku zdrowia psychicznego był marginalizowany i stanowił społeczne tabu. Jednakże w obliczu rosnącej zapadalności na zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, należy walczyć o zasadniczą zmianę podejścia do tego zagadnienia i związanych z nim problemów społecznych. Preambuła ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375) wskazuje, iż zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem osobistym człowieka, a ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi należy do obowiązków państwa". Zgodnie z art. 2 ust. 1 tej ustawy ochrona zdrowia psychicznego obejmuje w szczególności realizację zadań polegających na promocji zdrowia psychicznego i zapobieganiu zaburzeniom psychicznym, zapewnieniu osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym, kształtowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właściwych postaw społecznych, a zwłaszcza zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji. Powyższe zadania są realizowane przez działania określone w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego, który wszedł w życie na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego (Dz. U. z 2011 r. Nr 24, poz. 128). Przywołane rozporządzenie w 5 pkt 2 nakłada na realizatorów Programu obowiązek składania ministrowi właściwemu do spraw zdrowia rocznych sprawozdań z realizacji zadań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w terminie do 15 maja. Następnie, w świetle zapisów art. 2 ust. 7 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, minister właściwy do spraw zdrowia przedkłada Radzie Ministrów, w terminie do dnia 30 września każdego roku, informację o realizacji wynikających z Programu działań. W części I. Informacji o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2011 r. omówiono problematykę ochrony zdrowia psychicznego, w tym dokumenty i rekomendacje m.in. Światowej Organizacji Zdrowia i Unii Europejskiej dotyczące zalecanych rozwiązań z zakresu promocji i ochrony zdrowia psychicznego, 3

epidemiologię zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w Polsce oraz cele i założenia Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. W części II. Informacji przedstawiono wyniki realizacji zadań wyznaczonych przez Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego w 2011 r. W pierwszej kolejności zaprezentowano sprawozdania ministrów właściwych ze względu na cele Programu, tj. Ministra Zdrowia, Ministra Edukacji Narodowej, Ministra Pracy i Polityki Społecznej, Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministra Sprawiedliwości, Ministra Spraw Wewnętrznych, Ministra Obrony Narodowej oraz Narodowego Funduszu Zdrowia. Następnie analizie zostały poddane jednostki samorządu terytorialnego wszystkich szczebli. Część III zawiera podsumowanie i streszczenie wyników realizacji NPOZP oraz wnioski wynikające z realizacji NPOZP w 2011 r. 4

I. OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO 1. Problematyka zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania na świecie. Rekomendacje. Raport Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 2001 r., Zdrowie psychiczne: nowe rozumienie, nowa nadzieja, wskazuje iż zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania dotykają w pewnych okresach życia nawet 25% populacji. Są to choroby powszechne i o uniwersalnym charakterze, dotyczą ludzi ze wszystkich krajów i społeczeństw, osób w każdym wieku, niezależnie od płci czy statusu materialnego, mieszkających na terenach zurbanizowanych oraz wiejskich 1. WHO szacuje, że 450 milionów ludzi na świecie cierpi na różnego rodzaju zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, wliczając w to uzależnienia od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych. Ze statystyk wynika, że nawet jedna na cztery rodziny ma w swoim gronie przynajmniej jedną osobę cierpiącą na zaburzenia psychiczne lub zaburzenia zachowania. Szacuje się, że zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania stanowią 12% globalnego obciążenia chorobami, natomiast budżety większości państw przeznaczają na ten cel mniej niż 1% wszystkich swoich wydatków na ochronę zdrowia. Ponad 40% krajów nie ma stworzonej polityki wobec problemów zdrowia psychicznego, a blisko 30% nie ma żadnych programów zdrowotnych dotyczących tego zagadnienia 2. Koszty ekonomiczne zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania są długofalowe i bardzo wysokie. Dotyczą zarówno jednostek, jak i ich rodzin oraz całego społeczeństwa. Część z tych ekonomicznych obciążeń jest oczywista i wymierna, ale część jest praktycznie niemożliwa do oszacowania. Do mierzalnych kosztów należą potrzeby systemu ochrony zdrowia i systemu pomocy społecznej, koszty utraconego zatrudnienia i zmniejszonej produktywności, koszty przestępczości i bezpieczeństwa publicznego oraz negatywnych skutków przedwczesnej śmiertelności 3. W związku z powagą i rozmiarem problemu oraz faktem, że jest on często marginalizowany - zarówno społecznie, jak i poprzez decyzje polityczne - WHO wydało ogólne rekomendacje dla rządów państw, mające na celu podjęcie przez nie realizacji programów z zakresu zdrowia psychicznego. Zalecenia te dotyczą działania w zakresie: 1 Mental Health: New Understanding, New Hope, The Word Health Report 2001, World Health Organization 2001, s. 19. 2 Ibidem, s. 3. 3 Ibidem, s. 26. 5

1) zapewnienia leczenia w ramach podstawowej opieki zdrowotnej; 2) zapewnienia dostępu do leków psychotropowych; 3) dostarczenia opieki w ramach społeczności lokalnych; 4) edukowania społeczeństwa i tworzenia kampanii społecznych; 5) włączania w proces podejmowania decyzji oraz tworzenia programów i usług wspólnot lokalnych, rodziny i osób korzystające ze świadczeń; 6) ustanawiania narodowej polityki, programów oraz prawa stanowiących odpowiedź na problemy zdrowia psychicznego; 7) rozwijania zasobów ludzkich; 8) współpracy sektora ochrony zdrowia z innymi sektorami; 9) monitorowania wskaźników zdrowia psychicznego na poziomie lokalnym; 10) wspierania badań naukowych 4. Wytyczne z raportu WHO zostały potwierdzone, jako konieczne do zastosowania, przez Rezolucję Komitetu Wykonawczego WHO z 17 stycznia 2002 r., w dokumencie Umocnienie zdrowia psychicznego. Wzywa ona państwa członkowskie do wypełnienia zaleceń raportu, ustanowienia polityki wobec zdrowia psychicznego, programów oraz prawa, opartych na aktualnej wiedzy naukowej i zawierających odniesienie do problematyki praw człowieka oraz do konsultacji z podmiotami związanymi z tematem zdrowia psychicznego, jak również do zwiększenia inwestycji w zdrowie psychiczne, zarówno we własnych krajach, jak i w ramach współpracy międzynarodowej. Zalecenia mówią o wspieraniu analiz, dotyczących sytuacji zdrowia psychicznego - opartych na badaniach i ocenie potrzeb - służących lepszemu zrozumieniu zagadnienia wśród tworzących prawo i innych partnerów oraz ułatwiających skuteczne tworzenie polityki i programów, odnoszących się do ochrony zdrowia psychicznego. Dokument wskazuje na konieczność umacniania i zróżnicowania procesu budowania koalicji ze społeczeństwem obywatelskim i poczynienia działań, w celu zwiększenia globalnej świadomości i poparcia dla kampanii zdrowia psychicznego. Według rezolucji, potrzebne jest również wsparcie dla programów ograniczających psychologiczne skutki wojny, konfliktów i katastrof naturalnych 5. Rekomendacje Unii Europejskiej nie odbiegają od wytycznych proponowanych przez WHO. W dokumencie Zielona Księga. Poprawa zdrowia psychicznego ludności. Strategia zdrowia psychicznego dla Unii Europejskiej, stwierdzono, że Dla obywateli zdrowie psychiczne jest 4 Mental Health: New Understanding, New Hope, The Word Health Report 2001, World Health Organization 2001, s. 110. 5 Strengthening mental Health, Resolution of the Executive Board of the WHO, 2002. 6

kapitałem pozwalającym na realizowanie ich intelektualnego i emocjonalnego potencjału oraz znalezienie i odrywanie swoich ról w życiu społecznym, w szkole i w pracy" 6. Dlatego też, tak ważne jest zapewnienie osobom cierpiącym na zaburzenia psychiczne powszechnie dostępnej i wysokiej jakości opieki. Dokument podkreśla, że działania wobec osób z problemami zdrowia psychicznego powinny być kompleksowe i nie ograniczać się jedynie do działań medycznych. Należy podjąć próbę zmiany czynników społecznych, zapobiegać wykluczeniu i dyskryminacji osób cierpiących na zaburzenia, włączyć do poszukiwania rozwiązań także osoby korzystające ze świadczeń oraz organizacje pozarządowe, zająć się promocją zdrowia psychicznego oraz zapobieganiem chorobom psychicznym na gruncie społeczności lokalnych. Zielona Księga precyzuje, że działanie na rzecz zdrowia psychicznego powinno dotyczyć wszystkich grup społecznych, tj. dzieci, młodzieży, osób starszych, osób aktywnych zawodowo oraz grup wrażliwych społecznie. W zasięgu tego działania powinno się znaleźć szczególnie: zapobieganie depresji i samobójstwom oraz zaburzeniom spowodowanym spożywaniem substancji psychoaktywnych. Sprzyjać zadaniom, wyznaczonym przez zapisy Zielonej Księgi, ma deinstytucjonalizacja opieki psychiatrycznej oraz zejście pomocy na poziom lokalny, bardziej dostępny dla osób z problemami zdrowia psychicznego oraz przyczyniający się do zwiększenia integracji społecznej. Kolejnym międzynarodowym dokumentem zajmującym się problematyką zdrowia psychicznego jest Deklaracja o ochronie zdrowia psychicznego dla Europy z 2005 r. Potwierdza ona rekomendacje zawarte w raporcie WHO Zdrowie psychiczne: nowe rozumienie, nowa nadzieja. Do priorytetów zawartych w deklaracji należą: zwiększanie świadomości na temat znaczenia dobrostanu psychicznego, wspólne zwalczanie stygmatyzacji, dyskryminacji i nierówności oraz umożliwienie osobom cierpiącym na zaburzenia psychiczne i ich rodzinom, aktywnego włączenia w ten proces, tworzenie i wdrażanie kompleksowych, zintegrowanych i efektywnych systemów promocji, zapobiegania, rehabilitacji i leczenia oraz opieki i odzyskiwania zdrowia przez osoby z problemami zdrowia psychicznego. 7 Podkreślając fakt, że zdrowie psychiczne jednostek ma ogromne znaczenie dla społeczności lokalnej, ma wpływ na poziom dobrostanu psychicznego, jakości życia i zdrowia w ogóle, 6 Zielona Księga. Poprawa zdrowia psychicznego ludności. Strategia zdrowia psychicznego dla Unii Europejskiej, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela 2005, s. 5. 7 Mental Health Declaration for Europę. Facing the Challenges, Building Solutions, WHO European Ministerial Conference on Mental Health, Helsinki 2005, s. 3. 7

Europejski pakt na rzecz zdrowia i dobrostanu psychicznego wzywa państwa członkowskie do podjęcia działania w zakresie pięciu priorytetowych obszarów: zapobiegania depresjom i samobójstwom, dbanie o zdrowie psychiczne i edukację wśród młodzieży, dbanie o zdrowie psychiczne w miejscu pracy - mając na względzie fakt, że zatrudnienie odgrywa kluczową rolę w ponownym włączaniu do społeczeństwa osób z problemami zdrowia psychicznego - pomoc w utrzymywaniu dobrego zdrowia psychicznego osobom starszym oraz zwalczanie stygmatyzacji i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania 8. Większość rekomendacji i wskazówek, niezależnie od podmiotów będących ich autorami, podkreśla znaczenie programów z zakresu promocji i profilaktyki zdrowia psychicznego, zaleca stopniowe przekształcanie dużych szpitali psychiatrycznych na rzecz lokalnych poradni i tworzenia oddziałów psychiatrycznych w szpitalach lokalnych (ogólnych, wielospecjalistycznych), włączanie w programy ochrony zdrowia psychicznego społeczności lokalnych, osób korzystających ze świadczeń oraz organizacji pozarządowych, a także rozwijanie opieki środowiskowej, czyli usług w pobliżu miejsca zamieszkania i poza dużymi szpitalami. 2. Sytuacja epidemiologiczna zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w Polsce. W Polsce liczba osób leczących się z powodu problemów zdrowia psychicznego oscyluje w okolicy 1,6 mln. Jednakże należy spodziewać się, iż faktyczna liczba osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania jest znacznie wyższa. Przytoczone powyżej dane pochodzą z Rocznika Statystycznego 2009. Zakłady psychiatrycznej i neurologicznej opieki zdrowotnej, przygotowanego przez Zakład Organizacji Ochrony Zdrowia Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie i obrazują jedynie zgłaszalność do placówek psychiatrycznej opieki zdrowotnej. W obliczu rosnącej zapadalności na zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania obowiązkiem władz publicznych jest walka o fundamentalne zmiany w systemie psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Zagadnienia z zakresu promocji i ochrony zdrowia psychicznego, a także generowane przez powyższą tematykę problemy społeczne, powinny być traktowane zarówno przez administrację rządową, jak i samorządową, jako priorytetowe. Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania generują olbrzymie koszty, których wysokość szacuje się na 3% do 4% produktu krajowego brutto. Koszty świadczeń gwarantowanych 8 European Pactfor Mental Health and Well-being, EU high-level conference Together for Mental Health and Well-being, Brussels 2008. 8

z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień finansowanych ze środków publicznych NFZ, wyniosły w 2010 roku ponad 2 mld zł. Stanowi to 3,5% wszystkich kosztów ponoszonych przez Fundusz na świadczenia zdrowotne. Wydatki ZUS na świadczenia związane z niezdolnością do pracy osób z problemami zdrowia psychicznego wyniosły w 2010 roku blisko 4,5 mld zł, co stanowiło 15,9 % wszystkich wydatków. Warto w tym miejscu przypomnieć, iż według danych ZUS za 2010 r. 59,6% osób pobierających renty socjalne, a zatem osób, które nigdy nie rozpoczęły aktywności zawodowej, prawo do tych świadczeń nabyło w związku ze stwierdzonymi u nich zaburzeniami psychicznymi. W ciągu 20 lat, między rokiem 1990 a 2010, wskaźnik rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych wzrósł ponad dwukrotnie: o 124% (z 1629 do 3655 na 100 tys. ludności) w opiece ambulatoryjnej i o 51% (z 362 do 548 na 100 tys. ludności) w opiece stacjonarnej. Przy czym, o ile do roku 2005 wartości wskaźników - obserwowane w pięcioletnich interwałach czasowych - sukcesywnie wzrastały, między rokiem 2005 a 2010 wskaźnik rozpowszechnienia w opiece ambulatoryjnej pozostał na podobnym poziomie, a wskaźnik hospitalizacji wzrósł zaledwie o 2%. Zjawisko to spowodowane zostało w znacznym stopniu spadkiem zapadalności (liczbą rejestrowanych pacjentów po raz pierwszy zgłaszających się do leczenia), niż liczbą pacjentów leczonych w poprzednich latach. O ile między rokiem 1990 a 2005 zapadalność zarówno w opiece ambulatoryjnej, jak i całodobowej, sukcesywnie rosła to między rokiem 2005 a 2010 zapadalność w opiece ambulatoryjnej spadła o 2% (z 1029 do 1005 na 100 tys. ludności), a w opiece całodobowej o 13% - z 240 do 210 na 100 tys. ludności (Rys.l i 2). Rys. 1. OPIEKA AMBULATORYJNA. Leczeni ogółem i po raz pierwszy z zaburzeniami psychicznymi. Wskaźnik na 100 tys. ludności. 9

Rys. 2. OPIEKA STACJONARNA. Leczeni ogółem i po raz pierwszy z zaburzeniami psychicznymi. Wskaźnik na 100 tys. ludności. W opiece ambulatoryjnej, w analizowanym okresie, wystąpił wzrost wszystkich kategorii zaburzeń psychicznych (Tab.l). Prawie czterokrotnie wzrosło rejestrowane rozpowszechnienie zaburzeń psychotycznych - o 263%, zaburzenia niepsychotyczne wzrosły o 49%. Najwyższy, ponad siedmiokrotny wzrost, wystąpił w przypadku zaburzeń spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych, prawie dwukrotnie wzrósł wskaźnik zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu (84%), upośledzenie umysłowe wzrosło o 152%. Warto zauważyć, że w opiece ambulatoryjnej do roku 2000 wskaźniki zaburzeń niepsychotycznych były wyższe niż psychotycznych, od roku 2005 proporcje te odwróciły się. O ile w roku 1990 wskaźnik zaburzeń niepsychotycznych był o 77% wyższy niż psychotycznych, w roku 2000 o 8%, to już w roku 2005 wyższy był wskaźnik zaburzeń psychotycznych o 3%, a w roku 2010 o 37%). Pomiędzy rokiem 2005 a 2010 wskaźnik zaburzeń psychotycznych wzrósł o 14%, a zaburzeń niepsychotycznych spadł o 14%. Jednocześnie rejestruje się coraz więcej poradni psychologicznych - od 24 w roku 2004, 102 w roku 2005, do 271 w roku 2010. Można przypuszczać, że powoduje to odpływ pacjentów niepsychotycznych z psychiatrycznej opieki ambulatoryjnej. Część tych poradni przekształciła się z poradni zdrowia psychicznego bądź poradni dla osób uzależnionych. Poradnie te zajmują się głównie psychoterapią, zatrudniają prawie wyłącznie psychologów, w związku z tym ich pacjenci nie mają stawianych rozpoznań psychiatrycznych (według klasyfikacji ICD-10), zatem nie są włączani do analiz epidemiologicznych. 10

Tab. 1. OPIEKA AMBULATORYJNA. Leczeni z powodu zaburzeń psychicznych w latach 1990-2010. Wskaźniki na 100 rys. ludności i różnice procentowe pomiędzy wskaźnikami. Rozpoznanie Zaburzenia psychiczne ogółem Zaburzenia psychotyczne Zaburzenia niepsychotyczne Zaburzenia spowodowane używaniem alkoholu Zaburzenia spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych Upośledzenie umysłowe Leczeni ogółem (w liczbach) Rok 1990 1995 2000 2005 2010 Wzrost wartości wskaźników pomiędzy rokiem 1990 a 2010 1629 1885 2455 3657 3655 124 466 563 912 1481 1693 263 826 956 998 1438 1232 49 261 274 363 468 481 84 12 19 61 101 89 641 64 73 121 169 161 152 620910 727314 948838 1395712 1395677 X W psychiatrycznej opiece stacjonarnej, we wszystkich analizowanych latach, leczono znacznie więcej pacjentów psychotycznych niż niepsychotycznych i różnice te, wraz z upływem poddanych zestawieniu lat ulegają pogłębieniu zwiększa się z roku na rok liczba hospitalizowanych pacjentów z psychozami, przy bardzo zbliżonych liczbach pacjentów z zaburzeniami niepsychotycznym. W roku 1990 leczono trzy razy więcej psychoz niż zaburzeń niepsychotycznych, w roku 2010 cztery razy więcej. W dynamice hospitalizacji występują podobne tendencje, jak w opiece ambulatoryjnej. W przeciągu 20 lat najwyższy wzrost, prawie czterokrotny, wystąpił w przypadku zaburzeń spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych, a zaburzenia spowodowane używaniem alkoholu wzrosły dwukrotnie. Wskaźnik psychoz zwiększył się o 34%, a zaburzeń niepsychotycznych o 2%. Między rokiem 2005 i 2010 wyraźnie wzrósł jedynie wskaźnik zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu, o 13%, natomiast pozostałe wskaźniki nieco spadły, bądź utrzymały się na podobnym poziomie. Warto zauważyć, że 37% wszystkich hospitalizacji to hospitalizacje pacjentów z zaburzeniami spowodowanymi używaniem alkoholu. (Tab.2). 11

Tab. 2. OPIEKA STACJONARNA. Leczeni z powodu zaburzeń psychicznych w latach 1990-2010. Wskaźniki na 100 tys. ludności i różnice procentowe pomiędzy wskaźnikami. Rozpoznanie Rok 1990 1995 2000 2005 2010 Wzrost wartości wskaźników w % pomiędzy rokiem 1990 a 2010 Zaburzenia psychiczne ogółem 362 367 439 537 548 51 Zaburzenia psychotyczne Zaburzenia niepsychotyczne Zaburzenia spowodowane używaniem alkoholu Zaburzenia spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych 181 174 223 250 243 34 62 63 54 69 63 2 100 109 130 175 197 97 9 12 22 32 33 267 Upośledzenie umysłowe 10 9 10 11 11 10 Leczeni ogółem (w liczbach) 137911 141737 169511 204816 209118 X Poprawa stan zdrowia społeczeństwa wymaga nie tylko leczenia. Pomimo iż działania medyczne odgrywają istotną rolę w rozwiązywaniu problemów osób cierpiących z powodu niedostatku zdrowia psychicznego, nie są one w stanie zmienić czynników społecznych i zapobiec wykluczeniu społecznemu osób chorych. Jest to wciąż niewystarczająco zagospodarowane pole dla profilaktyki i promocji zdrowia psychicznego, kształtowania prawidłowych postaw i stylów życia, miejsce na inkluzję i rehabilitację społeczną oraz aktywizację zawodową osób cierpiących na zaburzenia psychiczne. Z uwagi na powyższe, Minister Zdrowia zdecydował o konieczności wprowadzenia nowych systemowych rozwiązań z zakresu ochrony zdrowia psychicznego. 3. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego. Dostrzegając wielopłaszczyznowość działań, jakie są niezbędne w zakresie ochrony zdrowia psychicznego, a których konieczność wynika ze stale wzrastającego zagrożenia dla tej sfery życia obywateli, Ministerstwo Zdrowia przygotowało projekt, mający na celu unowocześnienie oraz dostosowanie opieki psychiatrycznej do problemów współczesnego 12

społeczeństwa. Wynikiem tych prac stało się rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 roku w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego (NPOZP) to pierwsza, ogólnokrajowa strategia, mająca na celu poprawę jakości życia i leczenia osób z problemami zdrowia psychicznego, unowocześnienie psychiatrycznej opieki zdrowotnej oraz dążenie do podnoszenia świadomości społeczeństwa i uwrażliwienie go na problematykę zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Działania Programu przewidziane są na lata 2011-2015. NPOZP stanowi systemowy plan wszechstronnego wsparcia i opieki dla osób cierpiących na zaburzenia psychiczne, wychodząc naprzeciw wyzwaniom stawianym przez problemy współczesnego społeczeństwa. Program jest więc zarówno nadzieją jak i realną szansą na zmiany. Zarówno te systemowe, jak i zmiany społeczne, polegające na odrzuceniu uprzedzeń i krzywdzącego postrzegania osób borykających się z problemami zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Z uwagi na powyższe, do realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego zostały włączone wszystkie szczeble samorządu terytorialnego, oraz ministrowie właściwi ze względu na cele Programu, tj. Minister Zdrowia, Minister Edukacji Narodowej, Minister Pracy i Polityki Społecznej, Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Minister Sprawiedliwości, Minister Spraw Wewnętrznych, Minister Administracji i Cyfryzacji, Minister Obrony Narodowej oraz Narodowy Fundusz Zdrowia. Ochrona zdrowia, a zatem również ochrona zdrowia psychicznego, nie powinna być utożsamiana jedynie z medycyną naprawczą a skuteczna polityka zdrowotna nie może być prowadzona tylko przez jednostki systemu ochrony zdrowia. Kreowanie i koordynacja polityki zdrowotnej powinna odbywać się na płaszczyźnie wszystkich polityk i działań podejmowanych zarówno w ramach administracji państwowej, jak i samorządowej, tj. z zakresu polityki społecznej, edukacji, zatrudnienia etc. Mając na względzie powyższe, cele Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego odwołują się do wszystkich dziedzin życia społecznego. Należą do nich: 1. Cel główny 1: promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym. cel szczegółowy 1.1: upowszechnienie wiedzy na temat zdrowia psychicznego, kształtowanie zachowań i stylów życia korzystnych dla zdrowia psychicznego, 13

rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu, cel szczegółowy 1.2: zapobieganie zaburzeniom psychicznym, cel szczegółowy 1.3: zwiększenie integracji społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi, cel szczegółowy 1.4: organizacja systemu poradnictwa i pomocy w stanach kryzysu psychicznego; 2. Cel główny 2: zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym. cel szczegółowy 2.1: upowszechnienie środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej, cel szczegółowy 2.2: upowszechnienie zróżnicowanych form pomocy i oparcia społecznego, cel szczegółowy 2.3: aktywizacja zawodowa osób z zaburzeniami psychicznymi, cel szczegółowy 2.4: skoordynowanie różnych form opieki i pomocy; 3. Cel główny 3: rozwój badań naukowych i systemu informacji z zakresu zdrowia psychicznego. cel szczegółowy 3.1: przekrojowe i długoterminowe epidemiologiczne oceny wybranych zbiorowości zagrożonych występowaniem zaburzeń psychicznych, cel szczegółowy 3.2: promocja i wspieranie badań naukowych w dziedzinie zdrowia psychicznego, cel szczegółowy 3.3: unowocześnianie i poszerzanie zastosowania systemów statystyki medycznej, cel szczegółowy 3.4: ocena skuteczności Programu. Z uwagi na podjętą, poprzez zapisy Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, próbę zreformowania i unowocześnienia psychiatrycznej opieki zdrowotnej w Polsce, a w szczególności wprowadzenia rozwiązań mających na celu przywrócenie osób cierpiących na problemy zdrowia psychicznego środowisku lokalnemu, szczególną rolę wśród wskazanych przez Program realizatorów odgrywają jednostki samorządu terytorialnego. Zadania nałożone na powyższych realizatorów wynikają wprost z zapisów ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego lub znajdują oparcie w przepisach 14

poszczególnych ustaw ustrojowych, m.in. w przepisach ustawy z dnia 8 czerwca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591, z późn. zm.), której art. 7 1 stanowi, iż ochrona zdrowia oraz pomoc społeczna należą do zadań własnych gminy czy ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592, z późn. zm.), której art. 4 1 stanowi, iż promocja i ochrona zdrowia, pomoc społeczna, wspieranie osób niepełnosprawnych oraz przeciwdziałanie bezrobociu i aktywizacja lokalnego rynku pracy należą do zadań własnych powiatu. Ponadto, ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2008 r., Nr 164, poz. 1027, z późn. zm.) w art. 7 1 ust. 1 wskazuje, iż do zadań własnych gminy należy opracowywanie i realizacja oraz ocena efektów programów zdrowotnych wynikających z rozpoznanych potrzeb zdrowotnych i stanu zdrowia mieszkańców gminy". Tożsame zadanie na powiat nakłada art. 8 1 ust. 1 powyższej ustawy. Natomiast przepisy ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590, z późn. zm.), w art. 11 2 wskazują zadania samorządu województwa, który zobowiązany jest prowadzić politykę rozwoju, na którą składa się m.in. utrzymanie i rozbudowa infrastruktury społecznej i technicznej o znaczeniu wojewódzkim oraz wspieranie i prowadzenie działań na rzecz integracji społecznej i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Należy również przypomnieć, iż art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego stanowi, iż to Samorząd województwa zgodnie z potrzebami wynikającymi w szczególności z liczby i struktury społecznej ludności województwa tworzy i prowadzi podmioty lecznicze udzielające świadczenia zdrowotne w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Zatem to na organach samorządu wojewódzkiego, będących jednocześnie organami założycielskim zakładów psychiatrycznej opieki zdrowotnej, spoczywa kluczowy obowiązek zapewnienia mieszkańcom danego województwa dostępu do placówek lecznictwa psychiatrycznego. Natomiast wedle zapisów art. 6a powyżej ustawy, na organach samorządowych powiatu ciąży obowiązek zapewnienia sieci wsparcia środowiskowego dopełniającej działalność placówek psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Tym samym Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego nie nakłada na realizatorów nowych zadań. Wskazuje on kierunki i metody realizacji obowiązków wyrażonych w innych przepisach prawa. Warto w tym miejscu zauważyć, iż poza wyraźnie wskazanymi przez ustawodawcę wyjątkami, zadania nałożone na administrację samorządową przez ustawę z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego należą do zadań własnych 15

jednostek samorządu terytorialnego. W związku z powyższym podmioty wskazane w 4 ust 1 pkt 3 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, zobowiązane są do zapewniania w swoich budżetach niezbędnych środków na realizację zadań określonych w załączniku nr 1 do rozporządzenia. Aby przyjęta przez Radę Ministrów strategia pozwoliła Polsce zbliżyć się do standardów ochrony zdrowia psychicznego obowiązujących w krajach Unii Europejskiej, należy ukierunkować działania na rozwój psychiatrycznej opieki środowiskowej. Rekomendacje WHO, zawarte w raporcie Zdrowie psychiczne: nowe rozumienie, nowa nadzieja wskazują, że opieka środowiskowa przynosi lepsze efekty terapeutyczne niż model opieki instytucjonalnej, a także pozwala na osiągnięcie, przez osoby korzystające ze świadczeń psychiatrycznej opieki zdrowotnej, poprawy jakości życia. 9 Głównym zadaniem opieki środowiskowej jest umożliwienie osobie cierpiącej z powodu problemów zdrowia psychicznego funkcjonowania w społeczeństwie, a więc także możliwości kontynuowania nauki czy podjęcia pracy. W ocenie ekspertów Implementacja zadań z zakresu psychiatrycznej opieki środowiskowej zawartych w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego daje osobom cierpiącym na zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania szansę na godne życie bez izolacji od lokalnej społeczności, możliwość rehabilitacji społecznej oraz poczucia przynależności do społeczeństwa." 10 WHO w raporcie Zdrowie psychiczne: nowe rozumienie, nowa nadzieja podkreśla również efektywność kosztową takiego rozwiązania. Zmiany prowadzące ku środowiskowemu modelowi opieki psychiatrycznej wymagają w pierwszej kolejności umożliwienia osobom z problemami zdrowia psychicznego prowadzenia terapii w miejscu zamieszkania". Model środowiskowy zakłada zwiększenie udziału pozaszpitalnych form opieki i rehabilitacji psychiatrycznej, a zatem rozwój świadczeń psychiatrycznych realizowanych w warunkach dziennych, tworzenie zespołów leczenia środowiskowego, hosteli, rozwijanie opieki ambulatoryjnej, tj. sieci poradni zdrowia psychicznego, tworzenie mieszkań chronionych oraz przekształcanie szpitali psychiatrycznych w jednostki wyspecjalizowane, a także tworzeniu oddziałów psychiatrycznych w szpitalach ogólnych. 9 J. Meder, M. Jarema, A. Araszkiewicz (red.), Psychiatryczna opieka środowiskowa w Polsce. Raport, Instytut Praw Pacjenta i Edukacji Zdrowotnej, Warszawa 2008, str. 15. 10 Ibidem, str. 11. 1 Ibidem, str. 17. 16

W związku z powyższym Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego w załączniku nr 2 - zalecane rozwiązania organizacyjne w psychiatrycznej opiece zdrowotnej - wskazuje minimalną dostępność placówek ochrony zdrowia świadczących usługi z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień. Dzienna opieka psychiatryczna, zapewniająca częściową hospitalizację osób z problemami zdrowia psychicznego, powinna obejmować dla osób dorosłych z zaburzeniami psychicznymi co najmniej 1 oddział dzienny w mieście powyżej 70 tys. mieszkańców oraz dysponować co najmniej 3 miejscami na 10 tys. osób. Odnośnie oddziałów dziennych dla dzieci i młodzieży, minimalny wskaźnik wynosi 1 miejsce na 10 tys. mieszkańców. NFZ w roku 2010 zawarł umowy na realizację świadczeń psychiatrycznych realizowanych w warunkach dziennych ze 167 podmiotami leczniczymi dla osób dorosłych oraz 24 dla dzieci i młodzieży. W 2011 r. liczba kontraktów na powyższe świadczenia wzrosła w przypadku opieki dziennej nad osobami dorosłymi do 188 oraz do 28 w przypadku dzieci i młodzieży. Jest to zdecydowanie zbyt mała dostępność świadczeń z zakresu psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Poprawy wymaga również dostępność psychiatrycznych zespołów leczenia środowiskowego. Minimalnymi, zalecanymi wskaźnikami według NPOZP, dotyczącymi dostępności leczenia środowiskowego jest w przypadku osób dorosłych 1 zespół na 50 tys. mieszkańców, w przypadku dzieci i młodzieży 1 zespół na 150 tys. Dane NFZ za rok 2010 wskazują, iż liczba zespołów dla osób dorosłych wynosiła 45, natomiast w 2011 r. nieznacznie wzrosła, do poziomu 62. W przypadku opieki psychiatrycznej dla dzieci i młodzieży w roku 2010 i 2011 na terenie kraju nie działał ani jeden zespół leczenia środowiskowego. Biorąc pod uwagę potrzeby kolejnych faz leczenia, środowiskowy model psychiatrycznej opieki zdrowotnej przewiduje opiekę w hostelach, gdzie chorzy mają całodobową opiekę wyspecjalizowanego personelu, oraz w mieszkaniach chronionych, gdzie chorzy przechodzą kolejny etap wdrażania w samodzielne życie z czasową pomocą personelu. Powyższe placówki pozwalają na ponowne, stopniowe włączanie osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania do funkcjonowania w społeczeństwie. Niestety liczba hosteli na terenie kraju jest znikoma i w 2010 r. wynosiła 5, natomiast w 2011 r. liczba podmiotów wzrosła do 7. Jest to zdecydowanie niewystarczający poziom tej formy opieki w skali kraju w stosunku do potrzeb społeczeństwa. Według wskaźników Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, poradnia dla dorosłych z zaburzeniami psychicznymi powinna być czynna codziennie, w każdym powiecie 17

lub dzielnicy dużego miasta, wedle wskaźnika 1 poradnia na 50 tys. mieszkańców. Odnośnie poradni dla dzieci i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi, wskaźniki mówią, iż powinna ona działać codziennie, w każdym powiecie lub obejmować teren kilku powiatów, zależnie od liczby ludności, wedle wskaźnika 1 poradnia na 150 tyś mieszkańców. Tymczasem, dane Narodowego Funduszu Zdrowia za rok 2010 wskazują, iż w ambulatoryjnej opiece psychiatrycznej dla dorosłych zostały zawarte umowy z 1 189 podmiotami leczniczymi na świadczenie psychiatrycznej opieki zdrowotnej z zakresu poradni zdrowia psychicznego, natomiast dla dzieci i młodzieży ze 184. Rok 2011 przyniósł nieznaczną poprawę liczby zawartych z NFZ umów, do poziomu 1 203 podmiotów leczniczych dla dorosłych oraz 190 dla dzieci i młodzieży. Przekształcanie systemu opieki psychiatrycznej i dopasowanie go do wymogów europejskich będzie możliwe dopiero po zbudowaniu sprawnie funkcjonującego systemu pozaszpitalnych form opieki. Zmniejszenie liczby izolowanych szpitali psychiatrycznych na rzecz oddziałów psychiatrycznych w szpitalach wielospecjalistycznych może nastąpić dopiero w momencie, gdy zostanie uruchomiona sieć ośrodków, mogących przejąć kompleksową opiekę nad osobami z problemami zdrowia psychicznego. Wedle szacunkowych danych Instytutu Psychiatrii i Neurologii, zasoby opieki psychiatrycznej powinny być uzupełnione o co najmniej 7000 miejsc w oddziałach opieki dziennej, 400 zespołów leczenia środowiskowego, 1500 miejsc w hostelach oraz 200 poradni. 12 Mając na uwadze wykazaną niewystarczającą dostępność zdeinstytucjonalizowanej psychiatrycznej opieki zdrowotnej, nie powinny być finansowane projekty petryfikujące obecny stan rzeczy, czyli utrwalające szpitalny model ochrony zdrowia psychicznego. 12 J. Meder, M. Jarema, A. Araszkiewicz (red.), Psychiatryczna opieka środowiskowa w Polsce. Raport, Instytut Praw Pacjenta i Edukacji Zdrowotnej, Warszawa 2008, str. 20. 18

II. REALIZACJA NARODOWEGO PROGRAMU OCHRONY ZDROWIA PSYCHICZNEGO W 2011 ROKU Rok 2011 był pierwszym rokiem obowiązywania rozporządzenia Rady Ministrów z dnia. 28 grudnia 2010 r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Mimo iż prace nad założeniami Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego trwały już od 2007 r. - w związku z czym jego wytyczne były znane realizatorom - wdrożenie Programu w 2011 r. wymagało gruntownego przeanalizowania dotychczasowych działań w zakresie promocji i ochrony zdrowia psychicznego, a często także zmian istniejących strategii i polityki wobec tematyki zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Zrozumienie, iż proponowany przez Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego model zmian w systemie psychiatrycznej opieki zdrowotnej wymaga zintegrowanego podejścia do tej problematyki oraz ścisłego współdziałania realizatorów, pozwalającego na wieloaspektowe podejście do problematyki ochrony zdrowia psychicznego, a także woli wykorzystania w pełni możliwości, jakie daje ta strategia, pozwoli dokonywać zmian, zarówno systemowych, jak i zmian w postrzeganiu społecznym osób cierpiących na zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania. Rok 2011 był również pierwszym rokiem sprawozdawczym dla wszystkich podmiotów realizujących założenia NPOZP, tj. Ministra Zdrowia, Ministra Edukacji Narodowej, Ministra Pracy i Polityki Społecznej, Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministra Sprawiedliwości, Ministra Spraw Wewnętrznych, Ministra Administracji i Cyfryzacji, Ministra Obrony Narodowej, Narodowego Funduszu Zdrowia oraz wszystkich szczebli jednostek samorządu terytorialnego. W pierwszej kolejności zostaną zaprezentowane sprawozdania ministrów właściwych ze względu na cele Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego oraz Narodowego Funduszu Zdrowia, wedle harmonogramu realizacji Programu, tj. załącznika nr 1. Następnie, analizie zostaną poddane sprawozdania jednostek samorządu terytorialnego. 19

Resorty i urzędy centralne Ministerstwo Zdrowia, jako koordynator czuwający nad przebiegiem realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, przekazało ministerstwom realizującym NPOZP kwestionariusz sprawozdawczy, określający zakres i strukturę sprawozdania z podejmowanych w 2011 r. działań. Jednolita formuła sprawozdawcza dla wszystkich resortów, zaangażowanych w realizację Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, ma na celu agregowanie danych stosownie do harmonogramu zadań wyznaczonych przez Program, dzięki czemu możliwa jest całościowa analiza realizacji Programu na terenie kraju. 20