digitalizacja w muzeach Muz.,2013(54): 159-166 Rocznik, ISSN 0464-1086 data przyjęcia 08.2013 data akceptacji 08.2013 MUZEUM WIRTUALNE MUZEUM BEZ GRANIC? Anna Bentkowska-Kafel Department of Digital Humani es, King s College London Pojęcie muzeum wirtualnego nie jest nowe. Rozwój mul- medialnych technologii teleinformatycznych i związane z nim przeobrażenia kulturowe sprawiają, że pojęcie to stale rozszerza się obejmuje znaczenia i funkcje, które jeszcze niedawno stanowiły margines praktyk muzealnych i nie były przedmiotem zainteresowania muzeologii. Przybliżając problematykę badań prowadzonych przez The Virtual Museum Transna onal Network (www.v-must.net) artykuł przedstawia kilka spostrzeżeń dotyczących ewolucji pojęcia muzeum wirtualnego i sposobów tworzenia zbiorów wirtualnych 1. Wielofunkcyjność stosowanych narzędzi i procesów cyfrowych całkowite przemieszanie konwencji rodzi ważne i pilne pytania dotyczące wirtualnych zabytków w działalności muzeów. Rozwój elektronicznych repozytoriów muzealnych odrodził ideę światowego muzeum bez ścian. Obecne praktyki nie są wystarczająco koordynowane, aby wcielić ją w życie. Mobilizują jednak do podejmowania kwes i zadań i metod nowoczesnej muzeologii, co nieuchronnie prowadzi do analizy zależności między starymi i nowymi koncepcjami muzeum, metodami badawczymi i dokumentacyjnymi oraz sposobami udostępniania wiedzy o kulturach i zabytkach przeszłości. Muzea wirtualne w badaniach V-MusT Działania naukowe, edukacyjne i informatyczne The Virtual Museum Transna onal Network (V-MusT) finansowane są w latach 2011 2015 przez siódmy europejski program ramowy (FP7). W projekcie uczestniczą muzea i placówki naukowe z 13 krajów. Polska, niestety, nie bierze w nim udziału. V-MusT zmierza do udoskonalenia cyfrowych metod badań i ochrony zabytków. Zadania skupiają się na wdrażaniu międzynarodowych standardów dokumentacji, opartych na specjalistycznych technologiach obrazowania 3 i 4D, oraz na popularyzacji muzeologii wirtualnej. Proces wdrażania wykorzystuje wymianę doświadczeń i wcześniejszy dorobek naukowy, oświatowy i pedagogiczny europejskich instytucji członkowskich; istotne są też osiągnięcia amerykańskie, zwłaszcza kanadyjskie. Na międzynarodowy dorobek składają się m.in. znaczne zasoby materiałów cyfrowych, obszerna literatura przedmiotu 2, standardy techniczne oraz praktyczne zalecenia, takie jak Karta Londyńska, która formułuje naukowe zasady komputerowych metod wizualizacji dziedzictwa kulturowego 3. Brytyjska letnia szkoła V-MusT Ważnym sposobem upowszechniania wyników prac badawczych prowadzonych przez naukowców współpracujących w ramach programu V-MusT są szkolenia w zakresie cyfrowej dokumentacji i wizualizacji zabytków oraz wiedzy o muzeach wirtualnych organizowane w europejskich krajach partnerskich. W dniach od 10 do 20 września 2012 r. pracownia King s Visualisa on Lab, działająca na wydziale Digital Humani es w King s College London, we współpracy z innymi londyńskimi instytucjami naukowymi i muzealnymi, zorganizowała letnią szkołę poświęconą wirtualnym przedstawieniom zabytków ze szczególnym uwzględnieniem kwes i merytorycznych, technicznych i etycznych, jakie wiążą się z wirtualną restauracją i rekonstrukcją. Program szkoły opierał się na zasadach Karty Londyńskiej 4. Doświadczenia i obserwacje z pracy szkoły wydają się reprezentatywne dla ogólnej sytuacji interdyscyplinarnego kształcenia specjalistów. Międzynarodowi uczestnicy, m.in. z Anglii, Niemiec, Włoch, Holandii i Iranu, reprezentowali odmienne tradycje kulturowe i edukacyjne. Rekrutowali się z różnych środowisk akademickich i zawodowych. Byli wśród nich doktoranci wydziałów historii sztuki i archeologii śródziemnomorskiej, jak również zawodowi graficy komputerowi, pracujący w komercyjnych firmach projektowych MUZEALNICTWO 54 159
przy wizualizacjach urbanistycznych i dla przemysłu energetycznego. Jedni mieli specjalistyczną wiedzę historyczną, ale brakowało im technicznych umiejętności niezbędnych do dokonywania pomiarów 3D i modelowania komputerowego, a nawet zdolności myślenia przestrzennego. Innym brakowało podstawowego warsztatu historyka czy inwentaryzatora; nie umieli korzystać z materiałów źródłowych ani fachowo określić historyczno-artystycznych walorów obiektu zabytkowego. Obie grupy nauczyły się, że cyfrowa dokumentacja 3D wymaga zarówno gruntownej wiedzy historycznej, jak i specjalistycznych umiejętności technicznych, jest więc skomplikowana i czasochłonna, nie powinna być podejmowana pochopnie, bez merytorycznego uzasadnienia. Niekomplementarność wiedzy i kulturowych doświadczeń okazała się zaletą. Podobnie niekwes onowany, początkowo wręcz bezkrytyczny entuzjazm dla technik rzeczywistości wirtualnej (VR) unaoczniał zakres problemów. Program obejmował wykłady i warsztaty, wycieczki do muzeów i pokazy nowych technologii. Ćwiczenia w grupie polegały m.in. na inwentaryzacji tzw. łaźni rzymskiej na Strand Lane w Londynie i jej wizualizacji na podstawie uzyskanych pomiarów, kwerendy archiwalnej, notatek z wykładów, dyskusji z ekspertami. Wspólnie analizowano zgromadzone materiały dotyczące skomplikowanej struktury architektonicznej oraz niejasnej historii i funkcji tego zabytkowego obiektu. Szkoła kładła nacisk na bezpośredni kontakt z zabytkami. Zajęcia w Bri sh Museum odbyły się m.in. w sali Partenonu, gdzie zalety i mankamenty typowej tradycyjnej ekspozycji muzealnej są dobrze widoczne. Zachowane fragmenty zewnętrznej rzeźbiarskiej dekoracji świątyni eksponowane są wzdłuż ścian. Fragmenty monumentalnego fryzu i tympanonu otaczają widza. Są skierowane do wewnątrz budynku, a więc odwrotnie i znacznie niżej od założenia pierwotnego. Figuralne rzeźby oglądane z bliska robią ogromne wrażenie, ale ich recepcja ma niewiele wspólnego z efektem zamierzonym przez twórców monumentalnej świątyni. Nie bardzo wiadomo, jak najlepiej pokazać oryginalną polichromię. W tle nie ma błękitnego nieba. Ekspozycja abstrahuje od geoprzestrzennego i kulturowego kontekstu historycznego, narzuca inną skalę i perspektywę. Komputerowa wizualizacja przestrzenna założenia pierwotnego i późniejszych zmian podobnie jak starsze sposoby hipotetycznej konsolidacji czy rekonstrukcji postrzegana jest jako sposób na uzupełnienie niepełnej, a nawet mylącej tradycyjnej ekspozycji muzealnej. Wirtualny zabytek może i powinien uwzględniać historyczne fazy, włącznie ze stanem aktualnym. Najcenniejsza wydaje się możliwość wzbogacenia zabytku wirtualnego kompleksowym aparatem naukowym, np. w postaci monograficznego przedstawienia stanu wiedzy oraz zapisu procesów dokumentacyjnych, konserwatorskich i badawczych, na który nie ma na ogół miejsca ani w sali muzealnej, ani w publikacjach książkowych. Mul medialne wizualizacje historyczne powinny w widoczny sposób odróżniać hipotetyczne elementy rekonstrukcji od przekazu faktograficznego (np. wyników przeprowadzonych pomiarów, zachowanej substancji zabytkowej, faktycznych warunków topograficznych lub atmosferycznych w przedstawianym momencie historycznym). Według Karty Londyńskiej takie kompleksowe podejście do wizualizacji zabytków, z uwzględnieniem i udokumentowaniem wszelkich dostępnych źródeł informacji (pomiarów, materiałów ikonograficznych, źródeł pisanych i innych przekazów), a także zapewnienie możliwości aktu- 1. Grupa uczestników brytyjskiej letniej szkoły wizualizacji zabytków V-MusT (The Virtual Museum Transna onal Network) w sali Partenonu w Bri sh Museum, wrzesień 2012 1. Some of the par cipants of the UK V-MusT Summer School in the Bri sh Museum Parthenon Gallery, September 2012 160 MUZEALNICTWO 54
digitalizacja w muzeach alizacji (w miarę postępu wiedzy) jest gwarancją wiarygodności metod wirtualnych. Uczestnicy londyńskiej szkoły V-MusT zdefniowali muzeum wirtualne jako zintegrowany system poznawczy, tzn. ogólnie dostępny, interaktywny zbiór kompleksowych przedstawień 3D lub kopii zabytków utworzony za pomocą metod komputerowych 5. Przez system poznawczy rozumieli nie tylko mul medialne repozytorium informacji, ale również sposób porozumiewania się i wymiany poglądów naukowych, wspomagany wirtualnym warsztatem pracy. W sformułowaniu takiej definicji pomocne były zajęcia w Petrie Museum of Egyp an Archaeology przy University College London (UCL), gdzie na tabletach i dużym ekranie dostępne są interaktywne aplikacje najnowszej generacji określane jako 3D Encounters 6. Wirtualne zabytki w muzeach UCL są rezultatem wieloletniej międzywydziałowej współpracy muzealników i konserwatorów ze specjalistami z wydziału geoinformatyki, fotogrametrii i obrazowania 3D. Należy tu wymienić pionierskie cyfrowe reprodukcje muzealiów o wysokiej rozdzielczości uzyskane w ramach projektu ecurator za pomocą laserowego skanowania 3D w kolorze przy użyciu sprzętu marki Arius 7. W tym celu zaprojektowany portal internetowy umożliwia specjalistom wspólną pracę nad wirtualnymi obiektami. Przechowywanie i obsługę wielkich plików powierzono amerykańskiemu superkomputerowo-sieciowemu centrum w San Diego. Nowsze projekty UCL wykorzystują udoskonalone technologie odtwarzania i przetwarzania danych cyfrowych uzyskanych m.in. za pomocą pomiarów laserowych i fotogrametrycznych. Tworzona w ten sposób dokumentacja muzealiów służy badaniom naukowym i monitorowaniu stanu ich zachowania. Zapisy 3D stanowią również podstawę interaktywnych aplikacji dla zwiedzających. Są one udostępniane na różnych pla ormach, m.in. na tabletach, w rzeczywistości wirtualnej lub rozszerzonej 8. Ilustracja 3 pokazuje trójwymiarową, interaktywną instalację audiowizualną kontrolowaną za pomocą gestów, która pozwala wyświetlać wybrane wirtualne muzealia na dużym ekranie. Poruszając dłońmi, zwiedzający może pozornie brać wirtualny przedmiot do ręki, obracać nim i oglądać z każdej strony. Rzeczywiste obiekty, opatrzone krótkim podpisem, eksponowane są w gablotach w bezpośrednim sąsiedztwie ekranu. Ze zrozumiałych względów ich dotykanie i oglądanie z różnych stron nie jest możliwe. Muzea wirtualne na portalu V-MusT Bardziej zaawansowana koncepcyjnie i technologicznie, a w formie prezentacji bliższa konwencji gry komputerowej, jest audiowizualna instalacja wirtualna Etruscanning, od 2011 r. dostępna w Allard Pierson Museum w Amsterdamie 9. Jej autorami są naukowcy uczestniczący w projekcie V-MusT. Przedstawia rekonstrukcję etruskiego grobowca Regolini Galassi. W wirtualnym wnętrzu zgromadzono wirtualne odwzorowania przedmiotów odkrytych podczas wykopalisk. Oryginały są rozproszone między muzeami w Lejdzie, Amsterdamie i Watykanie. Wirtualny, trójwymiarowy obraz wnętrza i towarzyszący komentarz zmieniają się stosownie do ruchu widza, który stąpając uaktywnia czujniki umieszczone w podłodze, a poruszając rękami przybliża poszczególne przedmioty, dzięki czemu powstaje iluzja poruszania się we wnętrzu grobowca (imersja). Komentarz 2. Interaktywne aplikacje studyjne wspomagające zwiedzanie Petrie Museum of Egyp an Archaeology przy University College London. Na zdjęciu zajęcia brytyjskiej letniej szkoły wizualizacji zabytków V-MusT, wrzesień 2012 2. Interac ve applica ons for visitors to the Petrie Museum of Egyp an Archaeology, University College London. The photo shows the UK V-MusT Summer School class, September 2012. 3. Interaktywna instalacja mul medialna kontrolowana za pomocą gestów, wspomagająca zwiedzanie Petrie Museum of Egyp an Archaeology przy University College London. Na zdjęciu i wideo zajęcia brytyjskiej letniej szkoły wizualizacji zabytków V-MusT, wrzesień 2012 3. An interac ve, gesture-controlled applica on for visitors to the Petrie Museum of Egyp an Archaeology, University College London. The photo and video shows the UK V-MusT Summer School class, September 2012. MUZEALNICTWO 54 161
4. Informacje o muzeach wirtualnych gromadzone na portalu The Virtual Museum Transna onal Network, archiwizacja: sierpień 2013 (zob. h p:// www.v-must.net/virtual-museums/all) 4. Virtual museums listed on The Virtual Museum Transna onal Network website at h p://www.v-must.net/virtual-museums/all (accessed August 2013) 5. Informacje o muzeach wirtualnych gromadzone na portalu The Virtual Museum Transna onal Network, archiwizacja: sierpień 2013 (zob. h p:// www.v-must.net/virtual-museums/all) 5. Virtual museums on The Virtual Museum Transna onal Network website at h p://www.v-must.net/virtual-museums/all (accessed August 2013) rozpisany na głosy aktorów przyczynia się do teatralizacji mul medialnego przeżycia. Etruscanning to jeden z przykładów muzeów wirtualnych umieszczonych na portalu V-MusT (zob. h p:// www.v-must.net/virtual-museums/all). Gromadzone są tu linki i informacje o muzeach wirtualnych według opracowywanej przez V-MusT klasyfikacji. Po zakończeniu projektu będzie można ocenić, na ile wybór tych przykładów okaże się reprezentatywny, ale już teraz warto mu się przyjrzeć. Znajdziemy tu jedno z licznych wirtualnych przedstawień Rzymu, a także wizualizacje katedry w San ago de Compostella i hiszpańskich kapiteli romańskich obok wirtualnego muzeum Iraku, wirtualnego muzeum życia codziennego w Bolonii w latach 30., 50. i 80. XX w., muzeum haptycznego (symulowanego dotyku) Czystej Formy w Pizie i francuskiego Locis Imaginis. W wielu przypadkach określenie muzeum może wydawać się kontrowersyjne lub wręcz błędne. Klasyfikacja muzeów wirtualnych Opracowywana przez V-MusT klasyfikacja muzeów wirtualnych (w języku angielskim) bierze pod uwagę wiele kryteriów: rodzaj i tematykę zbiorów, ich funkcje, format i technikę przekazu, technologie interakcji i stopień imersji, czas trwania ekspozycji (stała, czasowa), metody zapisu danych cyfrowych (muzea trwałe i nietrwałe). Najważniejszym kryterium powinna być jakość ta kategoria została wprowadzona do klasyfikacji opracowywanej przez V-MusT, a dokładne określenie, na czym polega, jest tematem głębokich przemyśleń i dyskusji. V-MusT uwzględnia tradycyjne podziały tematyczne (np. muzeum etnograficzne, muzeum bitwy pod Termopilami). Rozszerza pojęcie muzeum archeologicznego na stanowiska archeologiczne i wirtualne wizualizacje zabytków architektury, które niegdyś znajdowały się w tych miejscach. Tradycyjne funkcje muzeum ulegają znacznemu poszerzeniu. Oprócz muzeów o profilu naukowo-badawczym i edukacyjnym w klasyfikacji figurują muzea służące wyłącznie rozrywce lub promocji. Osobną kategorię stanowią wirtualne instalacje i aplikacje mobilne zlokalizowane w muzeum, skansenie lub na stanowisku archeologicznym, np. na ekspozycji stałej (jak w Petrie Museum) lub wystawie czasowej (taka początkowo była funkcja Etruscanning ). Aplikacje wirtualne mogą być zlokalizowane w kilku miejscach i działać równocześnie lub niezależnie w różnych systemach (np. aplikacje komórkowe, tabletowe, teleimersyjne). Mogą być przenośne lub stałe. Mogą funkcjonować wyłącznie na terenie muzeum rzeczywistego albo niezależnie, np. w sieci. Mogą być przeznaczone dla jednego lub wielu użytkowników i charakteryzować się, zależnie od treści i elastyczności zaprogramowania, różnym stopniem interakcji indywidualnej i zbiorowej. Definicja muzeum wirtualnego jako informatycznego systemu poznawczego, sformułowana przez uczestników brytyjskiej letniej szkoły V-MusT, odbiega od określeń, jakie znaleźć można we wcześniejszej literaturze przedmiotu. Ewolucja pojęcia Muzeum bez granic, czyli ruszamy w miasto! to hasło zachęcające do zwiedzania Krakowa. W programie wycieczek terenowych znajduje się m.in. spacer po Nowej Hucie, poprzedzony wykładem popularnonaukowym na temat wzornictwa i architektury epoki Gomułki 10. Ten przykład przypomina, że pojęcie muzeum funkcjonuje niezależnie od budynku, w którym przechowywane są muzealia. Koncepcja muzeum bez ścian, na którą tak często powołują się autorzy traktujący o muzeach wirtualnych, utrwaliła się za sprawą tłumaczy pism André Malraux na język angielski 11. On sam posługiwał się określeniem muzeum wyobrażonego (musée imaginaire), rozszerzając pojęcie muzeum sztuki wyobrażeniami dzieł sztuki. Miał na myśli przede wszystkim obrazy zapisane w pamięci, a mimo to w drukarstwie (imprimerie) upatrywał (niezależnie od Waltera Benjamina) możliwości spełnienia marzeń o dostępie 162 MUZEALNICTWO 54
digitalizacja w muzeach 6. Strona startowa Museo Virtual de Artes MUVA El Pais, archiwizacja: sierpień 2013 (zob. h p://muva.elpais.com.uy/) 6. The Museo Virtual de Artes MUVA El Pais homepage at h p://muva.elpais.com.uy/ (accessed August 2013) do światowego dziedzictwa artystycznego, dzięki pośrednictwu reprodukcji. Pisząc o muzeum wyobrażonym, używał pojęcia muzeum otwartego. Równie aktualne są inne spostrzeżenia Malraux. Uważał m.in., że muzea zmieniają pierwotne funkcje dzieła sztuki, że nawet największe muzea świata, np. Luwr, prezentują zaledwie fragmentaryczny jego obraz, że możliwości zwiedzania i bezpośredniego kontaktu są ograniczone (podaje przykład Baudelaire a i innych wielkich krytyków sztuki XX w., którzy odwiedzili zaledwie kilka muzeów i rzadko pisali z autopsji), rozszerzył kanon zachodnioeuropejskiej historii sztuki traktował o dziełach włoskiego renesansu i etnicznej sztuce dalekiej Oceanii. Mówiąc o ważnych koncepcjach muzeów wirtualnych, można odwoływać się do różnych przykładów, od papierowego muzeum Cassiano dal Pozzo po feministyczne muzeum wirtualne Griseldy Pollock 12. Pozzo zasługuje na miano prekursora. To właśnie ten XVII-wieczny mecenas wpadł na pomysł wizualnego katalogu zabytków sztuki i architektury, flory i fauny, obrzędów i obyczajów. Zorganizował system katalogowania i zatrudnił rysowników i grafików, by dokumentowali materialne i duchowe dziedzictwo. Czym jest muzeum wirtualne dzisiaj? Na szerokość i wieloznaczność pojęcia zwrócił uwagę Erkki Huhtamo w 2002 r., mimo że pisał niemal wyłącznie o muzeach w sieci 13. Dobrze znana jest definicja sformułowana w 1998 r. przez Wernera Schweibenza na podstawie dyskusji we wcześniejszej literaturze. Traktuje on wirtualne muzeum jako logicznie dobrany zbiór obiektów cyfrowych wykonanych w różnych technikach medialnych. Dzięki kompatybilności i licznym formom dostępu zbiory tego typu wykraczają poza tradycyjne formy przekazu informacji i interakcji ze zwiedzającymi; mogą być przystosowywane do ich potrzeb i zainteresowań; nie istnieją w rzeczywistym miejscu ani przestrzeni; obiekty i towarzyszące im informacje są ogólnie dostępne 14. Niektóre z wymienionych powyżej przykładów najnowszych muzeów wirtualnych, zwłaszcza zbiory w systemach rzeczywistości rozszerzonej, są bardziej skomplikowane i tylko częściowo odpowiadają tej definicji. Za całkowicie wirtualne (mimo osobowości prawnej, dyrektora i finansowego mecenatu urugwajskiego dziennika El Pais ) uchodzi Museo Virtual de Artes MUVA budynek i galerie, po których można chodzić, istnieją tylko w sieci. Obrazy są cyfrowymi reprodukcjami rzeczywistych dzieł. Takie rozwiązanie przyjęto głównie ze względu na brak środków na wybudowanie w Urugwaju muzeum sztuki nowoczesnej 15. Podział na muzea wirtualne i muzea całkowicie wirtualne (bez stałej siedziby i osobowości prawnej) znaleźć można w Wikipedii; wygląda nieprofesjonalnie, ale oddaje nieostrość stosowanych kryteriów i trudny do ustalenia stopień zależności pojęcia od roli technik informatycz- 7. Galeria w wirtualnym Museo Virtual de Artes MUVA El Pais, archiwizacja: sierpień 2013 (zob. h p://muva.elpais.com.uy/) 7. A screenshot of a gallery in the Museo Virtual de Artes MUVA El Pais homepage at h p://muva.elpais.com.uy/ (accessed August 2013) (Fot. 1-3 M. Blazeby, reproduced with kind permission; 3-wideo M. Blazeby) MUZEALNICTWO 54 163
nych 16. Internetowa Encyklopedia PWN-u podporządkowuje muzeum wirtualne naukom ścisłym jako zbiór informacji zapisanych w postaci cyfrowej (obrazów, tekstu i dźwięku) przygotowanych i udostępnionych za pośrednictwem technologii informacyjnej i komunikacyjnej, np. przez Internet 17. Takie rozumienie zgodne jest z określeniem, które znaleźć można w materiałach V-MusT, gdzie muzeum wirtualne jest traktowane przede wszystkim jako forma komunikacji. Muzeologia wirtualna Czy coraz więcej zabytków wirtualnych często tworzonych w sposób przypadkowy i nie do końca przemyślany rodzi potrzebę nowej muzeologii? Czy potrzebna jest muzeologia informatyczna? Nowa muzeologia była postulowana już w latach 80. XX wieku. Początkowo była przede wszystkim reakcją na narastajacą presję komercjalizacji muzeów i wzrost liczby zwiedzajacych, m.in. w wyniku popularyzacji programów oświatowych i organizowania wydarzeń atrakcyjnych dla publiczności, a nie tylko dla specjalistów i koneserów 18. Presja docierania do coraz szerszych kręgów społeczeństwa budziła i budzi nadal obawy przed spłyceniem przekazu, wypaczeniem i degradacją muzealnych profesji. Mirosław Borusiewicz daje wyraźny wyraz tym obawom w książce zatytułowanej Nauka czy rozrywka? Nowa muzeologia w europejskich definicjach muzeum 19. Problematyka muzeów wirtualnych w zasadzie nie interesuje autora, ale można sądzić, że byłby gotów uznać je za typowy przejaw disneylandyzacji. Dla Borusiewicza jest to termin wartościujący i charakterystyczny dla tendencji przekształcania muzeów w parki rozrywki, gdzie najważniejsza jest możliwie jak najszersza publiczność. W jego skądinąd wnikliwej analizie brytyjskiej nowej muzeologii brakuje dyskusji koncepcji edutainment (połączenie educa on z entertainment), czyli kształcącej rozrywki, która w wielu muzeach pozwoliła na pogodzenie programów oświatowych i zajęć społecznościowych z działalnością naukowo-badawczą 20. Pisząc o muzeach wirtualnych w 1998 r., Werner Schweibenz uznał termin wirtualne muzeum za oksymoron i użył cudzysłowu 21. Dzisiaj pojęcie to nie jest postrzegane jako wyraźna sprzeczność, bowiem rozłączność świata wirtualnego z fizycznym traci na ostrości. U wielu osób całkowite uzależnienie od cyfrowych technologii może nawet prowadzić do zaniku niektórych umiejętności i zachowań. List z XXI w., napisany ręcznie na kartce papieru, może już wkrótce urosnąć do rangi zabytku godnego miejsca w gablocie muzealnej obok tabliczki z pismem klinowym. W latach 70. XX w. odbudowa Zamku Królewskiego w Warszawie miała wielu krytyków i budziła sceptycyzm. Mimo emocji patriotycznych i przywiązania do roli zamku w historii przed jego całkowitym zburzeniem, tworzenie atrapy budziło wiele zastrzeżeń. Dzięki tej inicjatywie odżyły zanikające zawody rzemieślnicze, powstał nowy stary zabytek, ogromne (uzupełniane symulakrami) zbiory sztuki i prężne nowoczesne muzeum, które rozpoczęło proces ucyfrawiania zbiorów i stopniowej wirtualizacji. Zamek Królewski w Warszawie, podobnie jak otaczająca Starówka i wiele innych zrekonstruowanych zabytków dostarczają zapośredniczonych doświadczeń dzieła 22 oryginalnego. Jako takie są pod pewnymi względami ważnymi precedensami nowoczesnych muzeów wirtualnych. Teoretyczne i metodologiczne podstawy fizycznej restauracji i rekonstrukcji zabytków (np. pojęcia, terminologia czy zasady etyczne) są rzadko przywoływane w trakcie projektowania i budowy cyfrowych wirtualnych muzeów, ponieważ ich twórcy reprezentują głównie dziedziny informatyczne. Gotowe rozwiązania bywają narzucane muzeom przez firmy informatyczno-medialne. Czyż udział doświadczonych konserwatorów zabytków nie powinien być znacznie większy? Maria Poprzęcka stwierdza, że im doskonalszy cyfrowy wizerunek dzieła sztuki, tym mniejsza potrzeba, by oglądać oryginały, ale równocześnie pyta z przekorą: czy może po zachłyśnięciu się wirtualnymi światami, zaczynamy tęsknić za rzeczywistą obecnością? 23. Sondaże i inne badania potwierdzają, że tak jest rzeczywiście: obiekt wirtualny przybliża oryginał i często rodzi potrzebę głębszego i bardziej bezpośredniego poznania 24. Język wirtualny nie musi być uboższy od innych form przekazu. Gdy obiekt wirtualny jest przejrzystym przekazem, powstaje na podstawie dokładnego pomiaru i wysokiej jakości wizualizacji, jego atrakcyjność i wartość poznawcza mogą być wyższe od innych form reprodukcji, a niekiedy nawet od oryginału. Ważnym elementem wirtualnego przedstawienia jest scenariusz wykorzystujący różne narzędzia i formy przekazu cyfrowego. To coś więcej niż komentarz na tabliczce pod obiektem muzealnym, niż hasło w specjalistycznym katalogu, niż opowieść przewodnika czy filmowa narracja. Mul medialny scenariusz to wielkie, ale jakże twórcze wyzwanie dla wszystkich zajmujących się pracą muzealną. Ta nowa forma przekazu muzeograficznego powinna zawsze korzystać z badań naukowych i konserwatorskich, najnowszych technik przetwarzania i przekazywania informacji i z różnorodnych środków artystycznych. Zabytek opatrzony materiałem studyjnym i wystawiany na wirtualny pokaz jest przekazem wiedzy, zachęca do jej pogłębiania, szkoli oświeconego gościa muzeum. Słowa klucze: muzeum wirtualne, wirtualny zabytek, wirtualna muzeologia, V-MusT, Karta Londyńska. Przypisy Podane linki aktualne w sierpniu 2013 r.; o ile nie podaję inaczej, cytaty z literatury obcej w moim tłumaczeniu. 1 Artykuł kontynuuje rozważania na temat kształtu i roli muzeów wirtualnych podjęte w dwóch wystąpieniach konferencyjnych (niepublikowanych) w listopadzie 2012 r.: The Virtual Museum the concept and transforma on na 28. konferencji Computers and the History of Art pt. Display: Consume: Respond Digital Engagement with Art, która odbyła się 15 i 16. 11. 2012 r. w londyńskiej siedzibie The Associa on of Art Historians, zob. streszczenie www. 164 MUZEALNICTWO 54
digitalizacja w muzeach computersandthehistoryofart.org/2012/10/16/the-virtual-museum-the-concept-and-transforma on; oraz na 5. konferencji z cyklu Cyfrowe spotkania z zabytkami pt. Reprodukcja cyfrowa zabytku metody, wiarygodność, trwałość, zorganizowanej 19 i 20. 11. 2012 r. we Wrocławskim Centrum Transferu Technologii przez Instytut Historii Sztuki i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, Instytut Informatyki Politechniki Łódzkiej i Wrocławskie Centrum Transferu Technologii przy Politechnice Wrocławskiej. Organizatorom obu konferencji dziękuję za zaproszenie. 2 W problematykę muzeów wirtualnych i ich definicji z perspektywy różnych dyscyplin naukowych wprowadzają m.in.: J. E. Andrews, W. Schweibenz, A New Medium for Old Masters: The Kress Study Collec on Virtual Museum Project, Art Documenta on 1998, 17(1), s. 19-27 (h p://fiz1. -potsdam.de/volltext/saarland/04018.html); S. Styliani et al., Virtual museums, a survey and some issues for considera on, Journal of Cultural Heritage 2009, 10, s. 520-528 (h p://cgit.nutn.edu.tw:8080/cgit/paperdl/wsy_110117102938.pdf); C. Karp, The Legi macy of the Virtual Museum, ICOM News 2004, 3, s. 5 i inne teksty w tym samym numerze (h p://icom.museum/media/icom-news-magazine/icom-news-2004-no3/). 3 Karta londyńska. Zasady dotyczące komputerowych metod wizualizacji dziedzictwa kulturowego w wersji 2.1 z 2009 r. w tłum. A. Bentkowskiej-Kafel, A. Seidel-Grzesińskiej i U. Wenckiej jest dostępna na stronie www.londoncharter.org/downloads.html (wyd. 1 w wersji ang., 2006). Zob. też A. Bentkowska- -Kafel, Wprowadzenie do zagadnień Karty londyńskiej, również na stronie www.londoncharter.org/downloads.html. Upowszechnianiu zasad Karty w nauce polskiej patronuje Instytut Historii Sztuki i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, zob. www.historiasztuki.uni.wroc.pl/projekty_badawcze/karta_londynska.html 4 Zob. szczegółowe informacje, program zajęć, wykaz wykładowców i instytucji patronujących pierwszej edycji The UK V-MusT Summer School in Virtual Restora on and Reconstruc on in a London Charter Framework na stronie h p://www.v-must.net/schools/united-kingdom-virtual-heritage-school 5 Definicja została sformułowana w trakcie mojego seminarium What is a virtual museum?, King s College London, 11.09.2012. 6 W lutym 2013 r. wirtualna wystawa aplikacji 3D Encounters została otwarta w filii University College London w UCL-Q w Katarze. 7 ecurator: 3D Colour Scans for Remote Object Iden fica on and Assessment (2007-2008), projekt University College London Museums and Collec ons; Civil and Environmental and Geoma c Engineering; zob. M. Hess, G. Were, I. Brown, S. MacDonald, S. Robson and F. S. Millar, E-Curator: A 3D Web-based Archive for Conservators and Curators, Ariadne 2009, 60, h p://www.ariadne.ac.uk/issue60/hess-et-al/ 8 Zob. m.in. QRator, h p://www.qrator.org 9 Zob. h p://www.v-must.net/virtual-museums/vm/etruscanning-3d-2011-2012 oraz linki do blogu h p://regolinigalassi.wordpress.com/ i materiału filmowego na YouTube h p://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=iiw4dbfo5yu. Informacja o nowszej wersji instalacji z kwietnia 2013 r. jest dostępna w materiale prasowym h p://www.allardpiersonmuseum.nl/english/newmedialab-en.pdf 10 Wycieczki Muzeum bez granic, czyli ruszamy w miasto! proponuje www.karnet.krakow.pl [dostęp: 09.06.2012]. 11 Zob. m.in. A. Malraux, La Psychologie de l art, t. 1, Le Musée imaginaire, Skira, Genève 1947; Le Musée imaginaire de la sculpture mondiale, 1952-54; paryskie wydanie Gallimarda z 1965 r. zostało przetłumaczone na język angielski przez S. Gilberta i F. Price a jako Museum without Walls, Secker & Warburg 1965. 12 G. Pollock, Encounters in the Virtual Feminist Museum. Time, space and the archive, Routledge 2007. 13 E. Huhtamo, On the Origins of the Virtual Museum, w: R. Parry (red.), Museums in a Digital Age, Oxon & New York 2002, s. 121-135. 14 W. Schweibenz, The Virtual Museum *) : New Perspec ves For Museums to Present Objects and Informa on Using the Internet as a Knowledge Base and Communica on System, w: H. H. Zimmermann i V. Schramm (red.), Knowledge Management und Kommunika onssysteme Workflow Management, Mul media, Knowledge Transfer. Materiały 6. Interna onalen Symposiums für Informa onswissenscha (ISI 1998), Praga, 03-07.11.1998, s. 191. 15 Zob. A. Haber, The Importance of a Virtual Museum in a Third World Country: The Experience of MUVA, Virtual Museum of Arts El País, Museums and the Web, 1998, h p://www.museumsandtheweb.com/mw98/papers/haber/haber_paper.html 16 Zob. h p://pl.wikipedia.org/wiki/muzeum_wirtualne 17 Zob. h p://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3944787/muzeum-wirtualne.html 18 Zob. m.in. P. Ver go (red.), The New Museology, London 1989. 19 M. Borusiewicz, Nauka czy rozrywka? Nowa muzeologia w europejskich definicjach muzeum, Universitas, seria Muzeologia, t. 4, Kraków 2012. W przygotowaniu w tej samej serii znajduje się tom materiałów z sympozjum, które odbyło się 04.03.2011 r. w Muzeum Pałacu w Wilanowie, pt. Edukacja w muzeum rzeczywistym i wirtualnym, pod red. E. Grygiel. 20 Omawiając literaturę angielskojęzyczną M. Borusiewicz wnikliwie analizuje rolę enjoyment (zadowolenie, przyjemność) w doświadczeniu muzealnym. Czasami utożsamia enjoyment z rozrywką (ang. entertainment), zob. M. Borusiewicz, Nauka, rozdz. 3, s. 120. 21 W. Schweibenz, The Virtual Museum *), przypis umieszczony przez Schweibenza do tytułu artykułu: *) Pojęcie muzeum wirtualnego piszę w cudzysłowie, ponieważ, o ile wiem, nie ma uznanej definicji, a samo pojęcie jest oksymoronem. 22 M. Wróblewska, Muzeum wyobraźni : doświadczenie estetyczne, reprodukcja, archiwum, tekst (bez daty) dostępny na stronie h p://pldocs.docdat.com/ docs/index-195313.html 23 Arcydzieła w ipadach, wywiad P. Kosiewskiego z M. Poprzęcką, Tygodnik Powszechny 2013, nr 26, s. 29. 24 Na przykład dane statystyczne, od 2006 r. udostępniane przez brytyjskie Ministerstwo Kultury, potwierdzają stały wzrost popularności muzeów, zob. h ps://www.gov.uk/government/organisa ons/department-for-culture-media-sport/series/taking-part#survey-content THE VIRTUAL MUSEUM A MUSEUM WITHOUT LIMITS? Anna Bentkowska-Kafel The concept of a virtual museum is not new. Earlier researchers note its vagueness. Opinions concerning virtual museums are typically based on the comparison of physical and virtual collec ons. This rela onship is becoming ever more complex. A virtual museum may be experienced as a surrogate of real artefacts and as an en rely imaginary construct. New formats are emerging. The Virtual Museum Transna onal Network (www.vmust.net) of heritage organisa ons across Europe (V- MusT), funded from 2011 to 2015 under the European Community Seventh Framework Programme, aims to s mulate research into virtual museology, educa on and technical developments in this area. The Network relies on interna onal collabora on and draws on considerable earlier research, exis ng standards and good prac ce guides, such as the London Charter for the Computer-based Visualisa on of Cultural Heritage. The Network also develops a new typology and evalua on criteria. The author considers evolu on of the concept of virtual museums and introduces some ac vi es of V-MusT. The focus is on the UK V-MusT Summer School in virtual restora on and reconstruc on, organised in September 2012 by the department of Digital Humani es at King s College London in coopera on with other museums and academic ins tu ons. MUZEALNICTWO 54 165
A number of ques ons concerning the role of the virtual museum in today s digital culture are raised. The Polish - tle of the paper is a pun on the seemingly unlimited possibili es of the global virtual museum. Keywords: virtual museum, virtual artefacts, virtual museology, V-MusT, London Charter. dr Anna Bentkowska-Kafel Historyk sztuki, specjalista ds. metodologii cyfrowych w badaniach nad sztuką; b. pracownik Zamku Królewskiego w Warszawie; od 1985 r. mieszka w Anglii; związana z towarzystwem naukowym Computers and the History of Art; 1999-2008 pracownik naukowy Bri sh Academy w Courtauld Ins tute of Art w Londynie; od 2000 wykłada na wydziale Digital Humani es w King s College w Londynie; współautorka międzynarodowych programów interdyscyplinarnych promujących naukowe i techniczne standardy obrazowania 3 i 4D, m.in. 3D Visualisa on in the Arts Network, Virtual Museum Transna- onal Network i Colour and Space in Cultural Heritage; współautorka i redaktorka Paradata and Transparency in Virtual Heritage (Farnham: Ashgate, 2012); e-mail: anna.bentkowska@kcl.ac.uk 166 MUZEALNICTWO 54