Katedra Języków Specjalistycznych Wydział Lingwistyki Stosowanej i Filologii Wschodniosłowiańskich U n i w e r s y t e t W a r s z a w s k i PIĘKNO JĘZYKA SPECJALISTYCZNEGO A PRECYZJA JĘZYKA LITERACKIEGO WARSZAWA 2008-1 -
Piękno języka specjalistycznego a precyzja języka literackiego Redakcja: Krzysztof Fordoński Marek Łukasik Projekt okładki: Marzena Łukasik Copyright by Katedra Języków Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego Wydanie pierwsze ISBN 978-83-60770-08-5 Publikacja dofinansowana przez Radę Konsultacyjną ds. Studenckiego Ruchu Naukowego Druk i oprawa Zakład Graficzny UW, zam. 790/2008-2 -
SPIS TREŚCI Wstęp (KRZYSZTOF FORDOŃSKI, MAREK ŁUKASIK)... 5 Recenzja (JERZY LUKSZYN)... 7 Nomenklatura chemiczna z perspektywy lingwisty (TOMASZ MICHTA)... 9 Kto ubezpiecza (się)? O polskiej i rosyjskiej terminologii ubezpieczeniowej (WIOLETTA MELA)... 17 O dziwnych i zabawnych tendencjach w terminologii astronomicznej (LILIANA RELIGA)... 25 Rola i znaczenie unijnych funduszy w kształtowaniu się języka business communication (EDYTA ŁOBODA)... 31 O problemach terminologii muzycznej w kontekście konstruowania branżowego słownika terminologicznego (MARIUSZ MELA)... 45 Język polskiej polityki (RITA RÓŻA RAMZA)... 53 Większe możliwości maluchów? (KINGA SZELIGA)... 61 W kwestii tłumaczenia stopni brytyjskiej i amerykańskiej marynarki wojennej (JOANNA NEWSKA, VIRGINIA SCHULTE)... 67 Pomiędzy żalem Barańczaka a rozpaczą Dehnela. O przekładzie wybranych wierszy Philipa Larkina (WERONIKA SZEMIŃSKA)... 71-3 -
Drabble w tłumaczeniu (MAGDALENA MAŁEK)... 87 Analiza i ocena tłumaczenia Pieśni Osjana (The Poems of Ossian) Jamesa Macphersona autorstwa Seweryna Goszczyńskiego na przykładzie Fingala (Fingal: An Ancient Epic Poem in Six Books) (NESTOR KASZYCKI)... 95-4 -
WSTĘP Z prawdziwą przyjemnością oddajemy w ręce czytelników tom zawierający artykuły powstałe na podstawie referatów wygłoszonych 14 maja 2008 podczas I Konferencji Młodych Lingwistów zorganizowanej przez Katedrę Języków Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Konferencja ta stanowiła uwieńczenie kilkuletniej wytężonej pracy dwóch studenckich kół naukowych działających przy Katedrze: Koła Naukowego BAJT i Studenckiego Koła Tłumaczeń Literackich KJS UW Naukowo-Artystyczne Rozterki Literackie. Niniejszy tom zawiera również artykuły, które wyszły spod pióra studentów innych wydziałów, jako że konferencja miała charakter otwarty. Założeniem naszej konferencji było zaproponowanie możliwie szerokiej formuły, w której odnaleźć mogli się nie tylko młodzi przedstawiciele lingwistyki stosowanej, terminolodzy i leksykografowie, ale także osoby zajmujące się studiami nad przekładem zarówno technicznym jak i literackim. Artykuły zgromadzone w niniejszym tomie stanowią dowód, że cel ten udało się nam osiągnąć. Pomieszczone w książce studia dzielą się w dość naturalny sposób na dwie grupy. Pierwsza to teksty skupiające się na kwestiach związanych z techniczną stroną językoznawstwa, technolektami i profesjolektami. Grupę tę otwiera artykuł Tomasza Michty zawierający analizę nomenklatury chemicznej przeprowadzoną z punktu widzenia lingwisty. Również naukami ścisłymi, a mianowicie astronomią, zajęła się Liliana Religa, przedstawiając intrygujące, dziwne i zabawne tendencje w terminologii astronomicznej. Z nieba na ziemię sprowadza czytelnika artykuł Wioletty Meli, która poddała analizie problemy związane z tłumaczeniem polskiej i rosyjskiej terminologii ubezpieczeniowej. Równie praktyczne informacje znaleźć można w szkicu Edyty Łobody, która przedstawiła miejsce terminologii związanej z funduszami strukturalnymi Unii Europejskiej w języku business communication. Część poświęconą tematyce mniej technicznej a bardziej kulturoznawczej otwiera artykuł Mariusza Meli o problemach związanych z terminologią muzyczną. Kolejny tekst pióra Rity Róży Ramzy porusza się na pograniczu językoznawstwa i politologii, proponując próbę analizy języka polskiej polityki ostatnich lat. Kinga Szeliga omawia związki między wiekiem ucznia a zdolnościami do nauki języków obcych, postulując, by nauka ta zaczynała się w jak najwcześniejszym wieku. Joanna Newska i Virginia Schulte zajęły się problemami pojawiającymi się przy tłumaczeniu na język polski stopni brytyjskiej i amerykańskiej marynarki wojennej, jako - 5 -
materiał do analiz wybierając powieści fantasy Davida M. Webera. Tematykę badań nad przekładem literackim kontynuują trzy teksty zamykające nasz tom. Weronika Szemińska poddała krytycznej analizie porównawczej wybrane wiersze Philipa Larkina w przekładach Stanisława Barańczaka i Jacka Dehnela. Magdalena Małek przedstawiła problemy, jakie pojawiają się podczas przekładu żartobliwej formy literackiej drabble, swój artykuł uzupełniając autorskimi propozycjami tłumaczeń. Nestor Kaszycki poddał zaś analizie i krytycznej ocenie polskie przekłady Pieśni Osjana Jamesa Macphersona. Autorzy zebranych w niniejszym tomie artykułów rozpoczynają właśnie swoją naukową karierę. Dla większości jest to debiut, pierwsza naukowa publikacja i efekt udziału w pierwszej konferencji naukowej. Mamy nadzieję, że będzie to początek długiej i wytężonej drogi. Dla organizatorów była to również pierwsza konferencja z nowego cyklu, który planujemy kontynuować w następnych latach, oferując młodym badaczom języka, przekładu i literatury możliwość zaprezentowania się na forum publicznym i publikacji efektów ich pracy naukowej. Zapraszamy zatem do lektury oraz do udziału w kolejnych Konferencjach Młodych Lingwistów. Krzysztof Fordoński Marek Łukasik - 6 -
Prof. dr hab. Jerzy Lukszyn Katedra Języków Specjalistycznych Uniwersytet Warszawski RECENZJA WYDAWNICZA Praca zbiorowa pt. Piękno języka specjalistycznego a precyzja języka literackiego redagowana przez dr. Krzysztofa Fordońskiego i mgr. Marka Łukasika zasługuje, moim zdaniem, na uznanie. Recenzowana praca zawiera 11 artykułów naukowych poświęconych aktualnym zagadnieniom teorii i praktyki języków specjalistycznych oraz przekładu literackiego. Są to referaty wygłoszone na Konferencji Młodych Lingwistów, która odbyła się 14 maja 2008 r. na Wydziale Lingwistyki Stosowanej i Filologii Wschodniosłowiańskich UW a której organizatorami byli członkowie studenckich kół naukowych Katedry Języków Specjalistycznych. Tematykę terminologiczną podejmują w swoich artykułach: Tomasz Michta (Nomenklatura chemiczna z perspektywy lingwisty), Mariusz Mela (O problemach terminologii muzycznej w kontekście konstruowania branżowego słownika terminologicznych), Liliana Religa (O dziwnych i zabawnych tendencjach w terminologii astronomicznej). Są to teksty o wyraźnej wartości informacyjnej, m.in. dzięki temu, że ich autorzy swoje obserwacje sformułowali na podstawie szczegółowo przeprowadzonej analizy materiału terminologicznego. Na podkreślenie zasługuje również kultura naukowa debiutujących badaczy. Istotne z punktu wiedzenia potrzeb współczesnej komunikacji profesjonalnej zagadnienia podejmują w swych artykułach: Wioletta Mela (Kto ubezpiecza (się)? O polskiej i rosyjskiej terminologii ubezpieczeniowej), Edyta Łoboda (Rola i znaczenie unijnych funduszy w kształtowaniu się języka business communication), Rita Róża Ramza (Język polskiej polityki). Każdy z wymienionych tekstów zawiera oryginalne spostrzeżenia autora oraz wnioski dobrze udokumentowane zarówno w warstwie teoretycznej, jak i empirycznej. Artykuł Joanny Newskiej i Virginii Schulte (W kwestii tłumaczenia stopni brytyjskiej i amerykańskiej marynarki wojennej) podejmuje ważny problem jednoznacznej ekwiwalencji przekładowej, natomiast artykuł Kingi Szeligi pt. Większe możliwości maluchów jest poświęcony ważnym problemom współczesnej neurolingwistyki, co samo w sobie podkreśla jego wartość informacyjną. - 7 -
W artykułach: Weroniki Szemińskiej (Pomiędzy żalem Barańczaka a rozpaczą Dehnela. O przekładzie wybranych wierszy Philipa Larkina), Magdaleny Małek (Drabble w tłumaczeniu), Nestora Kszyckiego (Analiza i ocena tłumaczenia Pieśni Osjana Jamesa Macphersona autorstwa Seweryna Goszczyńskiego na przykładzie Fingala) zostały przeanalizowane aktualne problemy przekładu literackiego. Zasługuje to na szczególne podkreślenie, gdyż teoria przekładu artystycznego dopiero zaczyna się kształtować. Wniosek: Polecam materiały pokonferencyjne pt. Piękno języka specjalistycznego a precyzja języka literackiego do druku. Warszawa, dnia 10 czerwca 2008 r. - 8 -
Tomasz Michta Katedra Języków Specjalistycznych Uniwersytet Warszawski NOMENKLATURA CHEMICZNA Z PERSPEKTYWY LINGWISTY Chemical language has great esthetical beauty and links the physical sciences to the biological sciences. It is an international language, a language for all the time, a language without dialects. It is language that explains where we came from, what we were, and where the physical world will allow us to go. Arthur Kornberg, laureat Nagrody Nobla z medycyny z 1959 roku Chemię można zdefiniować jako dziedzinę nauki zajmującą się badaniem materii, jej składu, właściwości, a także przemian, jakim ulega. Oprócz opisu różnorodności form, w jakich występuje materia, chemicy stawiają sobie za cel wypracowanie reguł pozwalających przewidzieć zarówno fizyczne, jak i chemiczne właściwości substancji, które jak dotąd nie zostały odkryte bądź zsyntezowane. Działania te mają istotny aspekt językowy, gdyż badając substancje, zarówno proste, jak i złożone, chemicy muszą je rozróżniać językowo, co oznacza, że różne substancje powinny być oznaczane w różny sposób. Powszechnie stosowane są dwa sposoby oznaczania substancji. Pierwszy z nich opiera się na zastosowaniu symboli na oznaczenie pierwiastków tworzących daną substancję. Wzór taki zawiera informację o proporcjach atomów poszczególnych pierwiastków wchodzących w skład związku. Może on także wskazywać na połączenia poszczególnych atomów lub grup atomów z innymi atomami. Zapis taki opiera się na specjalnym kodzie, który ma międzynarodowy charakter. Przykładowo wzór wody 1 to H 2 O, co oznacza, że cząsteczka wody składa się z dwóch atomów wodoru (symbol H) i jednego atomu tlenu (symbol O). Forma takiego zapisu nie zależy od tego, czy jego autorem jest chemik pracujący w Polsce, Niemczech czy Stanach Zjednoczonych. Ma on zatem charakter uniwersalny. 1 O ile nie podano inaczej, wszystkie nazwy użyte w artykule zostały zaczerpnięte lub opierają się na zasadach przedstawionych w pozycjach: Nomenklatura chemii nieorganicznej: zalecenia 1990 oraz Nomenclature of inorganic chemistry: recommendations 1990. - 9 -
Drugim sposobem oznaczania danej substancji jest posłużenie się nazwą. W okresie, gdy stan wiedzy z zakresu chemii był niewielki, możliwe było nadawanie poszczególnym związkom nazw, które nie opierały się na ściśle określonych regułach i zależały od inwencji osoby je badającej. Wraz z rozwojem chemii jako nauki zaczęto dostrzegać, że istnieje konieczność opracowania zasad, których przestrzeganie pozwoli na przypisanie związkom nazw, a tym samym usprawni komunikację między specjalistami. Po raz pierwszy system nomenklatury chemicznej został opracowany w 1782 roku przez Guytona de Morveau (Stasicka 1998: 1 i n.). Kolejne systemy starały się obejmować coraz większą liczbę związków i z coraz większą precyzją uwzględniać rodzaje połączeń między pierwiastkami. Można stwierdzić, że jakość nomenklatury chemicznej stanowiła (i nadal stanowi) odzwierciedlenie aktualnego stanu tej dziedziny. Wielkie odkrycia w chemii zwykle pociągały za sobą poważne zmiany w nomenklaturze. Choć temat ten jest niezwykle ciekawy, to jednak z uwagi na objętość niniejszego artykułu nie może być szerzej rozwinięty. Zainteresowanych tymi aspektami odsyłam do książki Historical Studies in the Language of Chemistry autorstwa Maurice a P. Croslanda. Najbardziej rozpowszechniony zbiór reguł systematycznego nazewnictwa związków został opracowany przez Międzynarodową Unię Chemii Czystej i Stosowanej (IUPAC). Aby uzmysłowić sobie stopień trudności zadania, jakiego podjęli się członkowie tej organizacji, warto podać liczbę substancji chemicznych ujętych w bazie Chemical Abstracts Service (w skrócie CAS), która jest prowadzona przez Amerykańskie Towarzystwo Chemiczne (ang. American Chemical Society). Liczba ta na dzień 2 maja 2008 roku wynosiła ponad 35 milionów. 2 Nietrudno teraz dojść do wniosku, że zapanowanie nad tak olbrzymią liczbą związków wymaga opracowania obszernego systemu reguł. IUPAC ujęło zasady nazewnictwa związków chemicznych w kilka ksiąg. Jako ciekawostkę dodam, że poszczególnym działom chemii został przypisany inny kolor okładki. Przykładowo dla chemii nieorganicznej jest to kolor czerwony, dla chemii organicznej niebieski, a dla chemii makrocząsteczkowej fioletowy. Stąd też wywodzą się powszechnie używane określenia poszczególnych publikacji Red Book (Czerwona Księga), Blue Book (Niebieska Księga) oraz Purple Book (Fioletowa Księga). Ponieważ oryginalnym językiem tych publikacji jest język angielski, odpowiednie krajowe organizacje naukowe zajmują się dostosowywaniem 2 <http://www.cas.org/expertise/cascontent/registry/regsys.html>. - 10 -
zasad określonych w wytycznych IUPAC do języków narodowych. W Polsce taką organizacją jest Polskie Towarzystwo Chemiczne (PTCh). 3 Według IUPAC celem nomenklatury chemicznej jest (...) stworzenie metodologii pozwalającej na przypisanie deskryptorów (nazw i wzorów) substancjom chemicznym, tak, aby można je było w sposób jednoznaczny zidentyfikować i dzięki temu ułatwić wzajemne zrozumienie (Stasicka 1998: 2). Warto zauważyć, że z takiego sformułowania prymarnego celu nomenklatury wynika, że każda nazwa nomenklaturowa, musi odpowiadać jednej substancji, jednak nie wyklucza się możliwości istnienia kilku nazw na określenie tej samej substancji. Oczywiście sytuacja, w której jednemu związkowi odpowiada tylko jedna nazwa jest jak najbardziej pożądana 4 (Stasicka 1998: 3). W przedstawionym powyżej cytacie niepozornie prezentuje się słowo wzajemne. Można postawić pytanie, między jakimi osobami ma dojść do zrozumienia. Oczywiście w idealnym przypadku systematyczna nazwa chemiczna powinna pomagać w porozumieniu między dowolnie wybranymi osobami. Tymczasem przy obecnym stopniu złożoności nomenklatury zrozumienie możliwe jest tylko między profesjonalistami. Laikowi nazwy nomenklaturowe nawet najprostszych substancji niewiele powiedzą. Nie będzie on w stanie odtworzyć zależności pomiędzy nazwą, a zakodowanymi w niej informacjami o składzie i budowie związku, a jeśli nawet to by mu się udało, nie będzie potrafił określić właściwości danej substancji. Na poparcie tej tezy można przytoczyć znajdujący się w Internecie apel 5 (zachowano oryginalną pisownię oraz wyróżnienia): Witaj! Skoro znalazłeś się na tej stronie, liczę, że nie obojętny jest Ci los naszej planety i wszystkich ludzi. Znany jest problem globalnego ocieplenia, efektu cieplarnianego, zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem węgla itp. Nikt jednak nie zwraca uwagi na najbardziej palący problem naszej Planety! 3 Nie zawsze zmiany proponowane przez IUPAC i PTCh spotykają się z dobrym przyjęciem ze strony chemików. Przykładem może być zastąpienie przedrostka dwu- w nazwach związków mających międzynarodowy charakter przedrostkiem di-. Zgodnie ze zmianami dwutlenek węgla powinien być nazywany ditlenkiem węgla. O reakcjach na tę oraz inne propozycje PTCh można przeczytać w artykule znajdującym się w serwisie internetowym Gazety Wyborczej: <http://serwisy.gazeta.pl/nauka/1,34140,2284700.html>. 4 Podobnego mankamentu nie mają nazwy stosowane w bazie CAS, jednak efekt ten został osiągnięty nie bez kosztów. Nazwa CAS to ciąg cyfr, na podstawie których nie można w żaden sposób wnioskować o składzie substancji. 5 <http://www.bastek.kompex.pl/oksydan/pl.htm>. - 11 -
Na skażenie OKSYDANEM! Oksydan, znany także jako tlenek wodoru, skaził już ok 75% powierzchni Ziemi! Co gorsza, jest używany w przemyśle spożywczym jako dodatek, przede wszystkim do napojów, który ma pozornie podnieść ich jakość! NIE DAJMY SIĘ TRUĆ! Czym jest oksydan, który zagraża naszej planecie? Za tą tajemniczo brzmiącą nazwą kryje się niezbędna dla naszego życia woda. Sam apel to oczywiście niegroźny żart. Zwraca on jednak uwagę na to, że wiedza z zakresu nazewnictwa systematycznego związków chemicznych jest niewielka. Niewiele bowiem osób skojarzy oksydan 6 z wodą. Poprawne stosowanie nazw systematycznych i ich rozumienie jest właściwe specjalistom, którzy dzięki odpowiedniej wiedzy specjalistycznej są w stanie określić m.in. szkodliwość związku. IUPAC realizuje wyznaczony przez siebie cel poprzez opracowywanie zbioru systemów nomenklaturowych, które mają różny zakres stosowania. W chemii nieorganicznej wyróżnia się m.in. system binarny, koordynacyjny, podstawnikowy. Nierzadko różne systemy mogą być zastosowane do nazwania tej samej substancji, co można zilustrować na przykładzie związku o wzorze SiCl 4. W zależności od zastosowanego systemu nomenklaturowego można go nazwać tetrachlorkiem krzemu (nomenklatura typu binarnego), tetrachlorokrzemem (nomenklatura koordynacyjna) lub tetrachlorosilanem (nomenklatura podstawnikowa) (Stasicka 1998: 8). Cechą wyróżniającą nomenklaturę chemiczną jest jej otwartość, która przejawia się w możliwości wygenerowania nazw związków, które jeszcze nie zostały odkryte, na podstawie obowiązujących reguł (zob. Lukszyn, Zmarzer 2001: 30 i n.). Przy obecnym tempie odkrywania nowych związków jest wręcz konieczne, aby mogły one być nazywane na bieżąco, bez konieczności wprowadzania zmian w systemie reguł nazewniczych. Ponadto, w przeciwieństwie do większości terminów empirycznych (Lukszyn, Zmarzer 2001: 31), systemowe nazwy nomenklaturowe charakteryzują się swego rodzaju synonimią aspektową, gdyż w niektórych przypadkach ten sam związek może mieć inną nazwę w zależności kontekstu. Pewne formy preferowane są w chemii organicznej, podczas gdy inne w chemii nieorganicznej. 6 W Nomenclature of Inorganic Compounds: IUPAC Recommendations 2005 zwraca się uwagę, że nazwa oksydan jest przeznaczona do stosowania tylko w przypadku p o- chodnych wody. - 12 -
Niezależnie od przyjętego systemu nomenklaturowego nazwa związku chemicznego może składać się z elementów należących do poniższych klas: rdzenie nazw pierwiastków, przedrostki liczbowe, lokanty, przedrostki wskazujące atomy lub grupy (ligandy), przyrostki wskazujące ładunek, przyrostki wskazujące charakterystyczne grupy podstawnikowe, wrostki, przedrostki addytywne, przyrostki/przedrostki subtraktywne, deskryptory, znaki przestankowe (Stasicka 1998: 5). Katalog możliwości, jak wynika z tego wyliczenia, jest szeroki. Chemika nie zdziwi więc, gdy w nazwie pojawią się nawiasy, łączniki, kropki, dwukropki, cyfry rzymskie i arabskie, litery alfabetu greckiego czy gwiazdki. Nie będzie również zaskoczony, gdy część nazwy zostanie napisana kursywą lub pojawią się primy. Nie każda jednak kombinacja tych elementów jest poprawna. Ich użycie jest określone przez nomenklaturową gramatykę. 7 Szeroki zestaw środków, jakie może wykorzystać chemik, pozwala przypisać nazwy milionom substancji. Są wśród nich związki o prostej budowie jak na przykład węglik krzemu, SiC, ale również skomplikowane związki koordynacyjne, do których można zaliczyć trichloro-1κcl,3κ 2 Clheptahydrydodimetylo-4κ 2 C-pentakrzem o wzorze SiH 3 -Si(CH 3 ) 2 -SiCl 2 - SiH 2 -SiClH 2. Jednak również ta ostatnia wyda się prosta w porównaniu z angielską nazwą pewnego białka mięśni poprzecznie prążkowanych u kręgowców, która składa się z 189819 liter i jest najdłuższą nazwą utworzoną zgodnie z regułami IUPAC. 8 Wzór tego białka to C 132983 H 211861 N 36149 O 40883 S 693, a zatem składa się ono z 132983 atomów węgla, 211861 atomów wodoru, 36149 atomów azotu, 40883 atomów tlenu oraz 693 atomów siarki. Chcąc podać systematyczną nazwę tego białka np. w pracy magisterskiej, należałoby tylko na ten cel przeznaczyć 64 strony. Oczywiście ze względów praktycznych w komunikacji specjalistycznej nie podaje się nazwy nomenklaturowej zamiast niej używa się nazwy zwyczajowej, tj. tytyna, co jest częstą praktyką w przypadku skomplikowanych nazw nomenklaturowych. Przykład tytyny jest bardzo interesujący z perspektywy lingwisty. Pokazuje bowiem, że zestaw reguł nomenklaturowych jest niezwykle produktywny i pozwala na utworzenie nazw bardzo skomplikowanych związków. Pokazuje również, że niektóre systematyczne nazwy związków praktycznie nie mogą być stosowane w komunikacji ustnej. Wymówienie samej nazwy mogłoby trwać kilkanaście godzin. Nie wydaje się prawdopodobne, 7 Sformułowanie gramatyka pojawia się w Nomenklaturze chemii nieorganicznej: zalecenia 1999 jako element porównania systemu nomenklatury do języka. 8 <http://en.wikipedia.org/wiki/titin> - 13 -
aby ktokolwiek podjął się tego zadania. Równie nieprawdopodobne jest to, aby ktokolwiek po wysłuchaniu całej nazwy, był w stanie ją przetworzyć. Powyższe uwagi mogłyby prowadzić do wniosku, że systematyczne nazwy związków są przeznaczone w większym stopniu do komunikacji w formie pisemnej. I rzeczywiście tak jest. Jednak z przykładu tytyny wynika, że pewne systematyczne nazwy związków również w komunikacji pisemnej nie są praktyczne. Liczba takich nazw z uwagi na możliwości ponownego przeczytania nazwy jest mniejsza niż w przypadku nazw, które nie spełniają wymogów praktyczności komunikacji ustnej. Choć korzystając z pomocy programów komputerowych, chemik-nadawca tekstu jest w stanie utworzyć nawet bardzo skomplikowaną nazwę systematyczną, to zapoznanie się z nią jest poważnym wyzwaniem dla chemika-odbiorcy tekstu. Potrzebne są zatem formy zastępcze, które nie byłyby obarczone przedstawionymi powyżej mankamentami. Z pomocą chemikom przychodzą wspomniane na wstępie wzory zarówno sumaryczne, jak i strukturalne. Ponadto niektórym substancjom nadaje się nazwy niesystematyczne, czego skutkiem jest istnienie wielu nazw na określenie jednej substancji. Nazwa tytyna może być z powodzeniem używana w komunikacji zarówno pisemnej, jak i ustnej. Nie zawiera ona wprawdzie informacji o składzie danego białka, jednak te w razie konieczności można odnaleźć w bankach danych. Mnogość nazw chemicznych z jednej strony i tempo odkrywania nowych związków z drugiej sprawiają, że tłumaczenie tekstu zawierającego nazwę nomenklaturową może być nie lada wyzwaniem dla tłumacza. Nie ma bowiem słownika chemii, który zawierałby wszystkie nazwy nomenklaturowe i wydaje się wątpliwe, by taki słownik w dzisiejszym znaczeniu tego słowa kiedykolwiek mógł powstać. Tłumacz musi więc dysponować odpowiednią wiedzą specjalistyczną, która pozwoli mu na zastąpienie nazwy nomenklaturowej w jednym języku, ekwiwalentną nazwą w drugim języku. Porównując nazwy polską i angielską związku koordynacyjnego o wzorze [Os 3 (CO) 12 ]: cyclo-dodecacarbonyl-1 4 C,2 4 C,3 4 C-triosmium(3 Os Os) oraz cyklo-dodekarbonyl-1 4 C,2 4 C,3 4 C-triosm(3 Os Os) można by dojść do wniosku, że trudność zadania, z którym ma się uporać tłumacz nie jest znaczna, gdyż obie nazwy składają się w elementów bliźniaczo do siebie podobnych. W rzeczywistości jednak tłumaczenie nazw nomenklaturowych nie jest czynnością aż tak prostą. Bez podstawowej wiedzy dotyczącej rozróżniania kationów i anionów, atomów centralnych i ligandów, jak również bez znajomości reguł nazewnictwa w obu językach tłumacz łatwo może popełnić błąd. - 14 -
Podstawową umiejętnością, którą tłumacz musi nabyć, jest umiejętność wyodrębniania poszczególnych elementów w nazwie i zastępowania ich elementami języka docelowego. Niewłaściwa kolejność wymienienia ligandów może nie pociągać za sobą tragicznych konsekwencji. Jeżeli jednak błąd byłby poważniejszy, a wystarczy do tego często zmiana jednej litery w nazwie związku (na przykład zamiana etanu na eten lub etyn), skutki pomyłki tłumacza mogą być nieodwracalne. Na tłumaczu spoczywa w związku z tym ogromna odpowiedzialność. Z pomocą tłumaczowi mogłoby przyjść opracowanie ukazujące różnice między nomenklaturą tworzoną w języku wyjściowym a nomenklaturą tworzoną w języku docelowym. Innym ułatwieniem w pracy byłby program komputerowy mogący dzięki określonemu algorytmowi zastępować nazwy nomenklatur w jednym języku nazwami w języku drugim. 9 To drugie rozwiązanie stanowiłoby niejako zakodowanie przedstawionych w opracowaniu zasad na język komputera. Opracowania takie, jeżeli chodzi o polską nomenklaturę systematyczną, nie doczekały się realizacji. Podsumowując, liczba związków chemicznych jest bardzo wysoka i rośnie z każdym dniem. Konieczność posługiwania się przez naukowców nazwami pozwalającymi na precyzyjne zakodowanie informacji dotyczącej składu i budowy związków o różnym stopniu złożoności doprowadziła do wytworzenia się międzynarodowego systemu nazewnictwa opracowywanego przez IUPAC, który jest próbą stworzenia standardów w zakresie nazewnictwa. Wchodzące w skład tego systemu reguły pozwalają, opierając się na ograniczonej liczbie elementów, utworzyć wielokrotnie wyższą liczbę nazw związków, z których niektóre ze względu na swoją złożoność praktycznie nie mogą być używane ani tekście ustnym, ani pisemnym. Dzięki internacjonalnemu charakterowi elementy te mają podobną formę w wielu językach, co w pewien sposób ułatwia zadanie tłumaczom tekstów chemicznych. Postęp w dziedzinie chemii, w szczególności odkrywanie nowych typów związków, które swoją budową nie przypominają dotychczas znanych związków, powoduje, że IUPAC co pewien czas rewiduje stosowane zestawy reguł, aby mogły one obejmować coraz większą liczbę związków. Z uwagi na swoje cechy szczególne nomenklatura chemiczna, w odczuciu autora, powinna stać się obiektem bardziej szczegółowych badań. 9 Program ACD/Name potrafi generować nazwy systematyczne w trzech językach: angielskim, niemieckim oraz francuskim, dzięki czemu mógłby być wykorzystywany przez tłumacza pracującego w tych językach. Więcej informacji o tym programie można znaleźć na stronie: <http://www.acdlabs.com/products/name_lab/name/tech.html>. Niepełna wersja programu dostępna jest bezpłatnie. - 15 -
Bibliografia: Advanced Chemical Development. ACD/Name, <http://www.acdlabs.com/products/name_lab/name/tech.html>, data dostępu: 2.05.2008. CAS Registry and CAS Registry numbers, <http://www.cas.org/expertise/cascontent/registry/regsys.html>, data dostępu: 2.05.2008. Cieśliński Piotr, 2004, Zamęt w polskich nazwach chemicznych, Gazeta Wyborcza, wersja online: <http://serwisy.gazeta.pl/nauka/1,34140,2284700.html>, data dostępu: 2.05.2008. Connelly Neil G. et al [red.], 2005, Nomenclature of Inorganic Copounds: IUPAC Recommendations 2005, Cambridge: The Royal Society of Chemistry; wersja elektroniczna: <http://old.iupac.org/publications/books/rbook/red_book_2005.pdf>, data dostępu: 2.05.2008. Crosland Maurice P., 1962, Historical Studies in the Language of Chemistry, London: Heinemann. Kornberg Arthur, 1996, Chemistry the lingua franca of the medical and biological sciences, [w:] Chemistry and Biology, t. 3, z. 1, s. 3-5. Leigh G. Jeffery, [red.], 1991, Nomenclature of Inorganic Chemistry: Recommendations 1990, Oxford: Blackwell Scientific Publications. Lukszyn Jerzy, Zmarzer Wanda, 2001, Teoretyczne podstawy terminologii, Warszawa: Katedra Języków Specjalistycznych. Oksydan, <http://www.bastek.kompex.pl/oksydan/pl.htm>, data dostępu: 2.05.2008. Stasicka Zofia [red.], 1998, Nomenklatura chemii nieorganicznej: zalecenia 1990, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Wikipedia, the free encyclopedia. Titin, <http://en.wikipedia.org/wiki/titin>, data dostępu: 2.05.2008. - 16 -
KTO UBEZPIECZA (SIĘ)? O POLSKIEJ I ROSYJSKIEJ TERMINOLOGII UBEZPIECZENIOWEJ Wioletta Mela Katedra Języków Specjalistycznych Uniwersytet Warszawski Historia ubezpieczeń sięga jeszcze czasów starożytnych, kiedy to w Fenicji, Persji, Grecji i Rzymie pojawiły się pierwsze formy działalności ubezpieczeniowej. Ubezpieczenie nie jest więc bezpośrednim wynikiem rozwoju cywilizacji, naukowo-technicznych osiągnięć ludzkości, wypływa natomiast z odwiecznej ludzkiej potrzeby ochrony własnego mienia, swoich bliskich i wreszcie samego siebie. Nasze czasy określa się coraz częściej mianem ery ubezpieczeń z racji tego, że ubezpiecza się coraz więcej osób oraz instytucji od coraz większej liczby ryzyk. Zagrożenia współczesnego świata oraz wzrost stopy życiowej sprawiają, że tradycyjne rodzaje ochrony ubezpieczeniowej okazują się niewystarczające, w związku z czym nie dziwią takie produkty jak ubezpieczenie na wypadek ataku terrorystycznego, ubezpieczenie lotów kosmicznych czy ubezpieczenie sprzętu elektronicznego. Wydawać by się mogło, że tak długa i bogata historia ubezpieczeń wpłynie korzystnie na uporządkowanie i przejrzystość terminologii tej dyscypliny. Z drugiej strony jednak intensywność rozwoju ubezpieczeń wiąże się z szybkim tempem wzrostu liczby terminów, a to z kolei rodzi bariery i zakłócenia w komunikacji (por. Grucza 1991: 18). Pojawia się wówczas wiele nieporozumień terminologicznych, których źródłem stają się nie tylko, jak mogłoby się wydawać, zapożyczone jednostki leksykalne, ale często również nazwy odnoszące się do podstawowych pojęć z tej dziedziny, czyli nazwy stron stosunku ubezpieczenia, nazwy rodzajów ubezpieczeń czy operacji ubezpieczeniowych. Jako materiał do rozważań na temat problemów terminologii ubezpieczeniowej posłużyły autorce aktualne fachowe czasopisma (m. in. Атлас страхования, Страховая газета, Финансовые известия), polskie i rosyjskie ustawodawstwo dotyczące ubezpieczeń, ogólne warunki ubezpieczenia (OWU), publikacje oraz słowniki terminologii ubezpieczeniowej. Można by się zgodzić, że potencjalny ubezpieczający niekoniecznie musi wiedzieć, czym zajmuje się w zakładzie ubezpieczeń aktuariusz (ros. актуарий), czy też co oznacza przysługujące ubezpieczycielowi prawo subrogacji (ros. суброгация) i jeszcze umieć odróżnić je od regresu (ros. регресс). Powinien natomiast wiedzieć, że on sam jest ubezpieczającym, - 17 -
a nie ubezpieczycielem. Nazwy te są niezwykle często mylone lub nawet uznawane za synonimy. W Słowniku terminów ubezpieczeniowych (dalej STU) autorstwa Lucyny Gierlasińskiej doszukać się można stwierdzeń, jakoby отказ страхователя oznaczał odmowę ubezpieczyciela, a заявление страхователя oświadczenie ubezpieczonego, czyli osoby, która w rosyjskiej terminologii określana jest za pomocą terminu застрахованный (lub застрахованное лицо), i oznacza osobę będącą podmiotem stosunku ubezpieczenia, której życie, zdrowie lub zdolność do pracy zostały objęte umową ubezpieczenia. W rezultacie страхователь, który w rosyjskim prawie ubezpieczeniowym występuje jako ubezpieczający, czyli osoba fizyczna lub prawna, która zawiera umowę ubezpieczenia z ubezpieczycielem, została nazwana raz właśnie owym ubezpieczycielem, a kolejny raz ubezpieczonym. W hasłach интерес страхователя i интерес страховщика terminy reprezentujące pojęcia odnoszące się do ww. osób zostały zamienione miejscami, w wyniku czego interes ubezpieczającego stał się interesem ubezpieczyciela. W wyżej wymienionym słowniku samodzielne hasło ubezpieczony w ogóle nie występuje, natomiast z hasła свидетельство о том, что страхуемый жив dowiadujemy się, że ubezpieczony to w rosyjskiej terminologii страхуемый. Dalej, w tym samym źródle, oprócz pojedynczych przypadków zamiany ubezpieczającego na ubezpieczyciela, tego pierwszego określa się jako страхующий, np. w haśle состояние здоровья страхующего. W obliczu zebranego materiału można stwierdzić, że przyjęte w STU określenia страхуемый oraz страхующий jako imiesłowy w funkcji rzeczownika nie występują w rosyjskim języku ubezpieczeń. W hasłach вина страхователя oraz обязанности страхователя, ta strona stosunku ubezpieczeń została już poprawnie zidentyfikowana. Z lingwistycznego punktu widzenia zarówno w języku polskim, jak i rosyjskim terminy страхователь (ubezpieczający) oraz страховщик (ubezpieczyciel) należą do grupy rzeczowników oznaczających nosicieli cech procesywności, umotywowanych czasownikiem i tworzonych w języku rosyjskim za pomocą sufiksu -тель, -щик i in. (por. Bartoszewicz, Wawrzyńczyk 1986: 106). Za pomocą sufiksu -тель tworzy się rzeczowniki od czasowników zakończonych w bezokoliczniku na -ать (-ить), czyli w danym przypadku od czasownika страховать. Tak utworzone rzeczowniki najczęściej oznaczają wykonawcę czynności: завоеватель (zdobywca), поджигатель (podpalacz), водитель (kierowca) i wreszcie страхователь (ubezpieczający). Termin страховщик należy do tej samej klasy rzeczowników, np. дрессировщик (treser), оценщик (rzeczoznawca), сварщик (spawacz) itd. Obie strony umowy są wykonawcami pewnych - 18 -
czynności, a zatem w tej sytuacji stosowanie terminu страховщик może zostać uzasadnione produktywnością tego typu słowotwórczego w nazewnictwie zawodów (por. Bartoszewicz, Wawrzyńczyk 1986: 107), natomiast uznanie terminu страхователь za odpowiednik polskiego terminu ubezpieczyciel może być wynikiem pewnej korelacji sufiksów -тель i -ciel, co np. potwierdza się w przypadku pary ekwiwalentów учитель nauczyciel. Co więcej, kwestią sporną w odniesieniu do terminu страховщик pozostaje również wymowa samego terminu: ubezpieczyciel sam siebie nazywa страховщик z akcentem na ostatniej sylabie, podczas gdy słowniki podają dwa warianty akcentowania tego słowa 1 lub tylko jeden z akcentem na drugiej sylabie страховщик 2. Jeśli zaś chodzi o polską terminologię w tym zakresie, należy stwierdzić, że podobny problem również wystąpił wraz z wprowadzeniem w kodeksie morskim z 1961 r. terminu ubezpieczyciel, zamiast jedynie poprawnego dla polskiego prawa terminu zakład ubezpieczeń (Górski 2006: 116). Jak podaje Górski w artykule O terminologii ubezpieczeniowej słów kilka, na domiar złego w tłumaczeniu niemieckiego kodeksu handlowego popełniono błąd, w wyniku którego przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe zostało nazwane ubezpieczającym, a jego klient ubezpieczycielem. Do nieporozumień dochodzi również z powodu zapożyczeń w terminologii. W języku rosyjskim rodzimy termin страховой взнос, oznaczający składkę ubezpieczeniową, został wyparty przez termin страховая премия, który został zapożyczony z języka angielskiego. Termin страховой взнос nadal funkcjonuje w swoim pierwotnym znaczeniu, choć już bardzo rzadko, najczęściej natomiast w znaczeniu części składki ubezpieczeniowej opłacanej ratalnie. W polskiej terminologii istnieje jeden termin składka ubezpieczeniowa, choć w przeszłości funkcjonował także termin premia ubezpieczeniowa, który, nawiasem mówiąc, był przez długi czas błędnie interpretowany jako odszkodowanie (p. Górski 2006: 115). Słownik autorstwa Gierlasińskiej odnotowuje jeszcze jedno określenie składki ubezpieczeniowej, a mianowicie страховой сбор, co rosyjskie słowniki terminologiczne określają jako «единовременный денежный взнос физического лица по обязательному страхованию пассажиров, 1 np. Wawrzyńczyk Jan [red.], 2006, Wielki multimedialny słownik polsko-rosyjski rosyjsko-polski, Warszawa: PWN. 2 p. Павел Флейман «Игра слов» <http://www.insuranceconsulting.ru/razvl/flaman.html>; Wyraz страховщик z akcentem na drugiej sylabie rejestrują m.in. Лопатин В. В. [ред.], 2000, Орфографический словарь русского языка, Москва: Русский язык; oraz Ожегов С. И., Шведова Н. Ю., 2003, Толковый словарь русского языка, Москва. - 19 -
включаемый в стоимость проездного документа» (Ефимов 2006). W tym przypadku kontekst jest bardzo ograniczony, gdyż odnosi się jedynie do obowiązkowego ubezpieczenia pasażerów i oznacza opłatę wliczaną w cenę biletu. Korpus próbek tekstów (ok. 165 tysięcy wystąpień wyrazów) dotyczących tematyki ubezpieczeniowej pokazuje, że termin страховой сбор funkcjonuje również w znaczeniu сбор страховых платежей, czyli jako całość składek ubezpieczeniowych uzyskanych przez ubezpieczyciela w danym okresie. Tytułem przykładu: «В среднем соотношение выплат и страховых сборов в России в прошлом году составляло 56%». 3 Takiego znaczenia terminu страховой сбор nie można doszukać się w rosyjskich słownikach terminologicznych. Rozważmy w tym miejscu jedną z ostatnich innowacji w działalności ubezpieczeniowej, która zaowocowała innowacjami na tle lingwistycznym. W ostatnim czasie w Rosji została wprowadzona zmiana do ustawy o obowiązkowym ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, tzn. wprowadzono dwa systemy zwane европейский протокол oraz прямое возмещение убытков. W ramach wyjaśnienia, европейский протокол oznacza wypełnienie przez uczestników wypadku wspólnego oświadczenia o zdarzeniu drogowym, które ma zastosowanie w przypadku braku ofiar wypadku i nie wymaga wzywania policji na miejsce zdarzenia, natomiast прямое возмещение убытков oznacza, że poszkodowany występuje o odszkodowanie do własnego zakładu ubezpieczeń, a ten następnie rozlicza się z zakładem ubezpieczeń winnego wypadku. Systemy te były szeroko omawiane w prasie, rozważano za i przeciw, powołując się na doświadczenia innych krajów m. in. Francji, która opracowała i wprowadziła je jako pierwsza w 1959 r. Autor artykułu poświęconego tym innowacjom mówi, że «Из-за терминологической путаницы, возникшей не без участия журналистов, «процедура прямого урегулирования» и «европейский протокол» слились в сознании большинства владельцев «железных коней» воедино», 4 dając wyraz temu, że dyskusja wokół tego tematu bynajmniej 3 «Эксперт», 30.10.2006. 4 ОСАГО станет «прямее» и «проще», «Атлас страхования», 07-08.2007. Jako przykład potwierdzający przytoczone stwierdzenie zacytuję fragment artykułu prasowego świadczący o tym, że nazwy omawianych systemów stosowane są wymiennie «Первыми среди них названа разработка механизмов внедрения системы прямого урегулирования убытков (Европейский протокол) и упрощенного оформления дорожно-транспортных происшествий в РФ, а также создание нормативных актов и обеспечение необходимых процедур для вступления России в международную систему «Зеленая карта» [w:] Вопросы ОСАГО и безопасность дорожного движения, «Атлас страхования», 05.2007. - 20 -