ZAWIERA DODATEK MARYNARKA WOJENNA

AWANS ZAWIERA DODATEK MARYNARKA WOJENNA

AWANS Zawiera dodatek Marynarka Wojenna

Przygotowanie: Wydział Wystaw i Edukacji Historycznej Biura Edukacji Publicznej IPN Autor gry: Karol Madaj Współpraca: Rafał Pękała, Andrzej Zawistowski, Małgorzata Żuławnik Opracowanie historyczne: Andrzej Zawistowski Autorzy biogramów: Katarzyna Cegieła, Michał Kurkiewicz, Karol Madaj, Rafał Pękała, Olga Tumińska, Małgorzata Żuławnik Redakcja i korekta: Anna Piekarska Projekt graficzny i skład: Marcin Koc, Tomasz Ginter Redakcja techniczna: Andrzej Broniak Dziękujemy wszystkim, którzy przyczynili się do powstania gry, szczególnie: Januszowi Czarnkowi, Markowi Gałęzowskiemu, Józefowi Grabowskiemu, Leszkowi Grabowskiemu, Jerzemu Kirszakowi, Wojciechowi Markertowi, Konradowi Paduszkowi, rodzinie Pileckich, Zbigniewowi Rekuciowi, Pawłowi Rokickiemu, Stefanowi Zgorzelskiemu oraz Szkole Podstawowej w Bodzanowie, Muzeum Sportu i Turystki w Warszawie i Muzeum Kresów w Lubaczowie. Szczególne podziękowania dla testerów gry: Ani Cegieły, Zosi Rokickiej, Basi Wysokińskiej, Mateusza Madaja, Kuby Sachnowskiego, Maćka Sachnowskiego oraz gości 13. Pikniku Naukowego Polskiego Radia i Centrum Nauki Kopernik oraz III Pikniku Historycznego Muzeum Historii Polski. Druk: TEAM - Serwis Poligraficzny A. Łukaszczyk-Dukaczewska s.j. Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu 2009 Biuro Edukacji Publicznej ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa tel. 0 22 431 83 83, faks 0 22 431 83 80

S P I S T R E Ś C I Wstęp.................................................. Krótka historia stopni wojskowych obowiązujących w II Rzeczypospolitej.................... 4 Instrukcja gry........................................... 8 Biogramy.............................................. 14 Janusz Kusociński..................................... 14 Leszek Chmielecki..................................... 16 Feliks Ignacy Grabowski................................ 18 Lesław Czarnek........................................ 20 Józef Stanisław Schodowski............................. 22 Narcyz Łopianowski.................................... 24 Tadeusz Zgorzelski..................................... 26 Witold Pilecki......................................... 28 Tomasz Byszewski..................................... 30 Jan Grudziński........................................ 32 Leopold Pamuła....................................... 34 Wacław Lipiński....................................... 36 Stanisław Dąbek...................................... 38 Franciszek Kleeberg.................................... 40 Tadeusz Kutrzeba...................................... 42 Kazimierz Sosnkowski.................................. 44 Edward Rydz-Śmigły................................... 46 5

Zanim przystąpimy do gry... Kiedy do najpopularniejszej wyszukiwarki internetowej wpiszemy hasło Władysław Raginis otrzymamy ponad osiem tys. wyników. Gdy zapytanie to zostanie sformułowane kpt. Raginis takich wyników będzie ponad dwa tys. Łatwo można zauważyć, iż dystynkcje wojskowe, zwłaszcza bohaterskich żołnierzy i dowódców, często stają się ich kolejnymi imionami. Nierzadko słyszymy o rotmistrzu Pileckim, majorze Dobrzańskim, generale Czumie czy generale Bortnowskim. Doświadczenie pokazuje jednak, iż pomimo obecności w świadomości społecznej szarż wojskowych, ich hierarchia często pozostaje nieznana. Powyższe przesłanki podsunęły zespołowi Wydziału Edukacji Historycznej Biura Edukacji Publicznej IPN pomysł stworzenia gry Awans zostań marszałkiem Polski. Jest to gra edukacyjna, która w atrakcyjny sposób ułatwia poznanie dystynkcji obowiązujących w Wojsku Polskim w 1939 r. Jej wydanie było jednym z elementów obchodów 70. rocznicy wybuchu II wojny światowej. Zainteresowanie grą przekroczyło najśmielsze oczekiwania autorów, a gra stała się znakomitą pomocą w działalności edukacyjnej. Co ważne Awans znalazł uznanie nie tylko w oczach dzieci i młodzieży, ale także osób dorosłych. Wiele osób dzieliło się swoimi uwagami na temat gry, postulując jej rozszerzanie. Wychodząc naprzeciw tym postulatom, przygotowaliśmy drugie wydanie Awansu, wzbogaconego o dodatkową planszę i talie kart z oznaczeniami dystynkcji obowiązujących w marynarce wojennej. Nową edycją Awansu chcemy także uczcić przypadającą w maju 2010 r. 70. rocznicę wypłynięcia ORP Orzeł w ostatnią misję. Gra, którą mamy przyjemność zaprezentować, składa się z kilku elementów, są to: karty do gry, plansze i pionki. Bardzo ważne jest dołączone do gry opracowanie. Oprócz zasad gry można w nim znaleźć krótką historię polskich stopni wojskowych w dwudziestoleciu międzywojennym oraz tabelę synchronizującą nazwy stopni wojskowych w najważniejszych rodzajach wojsk II Rzeczypospolitej. Istotnym uzupełnieniem jest galeria 17 postaci żołnierzy Wojska Polskiego z czasów II Rzeczypospolitej. Zdjęcia zostały dobrane w taki sposób, aby czytelnik mógł rozpoznać stopień wojskowy. Żołnierze przedstawieni na fotografiach nie zawsze jednak zostali uchwyceni w szczytowym momencie swojej kariery wojskowej. Dlatego też staraliśmy się w graficzny sposób uka- 7

zać drogę awansu danej osoby. Niestety nie we wszystkich przypadkach udało się uzyskać pełną informację. Przy projektowaniu gry autorzy dołożyli wszelkich starań, żeby zachować możliwie wiernie wzór graficzny przedwojennych dystynkcji, jednak dla zachowania spójności graficznej zdecydowano się na pewne uproszczenia, między innymi na schematyczne przedstawienie trzech pierwszych stopni obowiązujących w marynarce wojennej oznaczanych jedynie na rękawach mundurów. Mamy nadzieję, iż nasza propozycja będzie dla wielu osób początkiem głębszego zainteresowania szczegółami żołnierskiego umundurowania. Liczymy, iż ponownie spotka się ona z życzliwym przyjęciem ze strony odbiorców. Zachęcamy także do zapoznania się z internetową wersją Awansu na stronie internetowej www.1wrzesnia39.pl a młodym ludziom życzymy, aby nasza gra stała się dla nich początkiem wspaniałej przygody i odkrywania tajemnic historii. Andrzej Zawistowski Naczelnik Wydziału Edukacji Historycznej BEP IPN 8

Krótka historia stopni wojskowych obowiązujących w II Rzeczypospolitej Wszyscy jesteście równi wobec ofiar, jakie ponieść macie. Wszyscy jesteście żołnierzami. Nie naznaczam szarż, każę tylko doświad- czeńszym wśród was pełnić funkcje dowódców. Szarże uzyskacie w bitwach. Każdy może zostać oficerem, jak również każdy oficer może znów zejść do szeregowców, czego oby nie było... 1. Józef Piłsudski Taka wizja demokratycznego wojska była jednakże mrzonką, realną jedynie w warunkach spontanicznego zrywu. Hierarchiczna struktura armii jest wszak konieczną zasadą jej sprawnego funkcjonowania. Regulamin służby wewnętrznej był jedną z pierwszych lektur młodego poborowego w okresie II Rzeczypospolitej. W wersji regulaminu opublikowanej na początku lat trzydziestych czytamy: Cechą podstawową wojska jest stopniowe podporządkowanie się poszczególnych żołnierzy od szeregowca aż do najwyższego przełożonego. W służbowym wystąpieniu chociażby dwóch żołnierzy zawsze istnieje rozkazujący i wykonawca. Dla ustalenia czynności dowodzenia istnieją szczeble starszeństwa i przełożeństwa 2. Siłę zbrojną II Rzeczypospolitej tworzyli żołnierze podzieleni na trzy zasadnicze grupy: oficerów, podoficerów i szeregowych. Do grupy oficerów należeli: generałowie (w tym marszałek Polski), oficerowie sztabowi (od stopnia majora do pułkownika), oficerowie młodsi (od stopnia podporucznika do kapitana). W 1937 r. wprowadzono dodatkowy podział na oficerów młodszych (podporucznicy i porucznicy) i oficerów starszych (kapitanowie) 3. Podoficerowie to żołnierze od stopnia kaprala do chorążego. W skład grupy szeregowych wchodzili starsi szeregowcy i szeregowcy. Powyższy system stopni wojskowych został w zasadniczym kształcie ustalony w 1919 r. przez Komisję Ubiorczą powołaną przez Mini- 1 J. Piłsudski, Przemówienie do złączonych w kompanię kadrową oddziałów związków i drużyn strzeleckich 3 sierpnia 1914 r. w Oleandrach w Krakowie [w:] J. Piłsudski, Pisma zbiorowe. Wybranie prac dotychczas drukiem ogłoszonych, t. IV, Warszawa 1937, s. 8. 2 Regulamin służby wewnętrznej (zarys), cześć I i II, Warszawa 1932, s. 25. 3 Dekret Prezydenta RP z 12 marca 1937 r. o służbie wojskowej oficerów, Dziennik Ustaw RP, 1937, nr 20, poz. 128. 9

sterstwo Spraw Wojskowych celem opracowania projektu polskich mundurów wojskowych. Ich forma nawiązywała do oznaczeń obowiązujących w wojsku I Rzeczypospolitej oraz używanych w czasie zrywów narodowych w XIX w. Oznaczenia dystynkcji noszono na naramiennikach i nakryciach głowy. Generalicja posiadała przywilej dodatkowych oznaczeń na mankietach kurtek mundurowych (do 1935 r.). Nie przyjął się natomiast system oznaczania stopni na rękawach kurtek i płaszczy (zrezygnowano z niego już w 1920 r.). System stopni wojskowych był w latach II Rzeczypospolitej kilkakrotnie modyfikowany. Większość reform została przeprowadzona w 1920 r. Wówczas to pojawiły się oznaczenia stopni starszego szeregowca, kaprala, plutonowego oraz sierżanta liniowego i sierżanta sztabowego. W końcu 1926 r. po raz kolejny zmodyfikowano nazwy stopni wojskowych (np. nazwy szarż sierżantów). W 1938 r. zmodyfikowano galony sierżantów wprowadzając naramienniki w formie otwartych kątów (charakterystycznych krokiewek ) 4. Zasadniczo odmiennie kształtowała się historia stopni wojskowych obowiązujących w polskiej marynarce wojennej. W formowaniu szarż oraz ich nazw i wyglądu starły się dwie koncepcje: tworzenia systemu narodowego (czego przejawem była próba używania systemu obowiązującego w wojskach lądowych) oraz nawiązania do tradycji i zwyczajów międzynarodowych. Ostatecznie na początku lat dwudziestych zwyciężyła ta druga koncepcja. Mundur polskiej marynarki wojennej niewiele różnił się od umundurowania stosowanego w innych krajach. Jedną z niewielu jego cech narodowych był sposób oznaczania stopni wojskowych. Zdecydowano się na pozostawienie międzynarodowego kodu ich oznaczania oraz tradycyjnego miejsca umieszczania oznaczeń, czyli rękawów. Natomiast polską cechą munduru było umieszczenie oznaczeń szarż na czapkach oficerskich. Specyfiką marynarki wojennej, związaną bezpośrednio z systemem oznaczania stopni była mnogość umundurowania. W 1933 r. oficerowie, w zależności od okoliczności, używali ośmiu zestawów umundurowania, szarże niższe sześciu. Marynarze do stopnia bosmanmata włącznie nosili oznaczenia stopni jedynie na lewym rękawie bluzy i kurki garnizonowej. Szarże wyższe miały oznaki stopni 4 H. Wielecki, Polski mundur wojskowy 1918 1939, Warszawa 1995, s. 74 76. 10

naszyte na mankietach obu rękawów. Jedynie do kurtek letnich (białych) i płaszczy stosowane były naramienniki 5. Stopnie wojskowe i ich oznaczenie w Wojsku Polskim (stan na 1 IX 1939 r.) 6 Wojsko lądowe Marynarka Kawaleria Artyleria wojenna szeregowiec ułan kanonier marynarz starszy szeregowiec starszy ułan bombardier starszy marynarz kapral kapral kapral mat plutonowy plutonowy plutonowy bosmanmat sierżant wachmistrz ogniomistrz bosman starszy sierżant starszy wachmistrz starszy ogniomistrz starszy bosman chorąży chorąży chorąży chorąży marynarki podporucznik podporucznik podporucznik podporucznik marynarki porucznik porucznik porucznik porucznik marynarki kapitan rotmistrz kapitan kapitan marynarki major major major komandor- -podporucznik podpułkownik podpułkownik podpułkownik komandor- -porucznik pułkownik pułkownik pułkownik komandor generał brygady generał brygady generał brygady kontradmirał generał dywizji generał dywizji generał dywizji wiceadmirał generał broni generał broni generał broni admirał Marszałek Polski 5 Ibidem, s. 87 101. 6 Opracowanie własne na podstawie: Regulamin służby wewnętrznej..., s. 19 20; Służba Wewnętrzna, Warszawa 1932, s. 3. 11

Powyższa tabela obrazuje najbardziej zasadniczy podział obowiązujący w polskiej armii. W zależności od rodzaju wojsk lub tradycji historycznych występowały we wspomnianych szarżach liczne synonimy. I tak szeregowy był nazywany legionistą (w pułkach piechoty legionów), saperem (w wojskach saperskich), strzelcem (w pułkach mających w nazwie określenie strzelcy, np. w pułkach podhalańskich, strzelców kaniowskich czy kresowych oraz pułkach piechoty i broni pancernej). Ułan był określany strzelcem konnym bądź szwoleżerem. Starszy szeregowiec mógł być starszym legionistą (w pułkach piechoty legionów), starszym saperem (w wojskach saperskich), starszym strzelcem (w pułkach mających w nazwie określenie strzelcy ). Starszy ułan mógł występować jako starszy strzelec konny lub starszy szwoleżer. Stopniowi kaprala odpowiadały stopnie: żandarma (w żandarmerii wojskowej) i podmajstrzego (w korpusie służby uzbrojenia). Odpowiednikami stopnia plutonowego były szarże starszego żandarma (w żandarmerii wojskowej) i młodszego majstra wojskowego (w korpusie służby uzbrojenia), natomiast dla stopni sierżanta i starszego sierżanta w korpusie służby uzbrojenia były przewidziane odpowiednio stopnie majstra wojskowego i starszego majstra wojskowego. Podoficerowie zawodowi w grupie specjalistów mogli posiadać także stopień werkmistrza lub zbrojmistrza równe stopniowi chorążego. W szarżach oficerskich, z wyjątkiem różnic wskazanych w tabeli, podstawowe zróżnicowanie dotyczyło nazw stopni używanych przez duszpasterzy wojskowych różnych wyznań. Formalnie od 1927 r. stopnie wojskowe duszpasterzy miały swoją odrębną tytulaturę wynikającą z pełnionej funkcji, chociaż z reguły duszpasterze niekatoliccy otrzymywali stopnie niższe 7. Powyższe stopnie używano do 1937 r., kiedy to decyzją Prezydenta RP kapelani otrzymali stopnie oficerskie. Wspomniane powyżej zróżnicowanie mogło teoretycznie doprowadzić do spotkania grupy żołnierzy posiadających identyczne oznaczenia na epoletach, natomiast używających nawet dziewięciu różnych określeń posiadanego stopnia wojskowego. Ten pozorny chaos był jednak uregulowany odpowiednimi przepisami: Bez względu na różnice nazw poszczególnych stopni w wojsku lądowem 7 J. Odziemkowski, Służba duszpasterska Wojska Polskiego 1914 1945, Warszawa 1998, s. 73, 82 i 108. 12

i w marynarce wojennej, nie ma między stopniami równemi żadnego stosunku podrzędności ani nadrzędności, wszystkie stopnie równe są między sobą współrzędne 8. Stopnie wojskowe duszpasterzy i ich oznaczenie w Wojsku Polskim (stan na 1936 r.) 9 Duszpasterstwo stopień katolickie ewangelickie prawosławne żydowskie kpt. kapelan kapelan kapelan rabin mjr starszy kapelan starszy kapelan starszy kapelan ppłk proboszcz proboszcz proboszcz starszy rabin II klasy starszy rabin I klasy płk dziekan senior protoprezbiter naczelny rabin gen. bryg. dziekan generalny gen. dyw. biskup polowy 8 Regulamin służby wewnętrznej..., s. 20. 9 Opracowanie własne na podstawie: Służba Wewnętrzna, s. 3; Umundurowanie wojska, marynarki wojennej i przysposobienia wojskowego w Polsce, oprac. M. Pęczkowski, Warszawa 1935, s. 2 3. 13

Liczba graczy: 2 Wiek graczy: od 8 lat Czas gry: 10 15 minut Instrukcja GRY Gracze rozpoczynają grę jako poborowi. W trakcie gry zdobywają kolejne stopnie wojskowe dzięki kompletowaniu punktowanych zestawów kart z naramiennikami. Wygrywa ten z graczy, który pierwszy awansuje na stopień marszałka Polski, bądź, po wykorzystaniu wszystkich kart, zakończy grę z wyższą szarżą niż przeciwnik. 1. Przygotowanie do gry: Planszę do gry należy położyć stroną zieloną do góry. Każdy z graczy bierze jeden zestaw kart, zielony lub brązowy, oraz pionek w odpowiednim kolorze. Gracze losują kolor pionka. Następnie każdy tasuje swoją talię kart i kładzie ją zakrytą na stosie przed sobą. Na planszy do gry ustawiają pionki na polu Poborowy jest to ich pozycja startowa. Każdy z graczy dobiera do ręki trzy pierwsze karty ze swojego stosu, a czwartą wykłada odkrytą (rys. 1). Wszystko jest gotowe do rozgrywki. Rys 1. Przykładowe początkowe ułożenie kart. 2. Przebieg gry: Tura składa się z trzech etapów: a) starcia, b) awansu, c) uzupełnienia. 14

a) Etap starcia: Gracze wybierają po jednej karcie z ręki i kładą ją zakrytą przed sobą. Następnie równocześnie odwracają karty. Gracz, który położył kartę z wyższą szarżą, przechodzi do etapu awansu (rys. 2 i 3). Gracz A Gracz A Gracz B Gracz B Rys. 2. Gracze kładą zakryte karty. Rys. 3. Gracz B położył kartę ze stopniem starszego sierżanta, czyli z wyższą szarżą niż gracz A. Gracz B przechodzi do etapu awansu (patrz rys. 4). Uwagi: 1) w przypadku remisu gracze powtarzają procedurę starcia, aż do rozstrzygnięcia. Jeśli zabraknie im kart w ręku, dobierają po jednej karcie ze swoich stosów. 2) karty użyte do rozstrzygania remisów pozostają odkryte i mogą być wykorzystywane do budowania punktowanych układów. 15

b) Etap awansu: Gracz, który wygrał starcie, może tworzyć układy ze wszystkich odkrytych kart. Punktowane są następujące układy kart: para (dwie karty z tym samym stopniem wojskowym) i szereg co najmniej trzech kart (karty z co najmniej trzema następującymi po sobie stopniami wojskowymi). Za każdy zebrany układ gracz awansuje i przesuwa swój pionek na planszy o odpowiednią liczbę pól (patrz ramka). Ramka. Przykładowe układy kart oraz zasady awansu. awans o jedno pole awans o trzy pola awans o cztery pola awans o pięć pól Przykład rozgrywki awans Gracza B. plutonowy sierżant starszy sierżant Rys. 4. Gracz B zebrał parę i szereg. Otrzymuje cztery punkty (1+ 3). 16

Rys. 5. Gracz B zabrał ze stołu karty i awansował na plutonowego. Uwagi: 1) Układy można tworzyć tylko z wyłożonych odkrytych kart. 2) Jedna karta może być wykorzystana jednocześnie do utworzenia pary i szeregu (rys. 4 i 6). 3) karty wykorzystane do budowania układów należy odłożyć na stos kart zużytych. Kart z tego stosu nie można oglądać w trakcie dalszej gry. 4) Gracz nie ma obowiązku wzięcia układu. Mając w ręku silną kartę czasem warto zaryzykować, by po następnym etapie starcia uzyskać lepszy awans. 5) Często zdarza się, że wyłożone odkryte karty uniemożliwiają stworzenie układu (rys. 7). W takim przypadku pomija się etap awansu i przechodzi od razu do etapu uzupełnienia. 17

Rys 6. Przy takim układzie do zebrania jest aż dziewięć punktów (1+1+4+3). Rys 7. W tym przypadku do szeregu czterech kart brakuje kaprala. c) Etap uzupełnień: Gracze dobierają karty z wierzchu własnego stosu, aby ponownie mieć w ręku trzy karty (jak na początku rozgrywki). 18

Po uzupełnieniu kart przechodzą do kolejnej tury, którą znów rozpoczyna etap starcia (punkt a). Uwagi: 1) Jeżeli po etapie awansu nie ma żadnych odkrytych kart, gracze wykładają po jednej karcie ze swojego stosu. 3. Zakończenie gry: Możliwe są dwa warianty zakończenia gry. Zwycięzcą zostaje gracz, który: 1) jako pierwszy awansuje na marszałka Polski, 2) awansował na wyższy stopień niż przeciwnik, gdy w grze zostały wykorzystane wszystkie karty. Uwagi: 1) w przypadku remisu w ostatnim starciu, gracze losowo dobierają karty ze stosu kart zużytych aż do momentu rozstrzygnięcia. Karty dobrane w ten sposób mogą zostać powtórnie wykorzystane do budowania układów punktowanych. 4. Wariant gry Awans dla najmłodszych (6 8 lat): Gracze nie mają kart w ręku. Dobierają po jednej karcie ze swojego stosu i kładą je odkryte przed sobą. Wygrywa wyższa szarża. Gracz, który wygrał starcie, przesuwa swój pionek o jedno pole na planszy. Wygrywa ten, kto po ostatnim starciu będzie miał najwyższy stopień. 5. Wariant gry Awans. Marynarka Wojenna Do gry używa się kart i planszy ze stopniami marynarki wojennej. Rozgrywka odbywa się na takich samych zasadach jak w przypadku gry ze stopniami wojsk lądowych (patrz punkty 1 3). Zaawansowani gracze mogą spróbować gry zestawem mieszanym, czyli jedną talią piechoty i jedną talią marynarki. W takim wariancie zasady również pozostają niezmienione, przy czym szeregi i pary można tworzyć z naramienników różnych rodzajów wojsk, na przykład szereg: kontradmirał, generał dywizji, admirał bądź para: sierżant, bosman. 19

Uwagi: 1) Marszałek Polski był zwierzchnikiem wszystkich sił zbrojnych, zarówno wojsk lądowych, powietrznych, jak i marynarki wojennej. Dlatego najwyższą kartą we wszystkich wariantach gry Awans jest marszałek Polski. 6. Wariant gry Mat (od 2 do 8 graczy) Na początku rozgrywki najstarszy z graczy tasuje karty z obu zestawów łącznie (68 kart) i układa przed sobą 12 kart (4 x 3) naramiennikami do góry. Wśród tych kart gracze jednocześnie szukają szeregu trzech kart bądź trojki kart równych stopniem. Ten, kto pierwszy zauważy szereg bądź trójkę, krzyczy głośno mat i zabiera karty tworzące punktowany układ. Puste miejsca należy od razu uzupełniać trzema kolejnymi kartami ze stosu. Gdy przed graczami znów leży 12 kart, mogą oni ponownie zgłaszać premiowane układy, krzycząc mat. Jeżeli któryś z graczy zauważy na stole szereg siedmiu kart krzyczy bosmanmat, co jest równoznaczne ze zwycięstwem w grze. Jeżeli nikt nie zgłosi bosmanmata, gra kończy się, gdy po dołożeniu ostatnich kart ze stosu nie można odnaleźć na stole żadnego szeregu, bądź trójki. Zwycięża ten, kto znalazł najwięcej szeregów, bądź trójek. Uwagi: 1) Szeregi i trójki można tworzyć zarówno z naramienników piechoty jak i marynarki, na przykład szereg: mat, plutonowy, bosman bądź trójka: mat, mat, kapral. 2) Jeżeli wśród odkrytych 12 kart nie ma szeregu bądź trójki, lub przez dłuższy czas gracze nie mogą znaleźć żadnego układu, należy dołożyć kolejne trzy karty. 3) Po znalezieniu szeregu bądź trójki w 15 kartach, nie należy dokładać kart do pozostałych 12, chyba że zdarzy się sytuacja opisana w punkcie 2. 4) Gracz, który pomylił się i wskazał na niepoprawny szereg bądź trójkę, traci kolejkę i nie może zgłaszać szeregów i trójek do momentu gdy któryś z pozostałych graczy nie znajdzie poprawnego układu. Wtedy wraca do gry. 5) Po wypowiedzeniu słowa mat nie można już poprawić na bosmanmat ani odwrotnie. 20

7. Wymyśl swój wariant gry: Kartami do gry Awans można grać na wiele innych sposobów. Zachęcamy do tworzenia własnych wariantów gry. Propozycje prosimy przesyłać na adres: Karol Madaj, Instytut Pamięci Narodowej, Biuro Edukacji Publicznej, ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa, z dopiskiem Gra edukacyjna Awans lub mailem na adres: karol.madaj@ipn.gov.pl. Dla autorów najciekawszych propozycji przygotowaliśmy nagrody. 21

BIOGRAMY Janusz Kusociński 1907 1940 Fot. ze zbiorów Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie 1928 1929 1939 22

Urodził się w rodzinie inteligenckiej o głębokich tradycjach niepodległościowych. Jego ojciec Klemens za swoją działalność patriotyczną podczas zaborów był więziony przez Rosjan. Starsi bracia Janusza polegli: Zygmunt w czasie I wojny światowej we Francji w 1918 r., Tadeusz pod Zamościem podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. Całe życie Kusocińskiego oscylowało wokół sportu, co dało mu najwyższy laur złoty medal olimpijski w Los Angeles w 1932 r. Kusociński był także dwukrotnym rekordzistą świata, medalistą Mistrzostw Europy, wielokrotnym mistrzem Polski w biegach na dystansach od 3000 do 10 000 metrów. Był bez wątpienia najlepszym polskim lekkoatletą dwudziestolecia międzywojennego, jednym z trojga polskich sportowców, którym przed II wojną światową udało się stanąć na najwyższym stopniu podium podczas igrzysk olimpijskich. Kolejnym etapem jego życia były studia w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie (1935 1938), praca nauczyciela wychowania fizycznego i trenera lekkiej atletyki. Do wybuchu wojny pozostał jednocześnie czynnym sportowcem. Był prekursorem specjalnej metody treningowej treningu interwałowego. Służbę wojskową odbył Kusociński w latach 1928 1930, opuszczając wojsko w stopniu kaprala. Liczne kontuzje, jakich nabawił się podczas kariery sportowej, spowodowały, iż nie został zmobilizowany w przededniu wojny. Jednak determinacja i poczucie obowiązku w służbie dla Ojczyzny spowodowały, iż Kusy jako ochotnik wstąpił do 1. Plutonu Kompanii Karabinów Maszynowych 2. Batalionu 360. Puł ku Piechoty. W obronie Warszawy wyróżniał się walecznością, stanowczością i bohaterstwem. W listopadzie 1939 r. rozpoczął pracę jako kelner w Karczmie pod kogutem. Gospoda, w której pracował, była nie tylko restauracją, ale także punktem konspiracyjnym Organizacji Wojskowej Wilki (OWW). Kusociński zaangażował się w konspirację (ps. Prawdzic ) obejmując komórkę wywiadu przy Komendzie Okręgu OWW w Warszawie. W grudniu 1939 r. awansował do stopnia podporucznika OWW. 28 marca 1940 r. został aresztowany, torturowany nie wydał nikogo. Po blisko trzymiesięcznym śledztwie został rozstrzelany w masowej egzekucji w Palmirach 21 czerwca 1940 r. Był jedną z tysięcy ofiar niemieckiej akcji AB, której celem była zagłada polskich elit. 23

Leszek Chmielecki 1905 1940 Fot. ze zbiorów Muzeum Katyńskiego w Warszawie 1936 2007 24

Urodził się w Łodzi. Kształcił się w Wilnie i Warszawie. Studia medyczne ukończył w 1936 r. na Uniwersytecie Warszawskim. Jako chirurg pracował w Szpitalu Ubezpieczalni Społecznej w Łodzi. W czasie studiów odbył służbę wojskową w Szkole Podchorążych Sanitarnych Rezerwy w Warszawie. Do rezerwy trafił w 1936 r. w stopniu podporucznika. W sierpniu 1939 r. został zmobilizowany do Wojska Polskiego i przydzielony do 9. Szpitala Okręgowego w Brześciu nad Bugiem. Dalsze losy porucznika Leszka Chmieleckiego nie są dokładnie znane, prawdopodobnie podzielił losy innych żołnierzy z Brześcia. Naloty bombowe na Brześć rozpoczęły się już 1 września rano, ale najcięższe bombardowanie miało miejsce tydzień później. Do szpitala trafiło wielu rannych. Wśród pacjentów szpitala znajdowali się też żołnierze polscy ranni w walkach na Pomorzu, nad Bugiem i Narwią, pod Wizną. Ataki na twierdzę brzeską Niemcy rozpoczęli już po zajęciu miasta, 14 września. Po trzech dobach załoga bez kapitulacji opuściła pozycje obronne. 21 września sowieci otrzymali rozkaz zajęcia Brześcia. Dwa dni później odbyła się wspólna defilada wojsk obu najeźdźców. Przed opuszczeniem Brześcia, Niemcy przekazali sowietom jeńców wojennych. Leszek Chmielecki trafił do obozu w Starobielsku. Został zamordowany w Charkowie. Awansowany pośmiertnie w 2007 r. do stopnia porucznika. 25

Feliks Ignacy Grabowski 1911 1939 Fot. ze zbiorów Józefa i Leszka Grabowskich 1933 1935 26

Urodził się w Bodzanowie (obecnie powiat płocki), z zawodu był murarzem. Służbę w Wojsku Polskim rozpoczął w 1933 r. w 32. Pułku Piechoty w Modlinie. W 1935 r. ukończył szkołę podoficerską i został awansowany do stopnia kaprala. Po zakończeniu służby wojskowej wrócił do rodzinnego Bodzanowa. Feliks Grabowski został ponownie powołany do służby wojskowej w lipcu 1939 r. Do jego obowiązków należało patrolowanie granicy polsko-niemieckiej w rejonie wsi Bonisław w powiecie mławskim. 26 sierpnia 1939 r. kapral Grabowski, w wyniku niemieckiej prowokacji granicznej, został zastrzelony. Był jednym z pierwszych żołnierzy polskich poległych w obronie granic Rzeczypospolitej, jeszcze przed rozpoczęciem II wojny światowej. Jego pogrzeb przerodził się w wielką manifestację patriotyczną. 27 sierpnia 1939 r. w Mławie odbyła się uroczystość żałobna, podczas której zwłoki poległego żołnierza przeniesiono do kościoła w Mławie, a następnie do rodzinnej wsi. Kondukt żałobny poprzedzały oddziały obrony narodowej oraz poczty sztandarowe wszystkich organizacji, przedstawicieli władz wojskowych i cywilnych. 28 sierpnia kapral Feliks Grabowski został z honorami pochowany na miejscowym cmentarzu w Budzanowie. 27

Lesław Czarnek 1916 1998 Fot. ze zbiorów Janusza Czarnka 1939 28

Urodził się w Rzeszowie. Był synem znanego adwokata i działacza społecznego Witolda. Po maturze, w 1934 r. rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Równocześnie studiował nauki polityczne. Studia ukończył w 1938 r. Służbę wojskową odbył Wołyńskiej Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii w latach 1938 1939. Następnie został przydzielony do 10. Brygady Kawalerii dowodzonej przez płk. Stanisław Maczka. 3 września 1939 r. Czarnek został odkomenderowany wraz z trzema podchorążymi do Warszawy. Pociąg, którym podróżowali został zbombardowany k. Radymna, co uniemożliwiło im dalszą podróż. Żołnierze zdecydowali się na powrót, jednak macierzystą brygadę odnaleźli dopiero koło Stryja, kiedy była już w odwrocie. 19 września brygada przekroczyła granicę węgierską, gdzie została rozbrojona. Żołnierze zostali internowani w obozach. Wielu z nich, w tym Czarnek, zdecydowało się przedostać na Zachód. Dzięki pieniądzom uzyskanym ze sprzedaży zegarka Czarnkowi udało się przedostać na Budapesztu, a następnie przez zieloną granicę do Jugosławii. Z Zagrzebia, już w sposób legalny, wyruszył do Francji. We Francji wstąpił do 10. Brygady Kawalerii Pancernej gen. Maczka i wziął udział w kampanii 1940 r. Po upadku Francji przedostał się do Wielkiej Brytanii. Tam był m.in. oficerem wywiadu w 1. Dywizji Pancernej gen. Maczka. Brał udział w desancie na Normandię. Do końca wojny pracował w kontrwywiadzie w Edynburgu, zajmował się m.in. przesłuchiwaniem pojmanych jeńców. Po zakończeniu wojny pozostał w Wielkiej Brytanii. Po przejściu na emeryturę wyemigrował do Australii. 29

Józef Stanisław Schodowski 1904 1939 Fot. ze zbiorów Zbigniewa Rekucia 1925 1926 1926 1928 1929 1936 30

Urodził się w Raciążu, gdzie ukończył szkołę powszechną. Pierwsze doświadczenie bojowe zdobył w 1920 r. Wówczas też został aresztowany przez sowietów za udzielanie informacji oficerom Wojska Polskiego o położeniu oddziałów bolszewickich. W 1925 r. rozpoczął służbę wojskową w artylerii w 1. Oddziale Służby Artylerii w Dęblinie. W następnych latach bardzo szybko awansował. W 1933 r. uczestniczył w kursie Szkoły Podchorążych dla Podoficerów Zawodowych w Bydgoszczy. Wrzesień 1939 r. zastał Schodowskiego na stanowisku oficera ds. łączności 11. Karpackiego Pułku Artylerii Lekkiej będącej częścią Armii Kraków. 19 września pułk ten otrzymał rozkaz przebicia się do okrążonego przez Niemców Lwowa. Pierwsza próba nie powiodła się, podczas kolejnej udało się przebić tylko jednemu baonowi. 20 września Niemcy przeszli do kontrataku przy pomocy oddziałów pancernych i piechoty. Akcja ta załamała się w ogniu ostatnich polskich dział. Podczas walk szczególnie odznaczył się ppor. Schodowski. Chcąc zniszczyć gniazdo karabinów maszynowych w budynku sanatorium w Hołosku (na przedpolach Lwowa), które uniemożliwiało posuwanie się polskiej piechocie, galopem wyjechał z działonem (najmniejsza jednostka artylerii obejmująca jedno działo z obsługą) przed linię frontu na odkryte stanowisko i zadanie wykonał. Samotny działon został jednak zaatakowany przez czołgi. Wywiązała się walka. Załadowany do armaty pocisk przeciwpancerny dwukrotnie nie wypalił. Pomimo straty bezcennych sekund na zmianę amunicji, zdołano zniszczyć dwa czołgi, ale obsługa działonu poległa lub została ranna. Wówczas Schodowski sam nastawił, wycelował i odpalił działo, niszcząc kolejny niemiecki czołg. Poległ chwilę później od serii z czwartego czołgu. 31

Narcyz Łopianowski 1898 1984 Fot. ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego 1927 1937 1944 1945 32

Pochodził z Wileńszczyzny. Jako młody chłopak brał udział w obronie Wilna przed wojskami bolszewickimi. W wojnie polsko-bolszewickiej walczył w 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich. Następnie został odkomenderowany do 21. Pułku Ułanów Nadwiślańskich. W 1927 r., po ukończeniu szkoły oficerskiej, został mianowany podporucznikiem i przydzielony do 1. Pułku Ułanów Krechowieckich, a następnie do Batalionu Ciężkich Karabinów Maszynowych, gdzie pełnił służbę do 1939 r. awansując do rangi rotmistrza. W momencie wybuchu II wojny światowej pełnił służbę w Komendzie Garnizonu Augustów organizując ewakuację cywilnych i wojskowych rodzin z miejsca stacjonowania pułku w Augustowie. Następnie został przydzielony do 101. Pułku Ułanów na stanowisko dowódcy II szwadronu. 21 września 1939 r. brał udział w obronie Grodna przed sowietami, wsławiając się obroną przeprawy mostowej. 22 września jego pułk stoczył zwycięską bitwę z Armią Czerwoną pod Kodziowcami. Polska kawaleria wyeliminowała z walki 23 czołgi sowieckie, z czego szwadron Łopianowskiego zniszczył 17. Jednakże niebawem pułk został zmuszony do wycofania się i po przekroczeniu granicy litewskiej żołnierzy internowano. Po zajęciu Litwy przez ZSRR Łopianowski wraz z towarzyszami trafił w ręce NKWD. We wrześniu 1940 r. został przewieziony do więzienia Butyrki w Moskwie, a następnie na Łubiankę. Po układzie Sikorski-Majski, dzięki amnestii, znalazł się w formowanej przez gen. Andersa Armii Polskiej. W październiku 1942 r. dotarł do Wielkiej Brytanii, gdzie przeszedł szkolenie komandosów brytyjskich w Służbach Specjalnych SOE i wstąpił do Cichociemnych. Do jesieni 1943 r. walczył we Włoszech i Północnej Afryce. W kwietniu 1944 r. został przerzucony do Polski. W Powstaniu Warszawskim był dowódcą odcinka taktycznego Sarna w Śródmieściu Południowym. Dwukrotnie ranny, po upadku Powstania trafił do obozu jenieckiego w Niemczech. Po wyzwoleniu wrócił do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, gdzie został awansowany do stopnia podpułkownika. Zmarł w Kanadzie. 33

Tadeusz Zgorzelski 1892 1945 Fot. ze zbiorów Stefana Zgorzelskiego 1914 1915 1921 34

Urodził się w Krakowie, z zawodu był ceramikiem. W 1913 r. wstąpił do Związku Strzeleckiego, w tym samym roku został powołany do armii austriackiej. Służąc w niej ukończył szkołę podoficerską a następnie brał udział w walkach I wojny światowej. W 1918 r. rozpoczął służbę w Wojsku Polskim, uczestniczył w walkach o Lwów a następnie w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1921 r. uzyskał awans do stopnia chorążego artylerii i został przydzielony do 2. Pułku Artylerii Ciężkiej w Lublinie. Z pułkiem tym później przeniósł się do Chełma, gdzie pełnił funkcję oficera ewidencyjnego kadry batalionu zapasowego, a następnie pracował w oddziale kwatermistrzowskim. We wrześniu 1939 r. Zgorzelski pełnił służbę w Ośrodku Zapasowym 2. Pułku Artylerii Ciężkiej. Wraz ze swoim oddziałem wyruszył z Chełma, zgodnie z defensywną koncepcją dowództwa, w kierunku na Węgry i Rumunię, na tzw. przedmoście rumuńskie. Na wieść o agresji sowieckiej oddział Zgorzelskiego cofnął się jednak w kierunku Włodzimierza Wołyńskiego, a następnie wrócił do Chełma. Zgorzelskiemu udało się uniknąć niewoli i bardzo szybko zaangażował się w pracę konspiracyjną. Działał w Służbie Zwycięstwu Polski, następnie w Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej obwodu Chełm. Zagrożony aresztowaniem uciekł z otoczonego przez Niemców domu i wyjechał do Warszawy. Tu zaangażował się w konspirację Obozu Polski Walczącej, kierując m.in. podziemną drukarnią. Po upadku Powstania Warszawskiego został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen, następnie trafił do obozu Boelke-Kaserne w Nordhausen. W tym ostatnim umarł kilkadziesiąt dni przed zakończeniem wojny. 35

Witold Pilecki 1901 1948 Fot. ze zbiorów rodziny Pileckich 1926 1941 1944 36

Pochodził z Nowogródczyzny. Już jako harcerz znalazł się w ochotniczych oddziałach wileńskiej samoobrony w 1918 r. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. Na początku 1921 r. został zwolniony z wojska i wrócił do Wilna, aby kontynuować naukę i zająć się rodzinnym gospodarstwem. W czasie wojny obronnej w 1939 r. Pilecki był podporucznikiem i dowodził szwadronem wchodzącym w skład 19. Dywizji Piechoty. Po rozbiciu dywizji znalazł się w szeregach odtwarzanej 41. Dywizji Piechoty Rezerwy. Po klęsce wojny obronnej pozostał w kraju, aby prowadzić podziemną walkę z okupantem. Działał w konspiracyjnej Tajnej Armii Polskiej, która w 1941 r. podporządkowała się Związkowi Walki Zbrojnej. We wrześniu 1941 r. jako Tomasz Serafiński pozwolił się aresztować, aby dostać się do obozu Auschwitz celem zorganizowania tam konspiracji wojskowej oraz zdobycia informacji na temat popełnianych w obozie zbrodni. Zagrożony dekonspiracją w kwietniu 1943 r. uciekł z obozu i nawiązał łączność z Komendą Główną Armii Krajowej. Ponownie włączył się w pracę podziemia. W 1944 r. oddelegowano go do konspiracyjnej organizacji pod kryptonimem NIE Niepodległość. W Powstaniu Warszawski Pilecki walczył początkowo jako szeregowy żołnierz w zgrupowaniu Chrobry II. Z czasem ujawnił swój stopień wojskowy wówczas był już rotmistrzem i został zastępcą, a następnie dowódcą kompanii. Po upadku Powstania znalazł się w obozie jenieckim w Lamsdorf, a potem w obozie w Murnau, skąd po wyzwoleniu w 1945 r. wyruszył do II Korpusu Polskich Sił Zbrojnych we Włoszech. Pod koniec 1945 r. wrócił do Polski i rozpoczął montowanie siatki łączności. Zdobywał i przesyłał informacje m.in. na temat działań NKWD, narastającego terroru i sytuacji oddziałów leśnych. Mimo ostrzeżeń o grożącym mu niebezpieczeństwie ociągał się z decyzją o wyjeździe z Polski. W maju 1947 r. został aresztowany. Po brutalnym śledztwie 15 marca 1948 r. skazano go na karę śmierci. Prezydent Bolesław Bierut odrzucił prośby o ułaskawienie. 25 maja 1948 r. Pileckiego rozstrzelano, a ciało potajemnie pogrzebano prawdopodobnie na warszawskich Powązkach. 37

Tomasz Byszewski 1894 1940 Fot. ze zbiorów Muzeum Katyńskiego w Warszawie 1918 2007 38

Urodził się i wychował w polskiej rodzinie w Moskwie. W 1916 r. ukończył studia medyczne na miejscowym uniwersytecie. Zaraz potem został wcielony do armii rosyjskiej. Od marca 1917 r. działał w Związku Wojskowych Polaków w Rosji, następnie zgłosił się do Dywizji Strzelców Polskich. Od maja 1917 r. pełnił funkcję kierownika lekarskiego Szpitala Epidemicznego Dywizji, pozostał na tym stanowisku po wejściu dywizji w skład I Korpusu Polskiego w Rosji. Zdemobilizowany został w stopniu kapitana lekarza. Po rozwiązaniu Korpusu w 1918 r. trafił do Warszawy, gdzie pracował na oddziale chirurgii Szpitala św. Rocha. Do wojska trafił ponownie w 1919 r., gdy na ochotnika zgłosił się do Szpitala Polowego PCK nr 1 i jako jego ordynator przebywał na froncie w latach 1919 1921. W 1921 r. został zdemobilizowany w stopniu kapitana. W dwudziestoleciu międzywojennym Byszewski pracował jako lekarz w różnych szpitalach (m.in. był dyrektorem i ordynatorem filii Szpitala św. Antoniego w Warszawie), pełnił także funkcję sekretarza Towarzystwa Chirurgów Polskich. W 1939 r. został zmobilizowany i przydzielony do kadry zapasowej 1. Szpitala Okręgowego. Jako ordynator Szpitala Polowego wycofywał się w kierunku Rumunii, trafił jednak do niewoli sowieckiej. Przetrzymywany w obozie w Kozielsku, w 1940 r. został zamordowany w Katyniu. Awansowany pośmiertnie w 2007 r. do stopnia majora. 39

Jan Grudziński 1907 1907 Fot. ze zbiorów Wojciecha Markerta 1917 1918 1919 1921 1924 1939 40

Urodził się w Kijowie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przeniósł się do Lwowa, gdzie w 1925 r. złożył egzamin dojrzałości w I Korpusie Kadetów. Po ukończeniu w 1928 r. toruńskiej Oficerskiej Szkoły Marynarki Wojennej służył w Kadrze Marynarki Wojennej, Flotylli Pińskiej, artylerii nadbrzeżnej na Helu oraz na pokładach polskich okrętów: torpedowca Podhalanin, holownika Smok, torpedowca Kujawiak, okrętu podwodnego Sęp oraz, od czerwca 1939 r., jako zastępca dowódcy najnowocześniejszego polskiego okrętu podwodnego ORP Orzeł. W chwili wybuchu wojny OPR Orzeł bronił dostępu do Gdyni. Na skutek pogarszającego się stanu zdrowia dowodzącego okrętem kmdra ppor. Henryka Kłoczkowskiego w nocy z 14 na 15 września 1939 r. Orzeł przybił do neutralnego portu w stolicy Estonii Tallinie. Tam, wbrew prawu międzynarodowemu, polską jednostkę internowano i przystąpiono do jej rozbrajania. Po opuszczeniu okrętu przez dowódcę kpt. Grudziński przejął dowodzenie i podjął decyzję o ucieczce. W nocy 18 września Polacy pod ostrzałem estońskich karabinów maszynowych wypłynęli z portu. Szczęśliwie, w obawie przed uszkodzeniem własnych jednostek, Estończycy nie zdecydowali się na ostrzał artyleryjski okrętu, który był łatwym celem na płytkich wodach kanału portowego. Mimo skonfiskowania map i części uzbrojenia OPR Orzeł próbował walczyć dalej na Bałtyku, po czym przedostał się do Anglii przez kontrolowane przez Niemców Cieśniny Duńskie. Wsławiony brawurową przeprawą okręt kontynuował walkę u boku aliantów. Do maja 1940 r. kpt. Jan Grudziński dowodził ośmioma rejsami patrolowymi na Morzu Północnym, zatapiając między innymi niemiecki transportowiec Rio de Janeiro. Ostatni rejs Jana Grudzińskiego i 59 marynarzy rozpoczął się 23 maja 1940 r. Na przełomie maja i czerwca okręt został zatopiony w nieznanych okolicznościach. Jan Grudziński został pośmiertnie awansowany do stopnia komandora podporucznika i jako jedyny dowódca marynarki po raz drugi otrzymał krzyż Virtuti Militari. Poszukiwania wraku i ciał załogi trwają do dzisiaj. 41

Leopold Pamuła 1898 1940 Fot. ze zbiorów Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie 1919 1921 1928 1934 1939 42

Urodził się w Buczaczu na Podolu. Po zdaniu matury w 1916 r. został wcielony do armii austriackiej. Ukończył szkołę oficerską, walczył na froncie rosyjskim i włoskim. W 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego i służył w wojskach kolejowych. Od listopada 1920 r. walczył w wojnie bolszewickiej jako dowódca kompanii w składzie 10. Baonu Kolejowego. W 1923 r. zgłosił się do lotnictwa. Po kursach pilotażu trafił do 2. Pułku Lotniczego w Krakowie, potem do 11. Pułku Myśliwskiego w Lidzie, następnie został dowódcą dywizjonu myśliwskiego 4. Pułku Lotniczego w Toruniu. W końcu został skierowany do stolicy jako dowódca Zgrupowania Myśliwskiego 1. Pułku Lotniczego. Był jednym z najlepszych polskich pilotów, brał udział w pokazach lotniczych, w lipcu 1933 r. jego dywizjon wypadł najlepiej podczas Wielkich Pokazów Polskiego Lotnictwa Wojskowego w Bukareszcie. W kwietniu 1939 r., gdy zgrupowanie przekształcono w Brygadę Pościgową, ppłk Pamuła został zastępcą jej dowódcy. We wrześniu 1939 r. zadaniem brygady miała być osłona Warszawy przed Niemcami. Ppłk Pamuła wraz ze sztabem brygady przebywał w podwarszawskiej Zielonce, następnie przeleciał do Poniatowa. Zastał tam gotowy do lotu myśliwiec P.11. Pilotując ten samolot, zaatakował i przepędził nadlatujący niemiecki bombowiec He-111, następnie podjął walkę bez szans z trzema Messerschmittami Bf-109. Trafiony, płonącym samolotem staranował Niemca, po czym ciężko poparzony katapultował się. Po rekonwalescencji wyjechał z Warszawy. 19 września przekroczył w Kutach granicę polsko-rumuńską. Przedostał się do Francji, potem do Wielkiej Brytanii. Zmarł 9 VIII 1940 r. w wyniku zakażenia krwi po zabiegu dentystycznym, został pochowany w Blackpool. 43

Wacław Lipiński 1896 1949 Fot. ze zbiorów Jakuba Lipińskiego 1914 1915 1916 1918 1918 1920 1920 1927 1939 44

Urodził się w Łodzi. Tam też angażował się w działalność niepodległościową, współorganizując m.in. drużyny skautowe. Od października 1914 r. walczył w Legionach Polskich, przeszedł szlak bojowy I Brygady. W listopadzie 1918 r. brał udział w obronie Lwowa, wiosną 1919 r. walczył z bolszewikami na Wileńszczyźnie. W dwudziestoleciu międzywojennym działał jako historyk i publicysta. Od 1927 r. pracował w Wojskowym Biurze Historycznym oraz Instytucie Badań Najnowszej Historii Polski, przekształconym następnie w Instytut Józefa Piłsudskiego, którego został dyrektorem. Był także docentem na Uniwersytecie Jana Kazimierza w Lwowie, gdzie wykładał najnowszą historię Polski. Lipiński występował także na antenie Polskiego Radia jako prelegent i sprawozdawca, m.in. w czasie pogrzebu Józefa Piłsudskiego (1935). Od 7 września 1939 r. był szefem propagandy Dowództwa Obrony Warszawy. Dwaj ludzie: prezydent stolicy Stefan Starzyński i ppłk Lipiński byli najważniejszymi głosami walczącej Warszawy. Przemówienia Lipińskiego zagrzewały do walki, dodawały otuchy. Był zdecydowanym zwolennikiem obrony stolicy i przeciwstawiał się tendencjom kapitulacyjnym. W listopadzie 1939 r. zagrożony aresztowaniem wyjechał do Zakopanego, a w marcu 1940 r. na Węgry. Wiosną 1942 r. wrócił do kraju i związał się z konspiracją piłsudczykowską. 23 lutego 1944 r. został aresztowany przez gestapo, zwolniony po trzech miesiącach. Jako zdekonspirowany nie wrócił już do pracy w podziemiu. Po wojnie działał w konspiracji antykomunistycznej. Uważając, iż komuniści sfałszują wyniki nawoływał do bojkotu referendum w 1946 r. i wyborów w 1947 r. Aresztowany w styczniu 1947 r., w grudniu został skazany na karę śmierci, zamienioną na dożywocie. Zmarł w tajemniczych okolicznościach 4 kwietnia 1949 r. w więzieniu we Wronkach (prawdopodobnie został zamordowany). Przez władze komunistyczne został skazany na zapomnienie. 45

Stanisław Dąbek 1892 1939 Fot. ze zbiorów Muzeum Kresów w Lubaczowie 1914 1915 1917 1918 1919 1924 1932 1964 46

Urodził się w Nisku, uczył się w seminarium nauczycielskim, które ukończył prawdopodobnie w 1913 r. W tym okresie działał w niepodległościowej organizacji Zarzewie. Przed wybuchem I wojny światowej ukończył oficerską szkołę rezerwy. Następnie walczył w armii austriackiej na froncie rosyjskim i włoskim. W 1918 r. tworzył konspiracyjny oddział Wojska Polskiego w Lubaczowie. Honorowe obywatelstwo tego miasta przyniosły mu walki w obronie Lubaczowa przed oddziałami ukraińskimi. Kolejnym etapem służby Stanisława Dąbka była wojna polsko-bolszewicka. Po zakończeniu działań wojennych pozostał w służbie wojskowej. Był m.in. komendantem Szkół Podchorążych Rezerwy Piechoty w Tomaszowie Mazowieckim, a następnie w Zambrowie. W latach 1930 1935 dowodził 7. Pułkiem Piechoty Legionów w Chełmie, a następnie do lata 1939 r. 52. Pułkiem Strzelców Kresowych w Złoczowie. W lipcu 1939 r. pułkownik Dąbek został dowódcą Morskiej Brygady Narodowej i Lądowej Obrony Wybrzeża. Już 3 września dowodzone przez niego oddziały, atakowane z lądu i morza przez przeważające siły niemieckie, zostały odcięte od reszty kraju. Polacy z trudem utrzymywali pozycje obronne, staczając ponad 110 starć i potyczek. 14 września oddziały dowodzone przez Dąbka wycofały się na Kępę Oksywską, której obrona trwała do 19 września. Ostatnia placówka na stokach Babiego Dołu była broniona osobiście przez pułkownika Dąbka i jego oficerów. Aby nie złożyć broni przed wrogiem, po bohaterskiej walce, oraz po wyczerpaniu sił i środków, 19 września 1939 r. Dąbek popełnił samobójstwo. W 1964 r. naczelny wódz gen. Władysław Anders pośmiertnie awansował Stanisława Dąbka na stopień generała brygady. 47

Franciszek Kleeberg 1888 1941 Fot. ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego 1908 1914 1915 1917 1918 1919 1928 1943 48

Urodził się w Tarnopolu. Jego ojciec był powstańcem styczniowym i oficerem w armii austriackiej. Obu synów, Franciszka i Juliusza, ojciec skierował do służby wojskowej w armii austriackiej z nadzieją, że przyjdzie im walczyć o sprawę polską. Po ukończeniu korpusu kadetów, odbyciu studiów w akademii Wojskowo-Technicznej i Szkole Strzeleckiej Artylerii Kleeberg został zawodowym oficerem armii austriackiej. W maju 1915 r. przydzielono go do służby w Legionach Polskich. W związku z prośbą o zmianę obywatelstwa austriackiego na polskie, w czerwcu 1918 r. został karnie przeniesiony do armii austriackiej. Do Wojska Polskiego został przyjęty w grudniu 1918 r. i otrzymał przydział do Sztabu Generalnego. Do maja 1924 r. pełnił kolejne funkcje dowódcze. Od czerwca 1924 do października 1925 r. studiował we Francji w École Supérieure de Guerre, Centrum Wyszkolenia Piechoty w Wersalu oraz w Centrum Wyszkolenia Artylerii w Metzu. Po powrocie do kraju został II dyrektorem nauk w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie oraz powrócił do służby liniowej, obejmując dowództwo 29. Dywizji Piechoty stacjonującej w Grodnie. W 1936 r. został mianowany dowódcą Okręgu Korpusu nr III w Grodnie, a w 1938 r. dowódcą Okręgu Korpusu nr IX w Brześciu nad Bugiem. Od 9 września 1939 r. Kleeberg dowodził Samodzielną Grupą Operacyjną Polesie. Po agresji sowieckiej próbował wykonać rozkaz Naczelnego Wodza o przejściu polskich wojsk do Rumunii lub na Węgry i wycofał swe oddziały w rejon Kowla. Jednakże 22 września, pozbawiony łączności z dowództwem, w beznadziejnej sytuacji strategicznej zdecydował się podjąć marsz z odsieczą dla okrążonej Warszawy. 27 września jego oddziały przeprawiły się przez Bug w rejonie Włodawy. Na początku października 1939 r. pod Kockiem stoczył ostatnią bitwę kampanii wrześniowej. Taktycznie rozegrał ją po mistrzowsku, ale z braku amunicji musiał kapitulować. Jako jeniec przetrzymywany był w bardzo ciężkich warunkach w twierdzy Königstein koło Drezna. Zmarł w niewoli niemieckiej 5 kwietnia 1941 r. Po wojnie jego zwłoki sprowadzono do kraju i pochowano na cmentarzu w Kocku. Pośmiertnie awansowany na stopień generała dywizji. 49

Tadeusz Kutrzeba 1886 1947 Fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego 1906 1911 1915 1919 1920 1922 1927 1939 50

Pochodził z Krakowa. Kontynuując tradycje rodzinne (jego ojciec był oficerem w armii austriackiej) pobierał nauki w Wojskowej Akademii Technicznej w Wiedniu, następnie studiował w Akademii Sztabu Głównego i na wyższych kursach inżynierii wojskowej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przyjęty został do Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. Brał udział w wojnie polsko- -bolszewickiej. Pełnił wiele kluczowych funkcji w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego oraz pełnił odpowiedzialne funkcje w Ścisłej Radzie Wojennej. Był także wybitnym wykładowcą. Prowadził zajęcia z taktyki ogólnej w Szkole Sztabu Głównego, a w latach 1928 1939 był komendantem Wyższej Szkoły Wojennej. Kiedy wybuchła II wojna światowa gen. Kutrzeba dowodził Armią Poznań, która w pierwszych dniach września nie była atakowana przez Niemców. Gen. Kutrzeba nie chciał bezczynnie przyglądać się wydarzeniom rozgrywającym się za lewym skrzydłem jego armii, gdzie bardzo silnie była atakowana Armia Łódź. Jak wspominał: Poczęła się rodzić we mnie myśl, że stopniowo wyłania się sytuacja operacyjna, w której Armia»Poznań«bezczynnie stać nie może. Wypuścić okazję do współdziałania z Armią»Łódź«to zezwolić przeciwnikowi bić nas częściami, bo gdy dziś bije naszego sąsiada bez naszego udziału, za parę dni może przyjść kolej na nas. Gen. Kutrzeba nawiązał kontakt z dowodzącym Armią Pomorze gen. Władysławem Bortnowskim i w dniach 9 22 września połączone armie rozegrały nad Bzurą największą bitwę wojny obronnej Polski w 1939 r., Niewielkiej części wojsk wraz z gen. Kutrzebą udało się przez Puszczę Kampinoską przebić do Warszawy, gdzie wzięli udział w jej obronie. Kutrzeba pełnił funkcję zastępcy dowódcy Armii Warszawa. Od początku było wiadomo, że dalsza walka z Niemcami jest tylko walką o honor. Po kapitulacji Kutrzeba znalazł w niewoli niemieckiej. Po uwolnieniu udał się do Wielkiej Brytanii, gdzie zmarł. 51