Język polski. Poprawna wymowa

Министерство образования Республики Беларусь Учреждение образования «Гродненский государственный университет имени Янки Купалы» Język polski. Poprawna wymowa Учебное пособие для студентов филологического факультета специальности 1-21 05 04 Славянские языки Гродно 2008

УДК 811.162.1 (075) ББК 81.415.3 Е76 Рецензенты: К. Шчэсняк, доктор филологических наук, профессор кафедры славистики Гданьского университета (РП); М.А. Яколцевич, кандидат филологических наук, доцент кафедры белорусского языка ГрГУ им. Я. Купалы. Рекомендовано Советом филологического факультета ГрГУ им. Я. Купалы. Е76 Ерома, Ж.И. Польский язык. Правильное произношение = Język polski. Poprawna wymowa : пособие / Ж.И. Ерома, С.К. Трофимец. Гродно : ГрГУ, 2010. 99 с. ISBN 978-985-515-290-4 Пособие предназначено для студентов филологических факультетов, изучающих польский язык, содержит теоретичекую информацию и упражнения, призванные выработать правильное произношение польских звуков. Адресовано студентам специальности «Славянская филология». УДК 811.162.1(075) ББК 81.415.3 ISBN 978-985-515-290-4 Ерома, Ж.И., Трофимец, С.К., 2010 Учреждение образования «Гродненский государственный университет имени Янки Купалы», 2010

ПРЕДИСЛОВИЕ Пособие предназначено для студентов филологических факультетов, которые на начальных этапах изучения польского языка должны овладеть элементарными навыками чтения, письма и перевода. Особый упор сделан на правильное произношение с элементами польской фонетики. Материал сгруппирован в рамках 12 важнейших тем, посвященных особенностям польской графии (алфавит, диграфы, диакритические знаки, способы обозначения мягкости согласных) и польской фонетики (предмет и задачи фонетики, артикуляционный аппарат, фазы высказывания, классификация польских звуков). Для скорейшей выработки правильных артикуляционных навыков предложен теоретический материал и упражнения для неносовых и носовых гласных звуков, а также для взрывных, аффрикативных и смычно-проходных согласных звуков. Пособие включает темы, учитывающие особенности польского произношения глухих звонких и твердых мягких согласных, а также некоторых групп согласных с учетом фонетических процессов, которые в них происходят. Издание содержит также развернутую тему, посвященную польскому ударению. Для скорейшего «входа в речь» в каждую тему наряду с фонетическими упражнениями введено большое количество разноплановых заданий с использованием лексики нескольких семантических групп, небольших текстов и диалогов, ориентированных на формирование у студентов лексического запаса. Вошедшие в пособие блоки информации и упражнения под звездочкой сопровождаются аудиоприложением, размещенным на сайте Гродненского государственного университета имени Янки Купалы (www.grsu.by, войти под кафедра польской филологии). Пособие содержит также материалы для закрепления правильного произношения: ономатопеические слова и тексты, предложения для артикуляционных упражнений, стихотворения, считалочки, игры, сопровождающиеся рифмованными высказываниями, тексты песен, легенды и предания, фрагменты прозаических произведений Зофьи Налковской, Элизы Ожешко, Станислава Жеромского, Болеслава Бруса, Генриха Сенкевича. 3

1. GRAFIA POLSKA ПОЛЬСКАЯ ГРАФИЯ 1.1. System znaków gra cznych języka polskiego, znaki transkrypcji fonetycznej (система графических знаков польского языка, знаки фонетической транскрипции) Alfabet z greckiego αλφάβητος, Άλφα и Βήτα nazwy pierwszych dwóch liter alfabetu greckiego (алфавит от греческого αλφάβητος, Άλφα и Βήτα названия первых двух букв греческой азбуки). Synonimem polskim jest wyraz abecadło. A, be, ce to nazwy liter alfabetu polskiego, -dło su ks polski (польский синоним abecadło. A, be, ce это названия букв польской азбуки, -dło польский суффикс). Alfabet (abecadło) to zbiór liter pisma języka, ułożonych według określonej kolejności (алфавит собрание букв языка, имеющее стандартный порядок). Polski alfabet liczy trzydzieści dwie (32) litery. Powstał na podstawie alfabetu łacińskiego (польский алфавит состоит из 32 букв. Он возник на основе латинского алфавита). Litera to znak gra czny głoski (буква это графический знак звука). Głoska to najmniejsza jednostka fonetyczna języka, która jest wymawiana przy określonym stałym układzie narządów mowy (звук это наименьшая фонетическая единица, которая произносится при некотором постоянном положении органов речи). Transkrypcja fonetyczna to sposób zapisu głosek danego języka za pomocą znaków ustalonego wzorca. Jest opartа na zasadzie ścisłej odpowiedności głosek i znaków: jednej głosce odpowiada zawsze jeden znak, a jednemu znakowi jedna głoska (фонетическая транскрипция это способ записи звуков данного языка с помощью знаков определенного образца. Она основана на принципе точного соответствия звуков и знаков: одному звуку соответствует всегда один знак, а одному знаку один звук). Zasady transkrypcji fonetycznej (правила фонетической транскрипции): w transkrypcji głoski lub cały tekst zapisuje się w nawiasach kwadratowych, na przykład [n], [pogoda śe zm en a] (в транскрипции звуки (весь текст) записываются в квадратных скобках, например [n], [pogoda śe zm en a]); nie używa się wielkiej litery (большая буква не употребляется); nie stosuje się znaków interpunkcyjnych. Na końcu zdania stawia się dwie kreski ukośne //, w zdaniu każdemu znakowi interpunkcyjnemu odpowiada jedna kreska ukośna / (знаки препинания не употребляются. В конце предложения ставятся две косые черты//, в предложении каждому знаку препинания соответствует одна косая черта /); spółgłoski miękkie są oznaczane przez znaki [ś, ź, ć, ʒ, ń], zmiękczone [l, p, b, m, k, g, v, f ] (мягкие согласные обозначают знаки [ś, ź, ć, ʒ, ń], смягченные [l, p, b, m, k, g, v, f ]); miejsce akcentu oznaczają dwie krótkie kreski " lub jedna długa kreska / przed głoską akcentowaną (место ударения обозначают две короткие черты " или или одна длинная / перед ударным гласным): [f"arba], [f/arba]; 4

wyrazy, które nie mają akcentu, są łączone z wyrazem akcentowanym za pomocą znaku (слова, которые не имеют ударения, соединяются со словами, имеющими ударение, с помощью знака ): [do f"arby]. 1.1.1. Alfabet polski i jego zapis fonetyczny (польский алфавит и его фонетическая запись) Litera (буква) Nazwa litery (название буквы) Znak transkrypcji fonetycznej (знак фонетической транскрипции) 5 Przykłady (примеры) A a a [a] farba [f"arba] ą o nosowe (о носовое) [ǫ] brązowy [brǫz"ovy] B b be [b] barwa [b"arva] C c ce [c] cytrynowy [cytryn"ovy] Ć ć cie [ć] farbować [farb"ovać] D d de [d] dymny [d"ymny] E e e [e] kremowy [krem"ovy] ę e nosowe (э носовое) [ę] w kratkę [f kr"atkę] F f ef [f] oletowy [f i olet"ovy] G g gie [g] ceglasty [cegl"asty] H h ha [х] hebanowy [хeban"ovy] I i i [i] malinowy [mal in"ovy] J j jot [i ] jasny [i "asny] K k ka [k] krwisty [krv "isty] L l el [l] morelowy [morel"ovy] Ł ł eł [u ] złoty [zu "oty] M m em [m] morski [m"orsk i] N n en [n] ton [t"on] ń eń [ń] deseń [d"eseń] O o o [o] oliwkowy [ol ifk"ovy] Ó ó o kreskowane (o c чертой) [u] różowy [ruž"ovy] P p pe [p] purpurowy [purpur"ovy] R r er [r] rudy [r"udy] S s es [s] srebrny [sr"ebrny] Ś ś eś [ś] śliwkowy [śl ifk"ovy] T t te [t] turkusowy [turkus"ovy] U u u [u] rubinowy [rub in"ovy] W w wu [v] woskowy [vosk"ovy] y y [y] mysi [m"yśi] Z z zet [z] bezbarwny [bezb"arvny] Ź ź ziet [ź] goździk [g"oźʒík] Ż ż żet [ž] żółty [ž"uu țy]

1.1.2. Znaki dodatkowe (дополнительные знаки) W wyrazach zapożyczonych, najczęściej w nazwiskach i nazwach geogra cznych, są używane dodatkowe litery (в заимствованных словах, чаще всего в фамилиях и географических названиях, употребляются дополнительные буквы): Q q kiu [kv] [ku ] 6 quorum [kv"orum] requiem [r"ekv iem] quad [ku od] V v we [v] Verdi [v"erd i] vademecum [v"adem"ekum] X x iks [ks] xero [ks"ero] taxi [t"aks i] 1.1.3. Znaki diakrytyczne (диакритические знаки) Znaki diakrytyczne to znaki gra czne, które są umieszczane nad, pod, obok lub wewnątrz litery. Tworzą przez to nową literę mającą inną wymowę (диакритические знаки это графические знаки, которые расположены над, пол, рядом или внутри буквы. Они образуют таким образом новую букву, имеющую иное произношение): '. kreska ukośna nad literą (косая черта над буквой) kreska pozioma nad literą lub wewnątrz litery (горизонтальная черта над буквой или внутри буквы) kropka nad literą (точка над буквой) ó, ź, ń, ś, ć ł, t ż, j, i ogonek (хвостик) ą, ę W wyrazach zapożyczonych mogą być używane znaki diakrytyczne systemów gra cznych innych języków (в заимствованных словах могут употребляться диакритические знаки графических систем других языков): język niemiecki (немецкий язык) Brückner [br "ukner]; język francuski (французский язык) attaché [ataš"e]. 1.1.4. Dwuznaki (диграфы) Dwuznak to dwie litery, które zapisują jedną głoskę (диграф это две буквы, которые записывают один звук): сz ce + zet [č] czerwony [červ"ony] dz de + zet [ʒ] rdzawy [rʒ"avy] dż de + żet [ǯ] dżem [ǯem] dź de + ziet [ʒ ] miedź [m "e ʒ ] sz es + zet [š] bursztynowy [burštyn"ovy]

rz er + zet [ž] po dźwięcznych spółgłoskach (после звонких согласных) [š] po bezdźwięcznych spółgłoskach (после глухих согласных) wrzosowy [vžos"ovy] przebarwiony [pšebarv "ony] ch ce + ha [х] chabrowy [хabr"ovy] W niektórych wyrazach dwuznaki dz i dż na granicy przedrostka i rdzenia oznaczają dwie głoski (в некоторых словах диграфы dz и dż на границе приставки и корня обозначают два звука): dz dzi dż [dz] [dź] [dž] odzyskać [odz"yskać] odznaka [odznaka] odzipnąć [odźipnońć] podżartować [podžartować] podżegać [podžegać] 1.2. Sposoby oznaczania miękkości spółgłosek (способы обозначения мягкости согласных звуков) W języku polskim są dwa sposoby oznaczania miękkości spółgłosek (в польском языке существует два способа обозначения мягкости согласных звуков): 1) miękkość spółgłosek przed samogłoskami [a, o, u, y, ę, ǫ] oznaczamy za pomocą litery i, której nie należy wymawiać (мягкость согласных перед гласными [a, o, u, y, ę, ǫ] обозначаем с помощью буквы i, которую не следует произносить): biały [b "au y], ciemny [ć"emny], zabarwiony [zabarv "ony]. Uwaga! Spółgłoska [l] należy do grupy spółgłosek stwardniałych (inaczej historycznie miękkich lub funkcjonalnie miękkich), dlatego w połączeniu [l] + [a, o, u, y, ę, ǫ] litery i nie piszemy (согласный звук [l] принадлежит к группе отвердевших согласных (иначе исторически мягких или функционально мягких), поэтому в группе [l] + [a, o, u, y, ę, ǫ] букву i мы не пишем): blady [bl"ady], stalowy [stal"ovy]; 2) miękkość spółgłosek [ś, ź, ć, ʒ, ń] na końcu wyrazu lub przed inną spółgłoską miękką oznaczamy za pomocą liter ze znakiem diakrytycznym ś, ź, ć, dź, ń (мягкость согласных [ś, ź, ć, ʒ, ń] в конце слова или перед другим мягким согласным звуком мы обозначаем с помощью букв с диакритическим знаком ś, ź, ć, dź, ń): deseń [d"eseń], szarość [š"arość]. 1.3. Funkcje litery i w języku polskim (функции буквы i в польском языке) W języku polskim litera i może pełnić trzy funkcje (в польском языке буква i может выполнять три функции): 7

a) litera i oznacza ustną głoskę [i], zmiękcza poprzedzającą spółgłoskę (буква i обозначает неносовой звук [i], смягчает предыдущий согласный звук): rubinowy [rub in"ovy] b) w pozycji przed samogłoskami litera i oznacza miękkość poprzedzających spółgłosek; w tym wypadku należy ją pisać, lecz nie należy wymawiać (в позиции перед гласными буква i обозначает мягкость предыдущих согласных; в этом случае ее следует писать, но не следует произносить): piaskowy [p ask"ovy]; c) w wyrazach zapożyczonych litera i po spółgłoskach twardych, oprócz twardych [c, z, s], zapisuje głoskę [j] (в заимствованных словах буква i после твердых согласных, кроме твердых [c, z, s], записывает звук [j]): olet [fi "olet]. 1.4. Ćwiczenia (упражнения) Ćwiczenie 1. Wpisać do tabeli znaki diakrytyczne, ich nazwy, przykłady (вписать в таблицу диакритические знаки, их названия, примеры): Znak diakrytyczny Nazwa Przykłady ' kreska ukośna nad literą. kreska pozioma nad literą lub wewnątrz litery ogonek Gołębi, perłowy, piwny, beżowy, różnokolorowy, pomidorowy, dżinsowy. Ćwiczenie 2. Przeczytać, przepisać, zapamiętać znaczenie i pisownię (прочитать, переписать, запомнить значение и правописание): a) quarto [kw"arto], quasi [kw"azi], quasimodo [kw"azim"odo], quiz [k"u is]; b) Express ["expres], extra ["extra]; c) varia [v"ari a], vendetta [vend"eta]. Ćwiczenie 3. Przeczytać wyrazy, zapamiętać ich znaczenie, zapisać w transkrypcji fonetycznej. Wymowę wyrazów trudnych sprawdzić w «Podręcznym słowniku poprawnej wymowy polskiej» W.Lubasia, S.Urbańczyka (прочитать слова, запомнить их значение, записать в фонетической транскрипции. Произношение трудных слов проверить в «Карманном словаре правильного польского произношения» В.Любася, С.Урбаньчика): bławatek, narcyz, stokrotka, żonkil, nenufar, nasturcja, mimoza, bratki, bez. Ćwiczenie 4. Przeczytać wyrazy, zapamiętać znaczenie, podkreślić dwuznaki, (прочитать слова, запомнить значение, подчеркнуть диграфы): sza rowy, szary, czarny, mleczny, brzoskwiniowy, bursztynowy, musztardowy, miedziany. 8

Ćwiczenie 5. Wstawić dwuznaki. Odpowiedzieć na pytanie: Jak się nazywają wyrazy połączone w grupy? (вставить диграфы. Ответить на вопрос: Как называются слова, соединенные в группы?): ka[š]tanowy ka[š]tan, bura[č]kowy bura[č]ek, burak, mu[š]tardowy mu[š]tarda, [č]arny [č]erń, taba[č]kowy tabaka, [š]maragdowy [š]maragdy, [š]karłatny [š]karłat. Ćwiczenie 6. Przeczytać, zapamiętаć znaczenie. Wypisać wуrazy do dwóch rubryk (прочитать, запомнить значение. Выписать слова в две рубрики): a) wyrazy z dwuznakami (слова с диграфами); b) wyrazy, w których litery dz i dż oznaczają dwie głoski (слова, в которых буквы dz и dż обозначают два звука). Podzamcze, nadzwyczajny, podżywić, odżywka, odzew, odziedziczyć, odzież, odznaczyć, odzywać, odżałować, podzielić, podziemie, podziękować, nadzieja, nadzór, rdzawy, nadżerka. Ćwiczenie 7. Przeczytać wyrazy, wyjaśnić ich znaczenie. Wypisać wyrazy z dwuznakami, ze znakami diakrytycznymi. Zapisać wszystkie wyrazy w transkrypcji fonetycznej (прочитать слова, объяснить их значение. Выписать слова с диграфами, с диакритическими знаками. Записать все слова в фонетической транскрипции): rumianek, wrzos, chryzantema, storczyk, krokus, sasanka, szarotka, nasturcja, malwa, irys, fuksja, mak, hortensja, aster. Ćwiczenie 8. Przeczytać wyrazy, zapisać je fonetycznie, wyjaśnić pisownię spółgłosek miękkich (прочитать слова, записать их фонетически, объяснить правописание мягких согласных): brzoskwiniowy, bladość, herbaciany, piaskowy, popielaty, słomiany, ziemisty, czerń, niebieski, rubinowy. Ćwiczenie 9. Podać dwa sposoby zapisu spółgłosek miękkich [ś, ć, ʒ, ń,] w języku polskim (представить два способа записи мягких согласных [ś, ć, ʒ, ń,] в польском языке). Wzór (образец): [ź] 1) ź, na przykład goździk; 2) zi, na przykład zielony. Ćwiczenie 10. Przeczytać, zapamiętаć znaczenie. Zapisać spółgłoski miękkie w wyrazach (прочитать, запомнить значение. Записать мягкие согласные в словах): pier[w ]osnek, [n ]ezapo[m ]inajka, dmucha[w ]ec, za[w ]ilec, [p ]iwo[n ]a, kacze[n ]ec, słonecz[n ]ik. Ćwiczenie 11. Przeczytać wyrazy zawierające głoskę [l], zapisać je w transkrypcji fonetycznej (прочитать слова, содержащие согласный звук [l], записать их в фонетической транскрипции): kolorowy, seledynowy czekoladowy, ceglasty, metalowy, mleczny, zielony. 9

Ćwiczenie 12. Przeczytać trankrypcje fonetyczne, zapisać ortogra cznie (прочитать фонетические транскрипции, записать орфографически): [ź"eleń], ["odćeń], [m eʒ "any], [k"olor k"ośći su own "owei ], [b "au ość], [ćel"isty], [v śn "ovy]. Ćwiczenie 13. Przeczytać wyrazy w oparciu o padane transkrypcje fonetyczne, zapamiętać ich wymowę i znaczenie (прочитать слова, опираясь на фонетическую транскрипцию, запомнить их произношение и значение): a) kwiat [kf "at], kwiatek [kf "atek], konwalia [konv"ali a], lilia [l "ili "a], ołek [fi "ou ek], przebiśnieg [pšeb "iśńek]; b) wystawa kwiatów, kwiatki bzu, konwaliowy bukiet, barwa liliowa, oletowy wrzos, ładne przebiśniegi. Ćwiczenie 14. Przeczytać poprawnie wyrazy, zapisać w transkrypcji fonetycznej (прочитать правильно слова, записать в фонетической транскрипции): a) nitka, wiklina, wino, minuta; b) Piotr, dziura, wiek, wieniec, konie; c) geogra a, biologia, material, aria. Ćwiczenie 15. Przeczytać poprawnie wyrazy, wyjaśnić funkcje litery i (прочитать правильно слова, объянить функции буквы i): piwo, nic, mina, kilogram, czasopismo, w paski, w groszki; opowiadania, ubezpieczenie, pieśń, wiersz, wiązać; armia, akademia, lozo a, idiota, biblioteka, dialog, anarchia, diabeł, diabetyk, diachroniczny, dialekt, dieta, hiacynt, petunia, magnolia, pelargonia. Ćwiczenie 16. Wypełnić luki w zdaniach (заполнить пустые места в предложениях): a) Zbiór liter pisma języka, ułożonych według określonej kolejności to.... Wyrazy alfabet i abecadło to.... Alfabet polski powstał na podstawie alfabetu języka.... Polski alfabet liczy... litery. b) Znak gra czny głoski to.... Najmniejsza jednostka fonetyczna języka, która jest wymawiana przy określonym stałym układzie narządów mowy to.... Transkrypcja fonetyczna jest oparta na takiej zasadzie:...... odpowiada tu zawsze....... c) Znaki diakrytyczne to znaki gra czne, które są umieszczane,, lub litery. d) Dwuznak to litery, które zapisują głoskę. e) Miękkość spółgłosek przed samogłoskami [.., o,.., y,.., ę,... ] oznaczamy za pomocą litery, na przykład:.... 10

Miękkość spółgłosek [..,..,..,.., ń] na... wyrazu lub przed inną spółgłoską miękką onaczamy za pomocą liter ze znakiem..., na przykład:.... f) Litera i w języku polskim oznacza głoskę [..], na przykład:.... Litera i w pozycji przed... miękkość poprzedzających spółgłosek, na przykład:.... Litera i w wyrazach zapożyczonych litera i po spółgłoskach twardych, oporócz twardych [..,..,..], zapisuje głoskę [..], na przykład:.... Ćwiczenie 17. Przeczytać, wykreślić błędną infornację, podać poprawną (прочитать, вычеркнуть ошибочную информацию, представить правильную): Zasady transkrypcji fonetycznej w transkrypcji głoski są zapisane w nawiasach zaokrąglonych ( ); nie używa się małych liter; stosuje się znaki interpunkcyjne miejsce akcentu oznacza " przed głoską akcentowaną; znak w transkrypcji wyrazy oznacza miękkość. Ćwiczenie 18. Zapisać po polsku nazwy kwiatów (записать по польски названия цветов): 11

Ćwiczenie 19. Rozwiązać krzyżówki (решить кроссворды): Ćwiczenie 20. Rozdzielić kwiaty: a) wiosenne; b) letnie; c) jesienne (разделить цветы: a) весенние; b) летние; c) осенние): rumianek, wrzos, pierwiosnek, niezapominajka, piwonia, chryzantema, dmuchawiec, storczyk, krokus, sasanka, szarotka, zawilec, nasturcja, malwa, irys, fuksja, mak, kaczeniec, słonecznik, hortensja, aster, hiacynt, petunia, magnolia, tulipan, konwalia, lilia, ołek, przebiśnieg, bławatek, narcyz, stokrotka, żonkil, nenufar, mimoza, bratki, bez, prymuła, gerbera, pelargonia, róża. *Ćwiczenie 21. Rozdzielić barwy: a) ciepłe i zimne; b) podstawowe i pochodne (разделить цвета: a) теплые и холодные; b) основные и производные): bananowy, beżowy, biały, blady, brązowy, bordowy, brzoskwiniowy, buraczkowy, bursztynowy, butelkowy, ceglasty, chabrowy, cielisty, ciemny, cytrynowy, czarny, czekoladowy, czerwony, dżinsowy, dymny, oletowy, gołębi, granatowy, hebanowy, herbaciany, jasny, kawowy, kasztanowy, kremowy, krwisty, liliowy, malinowy, metalowy, miedziany, mleczny, morelowy, morski, musztardowy, mysi, niebieski, oliwkowy, perłowy, piaskowy, piwny, pomarańczowy, pomidorowy, popielaty, purpurowy, biskupi, rdzawy, różowy, rubinowy, rudy, seledynowy, słomiany, srebrny, stalowy, sza- rowy, szary, szkarłatny, szmaragdowy, śliwkowy, tabaczkowy, trawiasty, turkusowy, wiśniowy, woskowy, wrzosowy, zielony, ziemisty, złoty, żółty. 12

2. FONETYKA POLSKA ПОЛЬСКАЯ ФОНЕТИКА 2.1. Przedmiot badań i zadania fonetyki (предмет исследований и задачи фонетики) Fonetyka jest działem językoznawstwa, który bada artykułowane dźwięki mowy, czyli głoski. Fonetyka zajmuje się procesem wytwarzania dźwięków mowy, ich klasy kacją, wzajemnym oddziaływaniem na siebie (Фонетика является разделом языкознания, который исследует звуки речи. Фонетика занимается процессом образования звуков речи, их классификацией и взаимным влиянием). 2.2. Aparat artykulacyjny. Opis narządów mowy (артикуляционный аппарат. Описание органов речи) Artykulacja to zespół ruchów narządów mowy, w rezultacie których powstaje głoska (артикуляция это группа движений органов речи, в результате которых образуется звук). Narządy mowy schematycznie przedstawia rysunek 1. (органы речи схематически представляет рисунок 1). Narządy mowy w za leżności od pełnionych funkcji dzielimy na trzy ze społy: aparat oddechowy, aparat fonacyjny (krtań), aparat artykułacyjny (nasada) (органы речи в зависимости от исполняемых функций мы делим на три группы: дыхательный аппарат, гортань (фонический аппарат), артикуляционный аппарат (основание). Aparat oddechowy znajduje się w klatce piersiowej. Składa się z płuc, oskrzeli i tchawicy. Tchawica w górnej części jest zamknięta krtanią. Podstawową funkcją aparatu oddechowego jest wytwarzanie prądu powietrza (дыхательный аппарат находится в грудной клетке. Он состоит из легких, бронхов и трахеи. Трахея в верхней части закрыта гортанью. Основной функцией дыхательного аппарата является создание потока воздуха). Krtań w dolnej części łączy się z tchawicą, a w górnej z nasadą. W krtani znajdują się wiązadła głosowe. Podstawową funkcją krtani jest wytwarzanie dźwięku (гортань в нижней части соединяется с трахеей, а в верхней с основанием. В гортани находятся голосовые связки. Основной функцией гортани является создание звука). Nasada to wszystkie narządy znajdujące się ponad krtanią. Składają się na nią: jama gardłowa, jama ustna oraz jama nosowa (основание - это все органы речи, находящиеся выше гортани. Она состоит из полости горла, ротовой и носовой полостей). Wszystkie narządy artykulacji znajdują się w jamie ust nej. Należą do nich (все атикуляционные органы находятся в ротовой полости. К ним принадлежат): 1) narządy nieruchome: zęby górne i dolne, dziąsła górne i dolne, podniebienie twarde (неподвижные органы: верхние и нижние зубы, верхние и нижние десны, твердое небо); 2) narządy ruchome: wargi (górna i dolna), język, w którym wyróżnia się czubek, przód, środek i tyl (obsada), podniebienie miękkie zakończone tzw. języczkiem (uvula) (подвижные органы: губы (нижняя и верхняя), язык, в котором выделяют кончик, переднюю часть, середину и заднюю часть языка, мягкое небо, заканчивающееся язычком (увула). 13

Rysunek 1 2.3. Fazy wypowiedzi (фазы высказывания) Fazy wypowiedzi to nagłos, śródgłos i wygłos wyrazu (фазы высказывания это начальная, средняя и заключительная части слова). Nagłos to początkowa głoska wyra zu, np. w nagłosie wyrazu dom znajduje się głoska d~. (начало это начальный звук слова, например, в начале слова dom находится звук d~). Śródgłos to głoski znajdujące się wewnątrz wyrazu. W śródgłosie wyrazu dom znajduje się samogłoska -o-, natomiast w śródgłosie wyrazu domowy występują głoski -o-m-o-v- (середина это звуки, находящиеся в середине слова. В середине слова dom находится гласный звук -o-, а в средине слова domowy употребляются звуки -o-m-o-v-). Wygłos to głoska znaj dująca się na końcu wyrazu. W wygłosie wyrazu dom występuje głoska -m (заключительная часть слова это звук, находящийся в конце слова. В конце слова dom находится звук -m). Wygłos absolutny to końcowa część wyrazu występują cego przed pauzą, w piśmie oznaczoną za pomocą kropki, przecinka, średni ka, wykrzyknika, znaku zapytania, wielokropka, dwukropka, myślnika (абсолютный конец слова это заключительная часть слова, выступающего перед паузой, на письме обозначенной с помощью точки, запятой, точки с запятой, восклицательного знака, вопросительного знака, многоточия, двоеточия, тире). 14

2.4. Głoski polskie (польские звуки) Język polski ma dwa typy głosek samogłoski i spółgłoski (в польском языке два типа звуков гласные и согласные). 2.4.1. Samogłoski polskie: funkcje, klasy kacje (польские гласные: функции, классификации) Polskie samogłoski to [a, o, u, i, y, e, ǫ, ę]. Samogłoski pełnią następujące funkcje (польские гласные это [a, o, u, i, y, e, ǫ, ę]. Гласные звуки выплняют следующие функции): tworzą sylaby (zgłoski) (образуют слоги). Sylaba to najmniejsza niepodzielna cząstka wyrazu, ośrodkiem której jest samogłoska: ki-no, ko-chać. Są sylaby otwarte na samogłoskę i zamknięte na spółgłoskę (Слог это наименьшая неделимая часть слова, в центре которой находится гласный звук: ki-no, ko-chać. Отличают открытые слоги на гласный и закрытые на согласный); samogłoska [i] w pozycji przed następującą samogłoską miękczy poprzedzającą spółgłoskę: babcia, Ania. Takie [i] nie tworzy sylaby (гласный [i] в позиции перед следующим гласным звуком смягчает предыдущий согласный: babcia, Ania. Такое [i] не образует слог); samogłoska [i] może pełnić obie funkcje. Znajduje się wówczas na końcu wyrazu lub pomiędzy spółgłoskami: pić, szyb-ki (гласный [i] может выполнять обе функции. Тогда он находится в конце слова или между согласными: pić, szyb-ki). Klasy kacje (классификации) Klasy kacjа ze względu na poziome ruchy języka (классификация, учитывающия горизонтальные движения языка): przednie (переднего ряда) i, y, e, ę; środkowe (среднего ряда) a; tylne (заднего ряда) u, o, ǫ. Klasy kacjа ze względu na pionowe ruchy języka (классификация, учитывающая вертикальные движения языка): wysokie (верхнего подъема) i, y, u; średnie (среднего подъема) e, ę, o, ǫ; niskie (нижнего подъема) a. Klasy kacjа ze względu na układ warg (классификация, учитывающая движения губ): okrągłe (лабиализированные) o, u, ǫ; obojętne (безразличные) a; płaskie (плоские) e, ę, i, y. Klasy kacjа ze względu na układ podniebienia miękkiego wraz z języczkiem (классификация, учитывающая участие мягкого неба вместе с увулой): ustne (неносовые) a, e, i, y, o, u; nosowe (носовые) ǫ, ę. 15

Schematycznie dwie pierwsze kłasy kacje zostały ujęte w trójkąt Tytusa Benniego (Схематически две первые классификации были оформлены в форме трехугольника Тита Бенни). 2.4.2. Klasy kacje polskich spółgłosek (классификации польских согласных) Ze względu na sposób artykulacji narządów mowy (по способу образования): spółgłoski zwarto-wybuchowe (взрывные согласные) [p, p, b, b, t, d, k, k, g, g ]; spółgłoski szczelinowe (щелевые согласные) [v, v, f, f, z, s, ž, š, ź, ś, x, x ]; spółgłoski zwarto-szczelinowe (аффрикаты) [c, č, ć, ʒ, ǯ, ʒ ]; spółgłoski półotwarte (смычно-проходные согласные) [l, u, l, m, m, n, n, i, r]. Ze względu na miejsce artykulacji (по месту образования): wargowe (губные): dwuwargowe (губно-губные) [p, p, b, b, m, m ] wargowo-zębowe (губно-зубные) [v, v, f, f ] językowe: przedniojęzykowo-zębowe (переднеязычные зубные) [d, t, s, z, ʒ, c, n] przedniojęzykowo-dziąsłowe (переднеязычные альвеолярные) [č, ž, š, ǯ, l, u, l, r]; środkowojęzykowe (среднеязычные) [ś, ź, ć, ʒ, ń, i ]; tylnojęzykowe (заднеязычные) [k, k, g, g, x] Ze względu na udział wiązadeł głosowych (по участию голосовых связок): dźwięczne (звонкие) [b, b, d, g, g, i, l, u, l, r, m, m, n, ń, v, v, z, ž, ź, ʒ, ǯ, ʒ ]; bezdźwięczne (глухие) [c, ć, f, f, p, p, t, k, k, s, ś, š, č, x]. Ze względu na udział środkowej części języka (по участию средней части языка): miękkie (палатальные) [ś, ź, ć, ʒ, ń, i ]; twarde (твердые) [t, d, p, b, s, z, c, ʒ, m, n, v, f, k, g, x, č, ž, ǯ, š, l, r, u ]; zmiękczone (полупалатальные) [l, p, b, m, k, g, v, f ]. Ze względu na udział uwuli (по участию увулы): nosowe (носовые) [m, m, n, ń] ustne (неносовые) pozostałe. 16

2.5. Ćwiczenia (упражнения) Ćwiczenie 1. Wypełnić luki w zdaniach (заполнить пустые места в предложениях): a) Fonetyka bada.... Głoski powstają w rezultacie.... b) Aparat oddechowy znajduje się w.... Aparat oddechowy składa się z...,...,.... Krtań znajduje się w górnej części.... Aparat oddechowy tworzy... powietrza. c) W krtani znajdują się....... W krtani tworzy się.... d) Narządy mowy znajdujące się ponad krtanią to.... Nasada to jama..., jama..., jama.... Wszystkie narządy artykulacji znajdują się w....... Ćwiczenie 2. Przerysować do zeszytu, nazwać oznaczone strzałkami narządy mowy (перерисовать в тетрадь, назвать обозначенные стрелками органы речи): Ćwiczenie 3. Wpisać ruchome i nieruchome narządy mowy (вписать подвижные и неподвижные органы речи): b) Zsuwamy się i rozsuwamy.... Czasem otwieram przejście do jamy nosowej.... Złośliwi mówią, ze głównie służę do mielenia.... Możemy układać się w różne kształty, na przykład do całowania.... Jesteśmy trzema jamami...,...,.... Mam kształt rury.... 17

Ćwiczenie 4. Wypisać zdania poprawne (выписать правильные предложения): a) Mówimy wtedy, kiedy wdychamy powietrze. Mówimy wtedy, kiedy wydychamy powietrze. b) To, czy z wydychanego powietrza powstanie głoska a, b, z, czy inna, zależy od układu ruchomych narządów mowy. To, czy z wydychanego powietrza powstanie głoska a, b, z, czy inna, zależy od układu nieruchomych narządów mowy. c) Ruchome narządy mowy to: wargi, szczęka górna, język i języczek. Ruchome narządy mowy to: wargi, szczęka dolna, język i języczek. Ćwiczenie 5. Przeczytać, wstawić wyrazy nazywające narządy mowy, by tekst miał sens (прочитать, вставить слова, называющие органы речи, чтобы текст имел смысл). Ćwiczenie 6. Trenować przed lustrem (тренировать перед зеркалом) : a) ćwiczenia języka: wysunąć język, przesuwać poziomo w prawo, potem w lewo; oblizać wargi; wysunąć język jak najdalej z ust, schować go jak najgłębiej; dotykać czubkiem języka na zmianę dolnych i górnych zębów; wysuwać język do przodu raz szeroki, raz wąski; b) ćwiczenia warg: cofnąć kąciki warg do tyłu, a następnie otwierać i zamykać usta; wciągnąć powietrze ściągniętymi ustami; cmokać; zagwizdać parę razy na jednym tonie; zamknąć usta i przesunąć je w lewą, a potem w prawą stronę; wprawić usta w drganie; nabrać powietrze pod wargę górną, a potem dolną; dmuchać na płomień lub coś lekkiego; wysuwać wargi do przodu, by były widoczne zęby. 18

Ćwiczenie 7. Podać nagłos, śródgłos i wygłos wyrazu, a także absolutny wygłos (представить начальную, среднюю, заключительную части слова, а также абсолютный конец слова): a) tułów, kręgosłup, kark, plecy, barki, pupa, pośladki. b) Zarost to broda i wąsy. Typy zębów: siekacz, ząb trzonowy, kieł, ząb mądrości. Ćwiczenie 8. Przeczytać, zapisać fonetycznie. Jakie samogłoski nie tworzą sylaby w wyrazach (прочитать, записать фонетически. Какие гласные звуки не образуют слоги в словах): szyja, piersi, brzuch, pępek, boki. Ćwiczenie 9. Przeczytać, zapisać fonetycznie. Wyjaśnić funkcje samogłosek w wyrazach (прочитать, записать фонетически. Объяснить фунции гласных в словах): źrenice, tęczówki, soczewki, powieki, rzęsami (od rzęsy), brwi. Ćwiczenie 10. Podzielić wyrazy na sylaby (поделить слова на слоги): twarz, czoło, policzki, nos, uszy, usta, wargi, broda, brwi, oczy, piegi. Ćwiczenie 11. Wymówić wyrazy: kotka, kaczka, taczka. Podkreślić dwa wyrazy różniące się tylko jedną głoską. Wymówić te głoski. Opisać w zeszycie, jak się zmienia położenie języka, kiedy wymawiamy te dwie głoski (произнести слова: kotka, kaczka, taczka. Подчеркнуть два слова, отличающиеся только одним звуком. Произнести эти звуки. Описать в тетради, как изменяется положение языка, когда мы призносим эти два звука). Ćwiczenie 12. Opisać spółgłoski w wyrazach (описать звуки в словах): głowa, potylica, skroń, ciemień, włosy. Wzór: Pora [p/o-ra] 4 litery, 4 głoski, 2 sylaby p [p] spółgłoska, zwarta, dwuwargowa, bezdźwięczna, twarda, ustna. o [o] samogłoska, tylna, średnia, okrągła. r [r] spółgłoska, półotwarta, przedniojęzykowo-dziąsłowa, dźwięczna, twarda, ustna. a [a] samogłoska, środkowa, niska, obojętna. Ćwiczenie 13. Wpisać nazwy części ciała człowieka. Wykorzystać rysunek 2 (вписать названия частей человеческого тела. Использовать рисунок 2): a) Źrenice, tęczówki, soczewki, powieki, rzęsy, brwi.... Czubek, dziurki, grzbiet.... b) Kończyny to... i.... Ciało człowieka to...,...,.... с) Ręka ma części:..., przedramię,..., nadgarstek, dłoń, palec,.... Noga ma części: udo (biodro),...,..., stopa,...,..., paznokieć. 19

Rysunek 2. 3. SAMOGŁOSKI USTNE НЕНОСОВЫЕ ГЛАСНЫЕ ЗВУКИ *3.1. Wymowa samogłosek ustnych w języku polskim (произношение неносовых гласных в польском языке) Samogłoski ustne [a, o, u, y, i, e] w języku polskim w odróżnieniu od samogłosek rosyjskich są wymawiane jednakowo w nagłosie, śródgłosie i wygłosie wyrazów, w pozycji akcentowanej i nieakcentowanej (неносовые гласные [a, o, u, y, i, e] в польском языке в отличие от гласных русского языка произносятся одинаково в начале, в середине и в конце слов, в ударной и безударной позиции). 20