Politechnika Opolska Wydział Wychowania Fizycznego i Fizjoterapii. Historia przewodnictwa i ruchu turystycznego na Zamku Książ

Politechnika Opolska Wydział Wychowania Fizycznego i Fizjoterapii Praca Licencjacka Dominika Szlufcik Historia przewodnictwa i ruchu turystycznego na Zamku Książ Promotor: Dr hab. Roman Nowacki, prof. PO Podpis promotora Opole 2016

Spis treści Wstęp... 2 Rozdział I Położenie i zarys dziejów Zamku Książ... 3 1.1. Położenie... 3 1.2. Zarys dziejów zamku w czasach średniowiecza... 7 1.3. Zarys dziejów zamku w wiekach XVI-XIX... 10 1.4. W pierwszej połowie XX stulecia... 16 Rozdział II Ruch turystyczny Zamku Książ w okresie przed i powojennym... 23 2.1. Ruch turystyczny na początku XX wieku... 23 2.2. Proces odbudowy zamku po II wojnie światowej... 31 2.3. Początki przewodnictwa i ruchu turystycznego Zamku Książ w okresie powojennym... 40 III Rozdział Zarys dziejów kwalifikowanych przewodników książańskich... 46 3.1. Koło Przewodników po Zamku Książ końcem lat 70. XX wieku... 46 3.1.1. Szkolenie na przewodników książańskich... 49 3.1.2. Egzamin... 53 3.1.3. Obowiązki i uprawnienia przewodnika książańskiego... 57 3.2. Trasa oprowadzania w latach 80. XX wieku... 60 3.3. Szkolenie przewodników książańskich w XXI wieku... 65 IV Rozdział Oferty zwiedzania Zamku Książ... 69 4.1. Obecne trasy oprowadzania... 69 4.2. Specjalne zwiedzanie Zamku Książ Nocne Zwiedzanie, Książ dla najmłodszych... 79 4.3. Coroczne Festiwale Zamku Książ Festiwal Kwiatów, Festiwal Tajemnic Dolnego Śląska.... 83 Zakończenie... 88 Bibliografia... 90 Spis ilustracji... 94 Streszczenie... 95 Summary... 96 1

Wstęp Zamek Książ w Wałbrzychu dzisiaj jeden z największych zamków w Polsce. Wybudowany został w XIII wieku przez Piastów. Kilkaset lat później został przejęty przez rodzinę Hochbergów, która stworzyła zachwycającą rezydencję. Ale obiekt niestety barbarzyńsko został zniszczony podczas II wojny światowej i zdewastowany przez szabrowników. Przez kolejne powojenne lata odbywała się jego odbudowa oraz rozwój przewodnictwa i ruchu turystycznego, która trwa do dnia dzisiejszego. Głównym zamysłem pracy jest przedstawienie historii rozwoju przewodnictwa i ruchu turystycznego na Zamku Książ od początku XX wieku, zwłaszcza w okresie powojennym. Autorka ma na celu odpowiedzieć na pytanie: Jak wyglądał proces tworzenia kadry przewodników książańskich?. Wybór tematu w dużym stopniu uwarunkowany jest wykonywaniem przez autorkę zawodu przewodnika książańskiego, ale również zainteresowanie miejscem jakim jest Zamek Książ. W pracy posługiwano się kilkoma metodami badawczymi. Wybrano metody analizy i krytyki źródeł oraz przeprowadzono wywiady wśród dawnych i obecnych przewodników oraz pracowników Zamku Książ, które odbywały się w dniach od 01.04 20.05.2016 roku. Praca ma układ problemowy. Składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym rozdziale zostały zawarte podstawowe informacje dotyczące położenie Zamku Książ oraz jego zarysu historii od średniowiecza, aż do pierwszej połowy XX stulecia. Drugi rozdział zawiera opis ruchu turystycznego i przewodnictwa na zamku w okresie przed i powojennym. Następnie opisany został proces odbudowy zamku ze zniszczeń powojennych. W trzecim rozdziale przedstawiona została historia tworzenie kwalifikowanej kadry przewodników książańskich od końca lat 70. XX wieku oraz opis tras turystycznych jakie w tym czasie obowiązywały. Rozdział ten zawiera wszystkie informacje z przeprowadzonych wywiadów z przewodnikami. W czwartym rozdziale opisano obecną ofertę turystyczną stworzoną przez Zamek Książ, która obejmuje zwiedzanie obiektu, specjalne edycje zwiedzania oraz cykliczne imprezy odbywające się na terenie zamku. Praca oparta jest na przeprowadzonych wywiadach z przewodnikami książańskimi, publikacjach internetowych oraz literaturze naukowej. Najbardziej pomocne okazały się Zamek Książ i okolice A. Będkowskiej-Karmelity, Księżna Daisy. Pani na Książu i Pszczynie B. Górnioczek i B. Jeske-Cybulska oraz Losy rezydencji dolnośląskich w latach 1945 1991 R. M. Łuczyńskiego. 2

Rozdział I Położenie i zarys dziejów Zamku Książ 1.1. Położenie Wałbrzych to miasto położone w południowo-zachodniej części Polski w województwie dolnośląskim, jest drugim co do wielkości miastem w tym województwie zaraz po Wrocławiu. Położone w sąsiedztwie granic Czech i Niemiec. Znajduje się w malowniczej kotlinie na wysokości 450-500 m n.p.m. w centralnej części Sudetów Środkowych, otoczone lesistym pasmem Gór Wałbrzyskich, w którego sąsiedztwie znajdują się Góry Kamienne oraz Góry Sowie. Wałbrzych jest atrakcyjny miejscem dla jego mieszkańców, ale również dla odwiedzających to miejsce obcokrajowców 1. Fot. 1. Panorama miasta Wałbrzych, fot. Marcin Jagiellicz. Miasto ma bardzo burzliwą historie związaną z regionalnym przemysłem. Jeszcze niedawno był to centralny ośrodek górnictwa węgla kamiennego, gdzie funkcjonowało wiele kopalń m.in. Wałbrzych, Thorez i Victoria. Kopalnie zostały zamknięte jako miejsca nierentowne w latach 90. XX wieku, co wówczas spowodowało wysokie bezrobocie. Przemysł obejmuje również koksownie, elektrownie, huty szkła i fabryki 1 A. Będkowska-Karmelita, Przewodnik po Ziemi Wałbrzyskiej, Alkazar, Opole 2007, s.5 3

porcelany stołowej 2. Wałbrzych otoczony jest wieloma uzdrowiskami, gdzie co roku przybywają masowe ilości kuracjuszy i odwiedzających, są to m.in. Szczawno Zdrój, Jedlina Zdrój, Sokołowsko. Wałbrzych to miasto atrakcyjne głównie ze względu na piękne położenie, ale też fascynującą przyrodę parki krajobrazowe, rezerwaty, obszary chronione, ale również jest to bogata sieć szlaków turystyki pieszej, ścieżki spacerowe, długie trasy rowerowe, zachwycające drogi konne i przede wszystkim szlaki górskie. Dziś Wałbrzych ma status miasta grodzkiego, nazywane jest również miastem zielonego dębu, obecnie stanowiące turystyczne centrum regionu wałbrzyskiego. Miejsce obfituje w zabytki architektoniczne, takie jak: zabytkowe kościoły, kamienice, muzea, szyby kopalniane, uliczki, parki, pałace 3. Nie bez przyczyny nazywane jest miastem czterech zamków, ponieważ spotkać tu można ruiny zamku Rogowiec, Cisy, Nowy Dwór oraz istniejący do dziś i nadal zachwycający swoim położeniem, wielkością i tajemniczością Zamek Książ 4. Obiekt stanowiący największą atrakcje, ale również zabytek miasta Wałbrzych. Fot. 2. Iluminacja Świetlna Zamku Książ, fot. Marcin Jagiellicz. 2 J. Czerwiński, Sudety: przewodnik, Wydawnictwo Kartograficzne Eko-Graf, Wrocław 2003, s.186, 188. 3 A. Będkowska-Karmelita, Przewodnik po Ziemi Wałbrzyskiej, s.5. 4 Tamże, s. 54. 4

Zamek Książ, kiedyś nazywany perłą Śląska, czasami bajkowym zamkiem. Dzisiaj jest to jeden z większych zamków w Europie oraz tuż po Malborku i Wawelu trzecim zamkiem w Polsce. Jednocześnie największy na Dolnym Śląsku. Zamek od wschodniej strony położony jest w granicach administracyjnych miasta Wałbrzych, tuż obok drogi nr 35 łączącej to miasto ze Świebodzicami. Budowla imponuje swoim pięknym położeniem, ponieważ została wybudowana na zalesionym skalnym cyplu na wysokość 395 m n.p.m., który z trzech stron otoczony jest wąwozem rzeki Pełcznicy. Część północna oraz wschodnia sąsiaduje z tzw. brzeżnym uskokiem sudeckim, którą tworzy granica Niziny Śląskiej i Sudeckiej. Budowla swym wyglądem i położeniem może przypominać orle gniazdo 5. Zamek Książ, jaki i cały zespół parkowo-zamkowy obecne znajduje się na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego, który powstał w 1981 roku, a jego powierzchnia wynosi 3122 ha. Strefa Książańskiego Parku Krajobrazowego obejmuje pas Pogórza Wałbrzyskiego i niewielką część Pogórza Bolkowskiego 6. Park jest miejscem atrakcyjnym nie tylko ze względu na Zamek Książ. Jego wyjątkowość sprawia, że turyści oraz mieszkańcy okolicznych ośrodków miejskich wykorzystują park jako cel wycieczek, miejsce na weekendowy wypoczynek i codzienne spacery oraz treningi. Na jego atrakcyjność wpływa jednocześnie bardzo bogata przyroda, która składa się z różnorodnej fauny i flory, ciekawej rzeźby terenu i budowy geologicznej. Wszystkie te elementy jednak nie są wystarczająco chronione statusem parku krajobrazowego. W celu pewniejszej ochrony parku na jego terenie utworzono rezerwaty przyrody 7. W roku 1998 utworzono rezerwat Jeziorko Daisy, którego powierzchnia wynosi 7,11 ha. Rezerwat składa się z nieczynnego kamieniołomu wapiennego, gdzie na jego brzegach można znaleźć skały łupkowe i margle ze skamieniałościami, które powstały w okresie górnego dewonu. Znajduje się tam również XIX-wieczne ruiny domku myśliwskiego i pieców wapiennych, które dawniej należały do Księżnej Daisy von Pless, pani na Książu i Pszczynie. Drugim rezerwatem istniejącym na terenie parku od 2000 roku jest rezerwat Przełomy pod Książem, którego powierzchnia wynosi 231,41 ha. Rezerwat zawiera wąwóz Pełcznicy i Szczawnika, który umieszczony jest w skalnych jarach. Miejsce znajdujące się praktycznie u podnóża Zamku Książ, dzięki czemu miejsce jest fascynujące i klimatyczne. Jako, że sam Zamek Książ znajduje 5 S. Klimek, Zamek Książ, Fürstenstein, VIA NOVA, Wrocław 2001, s.4. 6 A. Będkowska- Karmelita, Zamek Książ i okolice, Alkazar, Opole 2008, s.53. 7 E. Jońca, Książański Park Krajobrazowy, Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa 1989, s. 17, 18. 5

się na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego, to część jego terenu również została potraktowana w specjalny sposób. Otóż teren parku zamkowego o wielkości 15 ha w 1977 roku został uznany za Sudecki Ogród Dendrologiczny. Znajduje się w nim wiele ciekawych gatunków drzew i krzewów egzotycznych, m.in. rododendrony i azalie, ale również cis i jałowiec chiński. Przez część Ogrodu Dendrologicznego przebiega zabytkowa aleja lipowa, która swój początek miała w 1725 roku, prowadząca z Książa do Lubiechowa k/wałbrzycha, aleja kasztanowcowi oraz parkowa aleja lipowa z 1715 roku 8. Książański Park Krajobrazowy to również ostoja pięknej i niepowtarzalnej fauny w której wymienić można: sarny, jelenie szlachetne, sowę płomykówkę, kowalika i sztandarowy gatunek, czyli muflon 9. Zamek jest miejscem bardzo ukrytym wśród drzew i raczej niewidocznym, jednak dobrym punktem widokowym w parku na tą wspaniałą budowlę jest Skała Olbrzyma. Na terenie parku, który tworzy kompleks zamkowy znajduje się wiele zabytkowych obiektów związanych z Zamkiem Książ. Turyści mogą odwiedzić Stadninę Ogierów z 1844 roku, ruiny Starego Zamku Książ, Palmiarnię, mauzoleum rodziny Hochbergów oraz park w stylu angielskim wraz z zabytkowymi bramami parkowymi. Zamek Książ to miejsce zachwycające nie tylko ze względu na swoje bajeczne i piękne położenie, ale również rozmiary i styl architektoniczny. Kubatura głównej budowli to aż 150 000 tys. m3 i około 400 pomieszczeń w których skład wchodziły sale reprezentacyjne, balowe, gabinety, pokoje gościnie, jadalnie, sale kominkowe apartamenty, itp. Sprawia to, że obiekt ten mógłby pomieścić około 300 domków jednorodzinnych 10. Architektura budowli jest tak samo interesująca jak i jego położenie czy wielkość. Otóż wielorakie przebudowy czy rozbudowy w ciągu sześciu wieków sprawiły, że dzisiaj miejsce to stanowi mieszaninę różnych stylów architektonicznych, zaczynając od stylu romańskiego, a kończąc na eklektyzmie. Przebudowy te doprowadziły również do trudności w rozpoznaniu stylów architektonicznych w jakiej zbudowana jest dana część zamku 11. Jednak wyróżnić można część południową w stylu romańskim, część wschodnią w stylu barokowym oraz część północną i zachodnią z eklektycznymi 8 A. Będkowska-Karmelita, Zamek Książ i okolice, s.53. 9 E. Jońca, Książański Park Krajobrazowy, s 16. 10 A. Szyperski, Zamek Książ, Krajowa Agencja Wydawnicza RSW Prasa- Książka-Ruch, Wrocław, s.3. 11 S. Klimek, Zamek Książ: Fürstenstein, s.4, 10. 6

skrzydłami zamkowymi. Wszystkie te cechy jak położenie wielkość i architektura sprawiają, że miejsce to co roku przyciąga ogromne ilości turystów nie tylko z Polski czy Europy, ale również całego świata. Tajemnicze i piękne położenie tego obiektu sprawia, że miejsce to zachwyca o każdej porze roku. Jednak magnezem dla turystów jest również jego niesamowicie burzliwa i zawirowana historia. 1.2. Zarys dziejów zamku w czasach średniowiecza Historia Zamku Książ jest tak samo burzliwa jak historia jego regionu i Śląska. W kartach jego historii zapisane są różne wydarzenia, które sprawiały że przybywało do niego wiele arystokratycznych osobistości, ale również był czas kiedy to miejsce omijano ze względu na zamieszkujących go rycerzy rozbójników. Miejsce niszczone było poprzez wiele wojen czy bitew, które tutaj miały swoje miejsce, ale również klęski żywiołowe czy pożary. Jednak zawsze miejsce to podnosiło się z upadku, zniszczeń czy klęski i za każdym razem na nowo zachwycało swoim pięknem. Początki Zamku Książ sięgają XIII wieku, a dokładnie jego pierwszej połowy, gdzie z zachowanych przekazów dokumentalnych można wyczytać o istniejącym grodzie obronnym znajdującym się na terenie dzisiejszego Zamku Książ. Jednak obiekt został zniszczony prawdopodobnie w 1263 roku przez Przemysława II Ottokara, króla czeskiego 12. Informacja ta może jednak być powiązana z innym miejscem, a dokładnie terenem znajdującym się po drugiej stronie wąwozu Pełcznicy, od południowej części Zamku Książ. Mowa o sztucznej ruinie z 1797 roku, która nazywana obecnie jest Starym Książem. Badania jakie przeprowadzono w latach 1991-1992, zaświadczyło o istniejącym grodzie obronnym w IX lub X wieku 13. Jednak obecny Zamek Książ zbudowany został przez piastowskiego władcę, księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I Surowego w 1288-1292 roku. Murowany zamek miał spełniać głównie cele obronne oraz fortyfikacyjne. Miał pełnić role zabezpieczającą szlak handlowy z Czech na Śląsk na linii którego znajdowały się również zamki tj. Radosno, Rogowiec, Nowy Dwór, Cisy oraz Grodno, Bolków i Chojnik. Jego zadaniem było również obrona osad i ludności oraz zabezpieczenie dróg. W czasach piastowskich budowla miała założenie dwuczłonowe, czyli składała się z podzamcza, inaczej zwanego zamkiem dolnym. Ta część była otoczona murami obronnymi, fosami oraz wałami, które oddzielały go od 12 Z. Garbaczewski, Szlakiem zamków piastowskich w Sudetach, PTTK Kraj, Warszawa Kraków 1988, s.67. 13 S. Klimek, Zamek Książ: Fürstenstein..,s. 4. 7

dziedzińca górnego. Z podzamcza znajdowało się wejście do zamku od strony północno zachodniej części murów. Po wschodniej stronie budowli umieszczona była wieża, którą wybudowano na planie koła 14. Dodatkowo funkcjonowała jeszcze jedna kwadratowa wieża, która strzegła dostępu do zamku górnego, położonego na skale. Tuż obok wieży zostały umieszczone, na różnych poziomach budynki w których znajdowała się obsługa warowni 15. Z czasem zamek stał się stacją myśliwską i siedzibą zarządzającą Bolka I, którą przeniósł do zamku z Lwówka Śląskiego 16. O tej decyzji mogła zadecydować jego wyjątkowa rola wśród innych zamków piastowskich. Wówczas zamek wielokrotnie zmieniał swoje nazwy. Początkowo Bolko I Surowy nazwał zamek Vorstinburg, Fürstenburg, bądź Fürstenberg, jednak ostateczną nazwą która zachowała się aż do końca II wojny światowej, a nadana została jeszcze przez Piastów to Fürstenstein. Czas Panowania Piastów na Śląsku to okres obfitujący w rozwój gospodarczy, ale również kulturowy. Za czasów ich rządów powstaje wiele zamków, pałaców, kościołów, które pokazują ich potęgę 17. Po śmierci Bolka I Surowego zamek we władanie przejmuje jego syn Bernard, małżonek Kunegundy - córki Władysława Łokietka. Bernard głównie kontynuuje politykę swego ojca, dbając o rozwój gospodarki i życie mieszkańców okolicznych terenów. Jednak panem na Książu z rodu Piastów, który najbardziej odznaczył się w historii zamku jest Bolko II Mały, wnuka Bolka I Surowego i syn Bernarda 18. Władca ten był autonomicznym księciem śląska oraz sprzymierzeńcem króla polskiego Kazimierza Wielkiego. Za jego panowania księstwo świdnickie - jaworskie wraz z zamkiem zostało doprowadzone do największego rozkwitu. Bolko II Mały przede wszystkim rozwijał gospodarkę, ale również stopniowo powiększał obszary swojej władzy. Władca zmarł w 1368 roku. Z powodu braku męskiego potomka, zamkiem zarządzała wdowa po księciu, księżna Agnieszka. Po jej śmierci w roku 1392 księstwo świdnicko-jaworskie oraz zamek przeszedł we władanie królów czeskich Luksemburgów. Stało się to na mocy układu sukcesyjnego zawartego przez Bolka II Małego z cesarzem czeskim Karolem IV 14 A. Będkowska-Karmelita, Zamek Książ i okolice, s. 6. 15 S. Klimek, Zamek Książ: Fürstenstein,s. 7. 16 A. Szyperski, Zamek Książ, s. 9. 17 S. Klimek, Zamek Książ: Fürstenstein, s. 4. 18 Tamże, s. 5. 8

Luksemburgiem, któremu na warunkach układu za żonę oddał swoją bratanicę Annę 19. Fot. 3. Zamek Książ w 1694 roku, fot. W. John Koch, źródło: Schloss Fürstenstein, s. 27. Luksemburgowie zarządzając dobrami książańskimi i zamkiem robili to poprzez starostów lub zarządców księstwa świdnicko-jaworskiego. Pierwszym starostą był Benesz von Chustnik. Jednak podczas wojen husyckich w latach 1419-1434 zamek i jego dobra zostają wielokrotnie zniszczone, a na terenach Książa rozpowszechniają się tzw. rycerze rozbójnicy. Trudzili się oni głównie plądrowaniem majątku okolicznych mieszkańców i zdobywaniem ziem. Jednym z nich był Jan von Czettritz, który również trudził się rabunkiem. Zamek własnością rodziny Czettritz był od 1445 do 1463 roku, kiedy to władca czeski Jerzy z Podiebradów postanawia zakończyć działalność rycerzy rozbójników rodziny Czettritz. W roku 1463 po podpaleniu i zdobyciu Zamku Książ staje się jego właścicielem. Osobiście nie zamieszkuje posiadłości, lecz wyznacza swojego powiernika i zarządcę zamku - Birka von Nassidel. Zarządca jednak oddaje warownię w 1466 roku w dzierżawę braciom Hans i Nicolaus von Schellendorf, którzy mieli utrzymać ją dla korony czeskiej. Wkrótce bracia rozpoczynają karierę rycerzy rozbójników i tak jak poprzednicy napadają oraz gnębią kupców i mieszkańców okolicznych miast. W 1482 roku działalność braci Schellendorf dobiega końca, ponieważ zamek zostaje zdobyty przez króla węgierskiego Macieja Korwina. Obiekt podczas walk zostaje dobitnie zniszczony, ale jego odbudową zajmuje się Jerzy von Stein, starosta króla węgierskiego Korwina 20. Zamek w tym czasie zostaje przede wszystkim po- 19 A. Szyperski, Zamek Książ, s 11. 20 S. Klimek, Zamek Książ: Fürstenstein, s. 5. 9

większony, jednak zakres jego prac oraz rozbudowy fortyfikacyjnej jest nieznany 21. Po śmierci króla węgierskiego Macieja Korwina w 1490 roku, Śląsk jak i dobra książańskie wraz z Zamkiem Książ ponownie przechodzą we własność króla czeskiego Władysława II Jagiellończyka. Jednak od śmierci Macieja Korwina zamek przez 7 lat funkcjonuje jako królewskie dominium, czyli zarządzał nim starosta. Wówczas majątek zamkowy Książa wynosi aż 17 wsi, 2 duże miasta ( Świebodzice i Mieroszów) i okoliczne tereny wraz z lasami. W roku 1497 król czeski Władysław Jagiełło postanawia sprzedać majątek książański za 10 000 groszy praskich swojemu kanclerzowi Janowi von Schelenberg 22. 1.3. Zarys dziejów zamku w wiekach XVI-XIX Od 1497 roku Zamek Książ staje się własnością Jana von Schelenberg. Jednak w 1503 roku syn Jana-Jerzy von Schelenberg, postanawia za zgodą króla Władysława II Jagiellończyka wymienić dobra książańskie na dobra głubczyckie, których właścicielem był Piotr von Haugwitz. W roku 1508 zamek zostaje dziedziczony przez jego syna Jana von Haugwitz, który w 1509 roku postanawia sprzedać Zamek Książ wraz z całym jego dobrami Konradowi I von Hoberg. W skład tych dóbr wchodziły 3 duże miasta Świebodzice, Mieroszów i Boguszów oraz 31 wsi i okoliczne tereny. Od tego roku rozpoczął się wielopokoleniowe oraz wielowiekowe panowanie rodziny Hochberg na Zamku Książ, które trwało ok. 400 lat, aż do II wojny światowej. Rodzina ta prawdopodobnie pochodzi z miasta Miśnia z Saksonii. Nieopodal Miśni we wsi Hoburg znajdują się ruiny zamku z XIX w., które mogły być prawdopodobnie rodową siedzibą. Pierwsze źródła historyczne dotyczące tej rodziny pochodzą z 1185 roku 23. Początkowe nazwisko Hoberg, już w 1628 roku pisało się Hohberg w wyniku przejęcia majątku Książańskiego przez tą rodzinę z linii Olszańskiej o nazwisku Hohberg 24. Pozyskanie zamku przez ta rodzinę było dla tego obiekt sytuacją bardzo dobrą i wyjątkowa, ponieważ przedstawiciele tego rodu poprzez koligacje z innymi rodzinami, spadki majątkowe i przedsięwzięcia powiększali swój majątek. W 1597 roku zamek przejmuje Konrad III von Hoberg. W roku 1599 oszacowano dobra książańskie i sporządzono historyczny, dokładny opis zamku. Dojście do zamku znajdowało się od północno zachodniej jego części. Następnie było podzamcze wokół, 21 M. Przyłęcki, Zamek Książ, Dolnośląskie Towarzystwo Oświatowe, Wrocław 1970, s. 1. 22 A. Będkowska-Karmelita, Zamek Książ i okolice, s. 7. 23 Tamże, s. 8. 24 S. Klimek, Zamek Książ: Fürstenstein, s. 5. 10

którego znajdowały się wały oraz fosy, a tuż nad nimi został przerzucony most, gdzie bo obu jego stronach znajdował się mury obronne, w których usytuowana była brama dolna z dwoma basztami. Po południowej części murów stała wieża ze strzelnicami, która dawniej pełniła również funkcję więzienia. Kolejno na południe od wieży stał bastion, zaś dziedziniec dolny i górny był otoczony budynkami gospodarczymi od strony północnej i południowej. W budynkach tych znajdowały się: Browarnia, stajnia, kuźnia, łaźnie oraz szopy. Dziedziniec dolny od górnego oddzielony był fosą od strony zachodniej, a dodatkowo strzeżony był basztą, która znajdowała się południowo - zachodnim narożu. 25. Następnie po prawej strony baszty wybudowany został most oraz dwie bramy o funkcji warowni, które prowadziły do dziedzińca górnego. Natomiast dziedziniec górny zabezpieczony został podwójnym murem na którym znajdowały się budynki gospodarcze. W zachodniej jego części znajdował się zamek górny. Przed kwadratową wieżą o dość nie dużej wysokości, umieszczony został nie duży budynek książęcy, gdzie znajdowały się sypialnie i pokoje gościnne. Budynek ten został połączony drugim, który był wyższy o jedną kondygnację. W budynku pełnił funkcję mieszkalną. Wieża główna wyposażano była w dwa zegar, a dach pokryty był gontem 26. Jednak aby odziedziczyć zamek jako swoją własność musi spłacić cesarza Rudolfa II Habsburga, dług wówczas wynosi 72 000 reńskich talarów. 5 kwietnia 1605 roku dzięki spłacie długów Konrad III von Hoberg zyskuje prawo do dziedziczenia własności dóbr książańskich 27. Od tego czasu znaczenie rodu stabilizuje się i powiększa tytuły zdobywane przez kolejnych przedstawiciel rodu Hochbergów. Kolejnym przedstawicielem rodu, który zarządzał Zamkiem Książ i swoją działalności odznaczył się na kartach historii zamku i tej rodziny był Jan Henryk I von Hohberg. Otóż 23 września 1650 roku otrzymał tytuł barona od cesarza Ferdynanda IV, co dało początki podnoszeniu prestiżu tej rodziny. Zaś 12 lutego 1666 otrzymał tytuł hrabiego dziedzicznego. Swoją władzą odznaczył się również w historii zamku, ponieważ podczas jego panowania zamek odczuwał działania wojny 30-letniej oraz najazdów szwedzkich. Podczas tego okresu zamek przejmują kolejno wojską szwedzkie i cesarskie, a zniszczeniu podlegają główne punkty obronne, czyli wieża górna i dolna oraz folwark zamkowy 28. Pod koniec wojny Jan Henryk I von Hohberg stara się o uzyskanie 25 S. Klimek, Zamek Książ: Fürstenstein,s. 7. 26 A. Będkowska-Karmelita, Zamek Książ i okolice, Alkazar, Opole 2008, s. 8. 27 Tamże, s. 7. 28 A. Szyperski, Zamek Książ, s 15. 11

praw do zniszczenia wszelkich obwarowań zamku. W 1646 roku otrzymuje zgodę i rozpoczyna przebudowę zamku, wyburzając pozostałości umocnień oraz wałów, rowów i fos. Na ich miejscu zaczynają powstać zamkowe ogrody, a wnętrza zamkowe również podlegają niewielkiej przebudowie 29. Kolejnym ważnym wydarzeniem dla tego rodu był dzień 17 września 1683 roku, kiedy Jan Henryk II von Hohberg zdobywa tytuł dziedziczny hrabiego Rzeszy, dzięki roli byłego posła i urzędnika cesarskiego w Wiedniu. Podczas swojego panowania na zamku rozpoczyna prace budowlane, które dotyczą modernizacji obiektu i jego wstępną barokizację. Prace budowlane rozpoczynają się w 1670 roku i trwają etapami. Początkowo przebudowa skupia się na wieży, która zostaje odbudowana i podwyższona o 44 łokcie. Kolejne etapy to lata 1678 1679 oraz lata 1684 1685 30. W tym czasie przebudowano budynki mieszkalne zlokalizowane w wewnętrznej części dziedzińca po jego południowej stronie. Dodatkowo skrzydło łącznikowe zostało podwyższone tak, aby połączyć część pałacową zamku z mieszkalną. Wykonano prace sztukatorskie, a dachy zostały pokryte gontem. Przebudowie uległ skrzydło zamku, które do dzisiaj nazywane jest Długim Domem. Już podczas tej przebudowy wnętrza zaczynają powoli nabierać barokowego charakteru 31. Kolejnym dziedzicem, który miał ogromy wpływ na losy rodu i Zamku Książ jest również Konrad Ernest Maksymilian von Hohberg. Wykształcony przedstawiciel rodu, który ukończył studia historyczne i nauk ścisłych we Frankfurcie oraz Londynie. Postać zapisująca się w kartach historii zamku nie tylko ze względu na przebudowę barokową, którą dokonał w XVIII w., ale również ze względu na powiększenie majątku Książa. Konrad Ernest Maksymilian wówczas bardzo intensywnie rozwija działalność gospodarczą, inwestując w kupno nowych majątków oraz lokalizację nowych miejscowości. Za 40 tysięcy talarów nabył miasto Wałbrzych w roku 1738 od rodziny Czettritzów oraz kupił dolną część Boguszowa. Dodatkowo w zamku tworzy bibliotekę, gabinet sztuki i zbiorów przyrodniczych 32. Będąc dziedzicem zamku przeprowadza jedną z największych zmian w historii zamku, które zmieniły średniowieczną wartownie w piękną barokową rezydencję. Konrad Ernest Maksymilian przede wszystkim wytyczył nowy wjazd do zamku od strony wschodniej. Przebudowie podlegał zamek dolny jaki i zamek 29 M. Przyłęcki, Zamek Książ, s. 3. 30 S. Klimek, Zamek Książ: Fürstenstein, s. 8. 31 A. Będkowska-Karmelita, Zamek Książ i okolice, s. 9. 32 A. Szyperski, Zamek Książ, s 16. 12

górny, gdzie oprócz nowego dojazdu od strony wschodniej, wybudowano nowe pomieszczenia gospodarcze, budynek bramny oraz dziedziniec Honorowy z kamiennymi balustradami oraz rzeźbami mitologicznymi 33. Dodatkowo od strony wschodniej, powstaje czterokondygnacyjne skrzydło barokowe. W której do dnia dzisiejszego można oglądać najbardziej zachwycającą salę jaką jest sala Maksymiliana, autorstwa Feliksa Hammerschmidta. W książańskim parku wybudowano zachwycające bramy wjazdowe, pawilon letni oraz tarasy ogrodowe 34. Fot. 4. Projekt przebudowy barokowej w XVIII w., fot. W. John Koch, źródło: Schloss Fürstenstein s. 30. 33 S. Klimek, Zamek Książ:, Fürstenstein, s. 8. 34 A. Szyperski, Zamek Książ, s 17. 13

Fot. 5. Zamek Książ w XVIII w., fot. W. John Koch, źródło: Schloss Fürstenstein s. 32. W roku 1755 w rodzinie mają miejsce zawirowania, ponieważ dobra książańskie przechodzą na linię tej rodziny pochodzącej z Roztoki, u której nazwisko od 1714 roku pisze się von Hochberg. Następnym wyjątkowym przedstawicielem rodu był Jan Henryk V von Hochberg, który na Zamku Książ panował w latach 1764 1782. W historii rodu i zamku odznaczył się swoimi staraniami o majorat książański, który uzyskał dnia 2 lutego 1722 roku od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I. Od tej pory majątek dziedziczony był w całości tylko przez najstarszego spadkobiercę. Wówczas do majątku Książ należały 4 miasta-świebodzice, Boguszów, Wałbrzych i Mieroszów oraz 34 wsie. Kontynuuje on przebudowę zamku, podczas której restaurowane są sale zamkowe i wieża, a dodatkowo powstaje bażanciarnia oraz nowa stajnia z wozownią 35. Ważnym wydarzeniem, które wpłynęło nie tylko na zamek, ale również majątek rodu Hochberg, była koligacja dwóch zamożnych rodów. Dnia 20 marca 1791 roku doszło do ślubu Jana Henryka VI von Hochberg z Anną Aemilie księżniczką von Anhalt- Köthen -Pless. Ród Pless władający księstwem pszczyńskim należał do najbogatszych na Górnym Śląsku, dzięki czemu prestiż rodu Hochberg oraz ich majątek bardzo się wzbogacił 36. Ówczesny Pan na Książu i w Roztoce w 1791 roku dziedziczy zamek Grodziec i okolice. Za jego panowania sam zamek i jego okolice również się zmieniają. 35 A. Będkowska-Karmelita, Zamek Książ i okolice, s. 10. 36 S. Klimek, Zamek Książ: Fürstenstein, s. 5. 14

Od strony Świebodzic zostaje wybudowane schronisko Szwajcarka w Pełcznicy. Po drugiej stronie wąwozu na południu zamku w 1794 roku romantyczna ruinę Stary Zamek Książ, który funkcjonował jak rezydencja letnia dla przybyłych gości 37. Kolejnym ważnym wydarzeniem, które ma miejsce za panowania syna Jana Henryka VI von Hochberg, czyli za panowania Jana Henryka X von Hochberg jest ustanowienie majoratu Książ oraz miasta Wałbrzych i Mieroszów wolnym państwem stanowym księstwa śląskiego. Wydarzenie to miało miejsce dnia 15 października 1840 roku. Kilka lat później, dokładnie w 1847 miejsce ma kolejne ważne wydarzenie. Otóż Henryk książę Anhalt-Köthen-Pless, który jest ostatnim z tej rodziny, postanawia oddać księstwo pszczyńskie krewnym z Książa. Księstwo pszczyńskie oddaje Janowi Henrykowi X von Hochberg, którego potwierdzeniem wydarzenia jest dekret z 21 lutego 1848 roku. Efektem tego dość ważnego wydarzenia była decyzja króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV o nadaniu Janowi Henrykowi X von Hochberg oraz wszystkim jego następcą tytułu książęcego. Wydarzenie to miało miejsce dnia 15 października 1850 roku, dzięki czemu od tego momentu aż do dnia dzisiejszego najstarszy męski potomek rodu nosi tytuł książęcy Fürst von Pless, czyli Książę Pszczyński 38. Wydarzenie to wpłynęło nie tylko na tytuły czy prestiż rodu, ale również na majątek tej rodziny. Otóż Hochbergowie po uzyskaniu księstwa pszczyńskiego i całego majątku rodziny Pless, stała się nie tylko trzecią rodzina względem majątku w Niemczech, ale również siódmą rodziną w Europie. Podczas jego zarządzania zamkiem powstają budynki poczty i urzędu, a w 1844 roku folwark, gdzie w późniejszych latach powstanie dzisiejsze Stado Ogierów. Dzięki jego staraniom wybudowano połączenie kolejowe Wrocław-Świebodzice. Do dużego prestiżu oraz tytułów dla tego rodu doszedł Jan Henryk XI, drugi książę Fürst von Pless. Dzięki niemu Zamek Książ rozpoczyna czynny udział w życiu politycznym Europy. Otóż książę był bliskim współpracownikiem cesarza Wilhelma I i Fryderyka III, ale również członkiem Rady Państwa. Jednak jednym z jego większych sukcesów była działalność socjalna. Otóż książę dla swoich pracowników tworzył kasy pogrzebowe, chorobowe i emerytalne. Działalność socjalna księcia w późniejszych latach była wzorcem dla Ottona von Bismarcka. Jednakże największym jego sukcesem, który miał wpływ na ród Hochbergów, jak i na Zamek Książ są zdobywane przez księcia tytuły. W 1861 roku otrzymuje tytuł Jaśnie Oświecony, zaś w 1881 roku dla każ- 37 S. Klimek, Zamek Książ: Fürstenstein, s. 8. 38 A. Szyperski, Zamek Książ, s. 21. 15

dego pierworodnego syna otrzymuje tytuł Prinz von Pless. Jednak w 1905 roku spotyka go ogromny honor, kiedy otrzymuje dożywotnie miano Herzoga von Pless, czyli arcyksięcia pszczyńskiego 39. Arcyksiążę w minimalnych stopniu przebudowuje zamek. Prace polegają na budowie nowych budynków administracyjnych, rozbudowy tarasów zamkowych, a w 1883 roku przebudował pawilon letni znajdujący się na Topolowym Wzgórzu na rodziną kaplicę grzebalną. Fot. 6. Mauzoleum Hochbergów z XIX w., fot. z archiwum prywatnego Kazimierza Jankowskiego. Arcyksiążę rozbudowuje nie tylko sam zamek i okolice, ale przede wszystkim w 1882 roku przenosi zarząd książański do Wałbrzycha. Spowodowane jest to prawdopodobnie faktem, że głównym składnikiem majątku stały się kopalnie i koksownie, gdyż dawne tkactwo chałupnicze upadło. Zamek Książ w tym momencie rozpoczyna pełnić funkcje rezydencjonalne 40. 1.4. W pierwszej połowie XX stulecia Arcyksiążę Jan Henryk XI Hochberg von Pless to postać, która odegrała znaczącą rolę nie tylko w życiu rodu Hochbergów, ale również odegrał znaczącą rolę w rozwoju 39 A. Będkowska-Karmelita, Zamek Książ i okolice, s. 10. 40 Tamże, s. 11. 16

Zamku Książ. Jego następcą i jednocześnie przedostatnim właścicielem Zamku Książ i Pszczyny przed II wojną światową jest jego syn Jan Henryk XV Hochberg von Pless (1907 1938), trzeci książę pszczyński. Książe podczas swoich służbowych podróży do Londynu poznaje Mary Therese Olivie Cornwallis-West, pieszczotliwie nazywaną Daisy. Książę oczarowany jej urokiem oświadcza się i 8 grudnia 1891 para pobiera się w kościele św. Małgorzaty w Westminster 41. Para młoda powracając z podróży poślubnej z Paryża, kieruje się do swojej nowej posiadłości, czyli Zamku Książ. Majątek ten otrzymali, jako prezent ślubny od Jana Henryka XI Hochberg von Pless. Młodzi małżonkowie na zamku Książ pojawili się 5 lipca 1892 roku, jako nowi właściciele obiektu, gdzie przyjęto ich bardzo serdecznie 42. Zmiana właścicieli miała ogromny wpływ na sam Zamek Książ, ponieważ podczas ich panowania obiekt został bardzo przebudowany i zmienił się jego kształt, zaś sami właściciele wiele podróżowali po europejskich salonach, co jeszcze bardziej rozsławiało ich rezydencje 43. W momencie rozpoczęcia się II wojny światowej i objęcia władzy przez Adolfa Hitlera dla zamku rozpoczynają się ogromne zmiany historyczne, ale również architektoniczne. Rodzina Hochbergów wówczas popada w ogromne kłopoty finansowe, co powoduje bankructwo tej rodziny. Hochbergowie tak samo jak wiele arystokratycznych rodzin nie zgadzało się z polityką III Rzeszy. Dla rodziny, a zwłaszcza dla księżnej Daisy efekt tego był taki, że w 1940 roku musiała wyjechać z Zamku Książ. Obaj jej synowie w 1939 roku opuszczają Książ i Pszczynę, a dług rodziny wynosi aż 7,8 miliona marek 44. Władze III Rzeszy postanawiają skonfiskować Książ w zamian za spłatę długu. Powodem tej decyzji mogło być prawdopodobnie również wyjazdu obu braci, w efekcie czego władza uznała ich za zdrajców 45. Władze III Rzeszy zamek przejmują już 8 września 1939 roku, kiedy zostaje powołany powiernik dr Franz Ludwig, nad majątkiem księcia pszczyńskiego. W roku 1941 od- 41 B. Górnioczek, B. Jeske -Cybulska, Księżna Daisy. Pani na Książu i Pszczynie, KAMILIA, Mikołów 2002, s. 38. 42 Tamże, s. 53, 54. 43 Szerzej o tym w II rozdziale. 44 B. Górnioczek, B. Jeske -Cybulska, Księżna Daisy. Pani na Książu i Pszczynie, s. 254. 45 S. Klimek, Zamek Książ: Fürstenstein, s. 6. 17

bywa się wykonanie programu sankcji dóbr księcia von Pless. W kolejnych miesiącach trwania II wojny światowej władze wydają polecenie Konserwatorowi Zabytków Prowincji Dolny Śląsk prof. G. Grundmanowi na natychmiastowe przybycie do Książa. Otóż Adolf Hitler obiekt postanawia przebudować na kwaterę dla ważnych gości III Rzeszy, wówczas tzw. Gastehaus Waldwiese (Gospoda Leśna Łąka) 46. W latach 1941-1942 do zamku zostały przewiezione jedne z najcenniejszych zbiorów Pruskiej Biblioteki dla których stał się magazynem. Zbiory (tzw. Berlinka) obejmowały 505 skrzyń, w których znajdowały się starodruki muzyczne z XV-XVIII w., druki muzyczne z XIX w. oraz około 144 autografów słynnych kompozytorów m. in. Mozarta, Bethoveena, Bacha, Mendelssohna 47. Jednak w 1943 roku plany te uległy zmianie, Berlinka została przewieziona do klasztoru benedyktynów w Krzeszowie. Obiekt zaś od listopada 1943 roku do stycznia 1944 roku staje się rezerwową siedzibą dla wrocławskiego oddziału Niemieckich Kolei Państwowych. W tym czasie nie przeprowadzono tam zbyt wielkich prac remontowych. W planach był zamiar przebudowy instalacji technicznej zamku, zaś pomieszczenia i lokale mieszkalne pozostały bez zmian 48. 46 A. Szyperski, Zamek Książ, s 26. 47 S. Wrzesiński, K. Urban, Zamki Czocha i Książ, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2016, s. 173,174. 48 R. Owczarek, Zagłada RIESE. Klęska Organizacji TODTA w Górach Sowich, Technol, Kraków 2014, s.250,251. 18

Fot. 7. Zamek Książ w 1943 roku, fot. z archiwum prywatnego Kazimierza Jankowskiego. W lutym 1944 roku dla obiektu rozpoczyna się historyczna i architektoniczna przebudowa, otóż na teren zamku wkracza paramilitarna organizacja Todt, która na polecenie Adolfa Hitlera i pod nadzorem SS rozpoczyna przebudowę Zamku Książ, prawdopodobnie na jedną z głównych kwater Adolfa Hitlera. Nad projektem przebudowy czuwa architekt Giessler. Do przebudowy zamku zostaje zatrudnionych 35 młodych i niedoświadczonych architektów. Giessler dąży do wprowadzenia tzw. stylu III Rzeszy, czyli całkowitego zniszczenia zabytkowej części zamku. Organizacja Todt rozpoczyna prace nad przebudową obiektu 49. Z dzisiejszej stacji kolejowej Wałbrzych Szczawienko poprowadzono do kompleksu zamkowego tory kolejki wąskotorowej, która miała dostarczać maszyny i materiały budowlane. 49 R. Owczarek, Zagłada RIESE. Klęska Organizacji TODTA w Górach Sowich, s.257. 19

Fot. 8. Kolejka wąskotorowa przed bramą wejściową Zamku Książ w czasie II wojny światowej, fot. z archiwum prywatnego Kazimierza Jankowskiego. Pomieszczenia zostają zaadaptowane na potrzeby wojska. 50. Na parterze stworzono sekretariat oraz kancelarię. W salach zostają usunięte granitowe portale, aby zastąpić je marmurem. Dodatkowo odkuto freski i stiuki, które wyrzucano do wąwozu Pełcznicy. Sale zostają obniżone i częściowo zmieniają swój kształt. Wszystkie cenne przedmioty tj. obrazy, rzeźby, meble zostają rozkradzione i wywiezione z zamku 51. Prace trwały jednak nie tylko przy samej przebudowie wnętrz zamkowych, ale trwały również pod nim oraz pod dziedzińcem zamkowym. Na głębokość 15 oraz 50 metrów pod ziemią, były wykowane ogromne tunele, które w części zostały obetonowane. Tunele położone na głębokości -15 metrów mają długość około 100 m. Tunel ten łączył zamek bezpośrednio z tarasami zamkowymi oraz szybem głównym. Tunele położone na niższej kondygnacji czyli -50 m są znacznie obszerniejsze i większe, jednak nie są całkowicie obetonowane 52. Zaś pod dziedzińcem zamkowym został wybudowany szyb windowy, którego głębokość wynosiła 50 metrów 53, a średnica na powierzchni przekraczała 15 m 54. Szyb miała być prawdopodobnie łącznikiem zamku z tunelami na 50 metrze. 50 A. Będkowska-Karmelita, Zamek Książ i okolice, s. 15. 51 J. Rostkowski, Zamek Książ - zapomniana tajemnica, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 2004,s. 13. 52 J. Rostkowski, Podziemia III Rzeszy, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2012, s.85. 53 A. Szyperski, Zamek Książ, s 26. 54 M. Przyłęcki, Zamek Książ, s. 5. 20

Fot. 9. Wykop na Dziedzińcu Honorowym pod szyb windowy w czasie II wojny światowej, fot. z archiwum prywatnego Kazimierza Jankowskiego. Przyjmuje się, że w zamku miała powstać nie tylko tajna kwatera Hitlera, ale podejrzewa się,że w tunelach mogły znajdować się zakłady zbrojeniowe, schrony, składy wojskowe, laboratoria chemiczne a nawet podziemne miasto, które tunelami mogłoby zostać połączone z obiektami RIESE w Górach Sowich 55. Prace te początkowo wykonywane były rękoma jeńców wojennych, a następnie przez więźniów obozu Gross- Rosen. Specjalnie na tą budowę w pobliżu Zamku Książ w 1944 roku powstała filia obozu AL Fürstenstein. Na terenie filii postawiono baraki. Miały okrągły kształt, które końcem roku zmieniono na cztery baraki z kamienną podmurówką. Więźniowie byli głównie Żydami. Większość z więźniów pracowała w tunelach, bądź na bocznicy kolejowej w Lubiechowie. Część więźniów bardziej wykształcona pracowała przy planach 55 R. Owczarek, Zagłada RIESE. Klęska Organizacji TODTA w Górach Sowich, s.273. 21

przebudowy wnętrz zamkowych i planach tuneli 56. Więźniowie pracowali w systemie trzy zmianowym, co oznacza, że z jednego miejsca noclegowego korzystały trzy osoby. Brakowało warunków sanitarnych, wyżywienia i opieki medycznej 57. Przerwanie prac następuje wiosną 1945 roku, kiedy dociera wiadomość o zbliżającej się Armii Czerwonej. III Rzesza opuszcza Zamek Książ, wcześniej starając się zamaskować swoją działalność w obiekcie 58. Więźniowie pracujący przy przebudowie zamku, opuszczają go na własnych nogach. Ich celem jest przedostanie się do czeskiego miasta Trutnov, gdzie następnie zapakowani w bydlęce wagony, mają zostać przewiezieni do obozu KL Flossenbürg w Niemczech. Wówczas nazywano to Drogą Śmierci, ponieważ więźniowie od ciężkiej pracy na zamku i w podziemiach byli tak bardzo wycieńczeni i wygłodzeni, że większość z nich zginęła podczas przejścia do Trutnova 59. Po opuszczeniu zamku przez III Rzeszy zajmuje go Armia Czerwona w dniu 9 maja 1945 roku. Dokonują oni dzieła zniszczenia tego co pozostało po przebudowie zamku przez organizacje Todt. Armia Czerwona wojskowymi ciężarówkami wywożą wszystkie cenne rzeczy i wyposażenie sal, których nie zdołała wywieźć III Rzesza. Były to meble, dywany, rzeźby, gobeliny oraz pozostałości zbiorów bibliotecznych. Zniszczone zostały przez nich również sale częściowo już przebudowane. Armia Czerwona zamek opuszcza w 1946 roku. W czerwcu tego samego roku zamek przejmuje polska władza 60. Zniszczenia i dewastacja zamku, która dokonała się podczas II wojny światowej, trwa jeszcze wiele lat po niej. Zamek nie jest zabezpieczony oraz brakuje technicznej ochrony obiektu. Nieszczelny dach sprawia, że obiekt zostaje zalewany, przez co sale zamkowe ulegają zniszczeniu oraz następuje pękanie stropów na poszczególnych poziomach 61. Dodatkowo w zamku brakuje większości okien, drzwi, zaś w pomieszczeniach brakuje podłóg, parkietów, sztukaterii oraz marmurowych okładzin. Wyposażenie zamku, które nie zostało wywiezione podczas II wojny światowej, zostało rozkradzione i zniszczone tuż po jej zakończeniu przez okolicznych szabrowników. Zamek jest w coraz gorszej kondycji, aż do roku 1956, kiedy obiekt otrzymuje nowego właściciela i ruszają pierwsze prace zabezpieczające i remontowe obiektu 62. 56 S. Wrzesiński, P. Kucznir, Zamek Książ legenda III Rzeszy, s.94 96. 57 Filie Obozu Koncentracyjnego Gross-Rosen. Informator, Muzeum Gross-Rosen, Wałbrzych 2008, s.67. 58 A. Szyperski, Zamek Książ, s 27. 59 Filie Obozu Koncentracyjnego Gross-Rosen. Informator, s.67. 60 A. Będkowska-Karmelita, Zamek Książ i okolice, s. 15. 61 M. Przyłęcki, Zamek Książ, s. 5. 62 J. Rostkowski, Zamek Książ zapomniana tajemnica, s. 58. 22

Rozdział II Ruch turystyczny Zamku Książ w okresie przed i powojennym 2.1. Ruch turystyczny na początku XX wieku Zamek Książ końcem XIX wieku, a początkiem XX wieku zostaje przejęty oraz zamieszkany przez ostatniego, przedwojennego właściciel obiektu, czyli Jan Henryk XV Hochberg von Pless. Trzeci książę pszczyński, przed objęciem majątku w Książu i Pszczynie ukończył wiele szkół. Studiował w Genewie, Berlinie i Bonn, ukończył studia ekonomiczne. Po nauce rozpoczął służbę wojskową, która nie trwała zbyt długo. Jan Henryk XV marzył zawsze o karierze dyplomaty, dlatego też przerwał swoją służbę wojskową i po urlopie spędzonym w Indiach i Armenii Północnej, rozpoczął karierę w berlińskim AuswartigesAmt, następnie został posłem w Brukseli i Paryżu 63. Jednak znacząca role w życiu zawodowym, jak i prywatnym odegrała praca w ambasadzie niemieckiej w Londynie. Właśnie w tym mieście na balu debiutantek poznał swoją przyszłą małżonkę, piękną angielkę Mary Theresa Olivia Cornwallis-West, którą nazywano pieszczotliwie Daisy. Ślub księcia z najpiękniejszą kobietą ówczesnej Europy odbył się dnia 8 grudnia 1891 roku w kościele św. Małgorzaty w Westminster 64. Księżna Daisy von Pless urodzona 28.06.1873 roku, była córką Mary FitzPatrick oraz angielskiego pułkownika Williama Earla (hrabiego) Dellawerre Cornwallis-West w zamku Ruthin w Walii 65. Młodzi małżonkowie na zamku Książ pojawili się 5 lipca 1892 roku, jako nowi właściciele obiektu, który stał się ich rezydencją mieszkalną. Siedzibą rodu Hochbergów była Pszczyna, który zamieszkiwał Jan Henryk IX Hochberg von Pless wraz z małżonką, a młodej parze Książ wręczył jako prezent ślubny. Jednak zwyczajem jaki wówczas panował to członkowie rodziny mieli swoje pokoje w obu zamkach. Dnia 5 lipca 1892 roku młoda para została uroczyście powitana w swojej posiadłości 66. W Książu młodą parę przyjęto bardzo serdecznie, byli to przede wszystkim pracownicy zamku, górnicy, chłopi, towarzystwo wojskowe, straż pożarna oraz ewangelicki związek mężczyzn i chłopów. Od tego czasu właścicielami zamku byli Jan Henryk XV Hochberg von Pless oraz Daisy von Pless 67. Zmiana właścicieli miała również wpływ na sam Zamek Książ, ponieważ podczas ich panowania obiekt został bardzo 63 S. Klimek, Zamek Książ, Fürstenstein, s.6. 64 W. John Koch, Daisy Księżna Pszczyńska, Muzeum Zamkowe w Pszczynie, Pszczyna 2007, s.35. 65 B. Górnioczek, B. Jeske-Cybulska, Księżna Daisy. Pani na Książu i Pszczynie,s. 15. 66 A. Będkowska-Karmelita: Zamek Książ i okolice, s. 12. 67 B. Górnioczek, B. Jeske-Cybulska, Księżna Daisy. Pani na Książu i Pszczynie, s. 53, 54. 23

przebudowany i zmienił się jego kształt, zaś sami właściciele wiele podróżowali po europejskich salonach, co jeszcze bardziej rozsławiało ich rezydencje. Książęca para miała czworo dzieci. Najstarsza była córka urodzona w 1893 roku, której niestety imię jest nie znane, ponieważ zmarła kilka dni po swoich narodzinach 68. Kolejno był syn Jan Henryk XVII urodzony w 1900 roku, pieszczotliwie nazywany był Hansel. Był przyszłym spadkobiercą majątku rodu, ale również czwartym księciem pszczyńskim i właścicielem zamku przed II wojną światową. Hansel był dwukrotnie żonaty jednak, nie pozostawił po sobie żadnego potomka. W czasie II wojny światowej służył w Armii Brytyjskiej, gdzie po jej zakończeniu zamieszkał w Londynie. Zmarł w roku 1984, ale już pod innym nazwiskiem, które zmienił na Henry Pless 69. Następnym dzieckiem był Aleksander urodzony w 1905 roku 70. Pieszczotliwie Daisy nazwała go Lexel. Był postacią bardzo inteligentną, a przy okazji był ogromnym poliglotą, bo mówił w aż 6 językach. Umiejętności te bardzo przydały mu się podczas II wojny światowej, kiedy na zawsze opuścił Pszczynę. Podczas wojny był tłumaczem w Armii Polskiej w 3. Brygadzie Strzelców Karpackich. A następnie podporucznikiem w służbie u generała Andersa. Po wojnie na stałe zamieszkał na Majorce, gdzie zmarł kilka miesięcy po swoim starszym bracie. Lexel nie pozostawił po sobie żadnych potomków. Ostatnim z potomstwa był Bolko urodzony 1910 roku, który zmarł bardzo młodo w wieku 26 lat. Prawdopodobnie jedną z przyczyn śmierci Bolka, mógł być areszt przez gestapo i przesłuchania podczas, których mógł być torturowany. Jednak oficjalną przyczyną jaką się podaję było zakażenie krwi. Młody hrabia zmarł w 1936 roku 71. Jako jedyny z rodu, który pozostawił po sobie nadal żyjącego męskiego potomka. Szósty książę pszczyński również nazywa się Bolko i jest jedynym przedstawicielem rodu 72. 68 B. Górnioczek, B. Jeske-Cybulska: Księżna Daisy. Pani na Książu i Pszczynie,s. 58. 69 Tamże, s. 259. 70 Tamże, s. 86, 90. 71 Tamże, s. 248. 72 A. Będkowska-Karmelita: Zamek Książ i okolice, s. 14. 24

Fot. 10. Ostatnie rodzinne zdjęcie Hochbergów z 1916 roku., fot. z archiwum prywatnego Kazimierza Jankowskiego. Szczęście małżeńskie pary książęcej skończyło się ogromnym skandalem na europejskich salonach. W 1923 roku para się rozwiodła, a książę Jan Henryk XV parę lat później poślubił młodszą od siebie o 37 lat, hiszpańską księżniczkę Clotylde. W tym czasie księżna Daisy przeniosła się do posiadłości w Monachium 73. Drugie małżeństwo księcia było udane, lecz trwało krótko. Istniało do momentu, kiedy książę nakrył małżonkę na gorącym romansie ze swoim najmłodszym synem Bolkiem. Wówczas Clotylda zrzekła się tytułu księżnej, zaś dwoje jej pierwszych dzieci (Beatrice Maria i Konrad Józef) zostali uznani potokami księcia. Po rozwodzie w 1934 roku z Janem Henrykiem XV, Clotylda wyjechała z Bolkiem do Monachium, gdzie zawarli małżeństwo. Następnie urodziła Bolkowi dwójkę dzieci: Jadwigę Marię i żyjącego do dziś Bolka. Po rozpadzie drugiego małżeństwa Hans Henrich XV pogodził się z księżną Da- 73 B. Górnioczek, B. Jeske-Cybulska: Księżna Daisy. Pani na Książu i Pszczynie, s. 234, 235. 25

isy, w wyniku czego w kwietniu 1935 roku księżna powraca na swój ukochany zamek. Byli małżonkowie mieszkali w posiadłość wspólnie przez rok czasu, gdzie następnie książę przeprowadził się do zamku w Pszczynie 74. Przez cały ten czas rodzina Hochbergów popada w coraz to większe długi. Sytuacja finansowa rodu pogarsza się. Powodem tego jest hulaszczy tryb życia, kryzys w górnictwie, rozbudowa Zamku Książ, budowa Domu Śląskiego w Szczawnie oraz przestarzałe formy zarządzania. Takie postępowanie wkrótce tą rodzinę doprowadza do bankructwa 75. Książę umiera w 1938 roku w Paryżu, gdzie leczył się kardiologiczne. Jego zwłoki zostały przywiezione do Pszczyny i tam pochowane. Zgodnie z ostatnią jego wolą majątek odziedzicza drugi syn Aleksander. On otrzymuje Pszczynę, zaś jego starszy brat Jan Henryk XVII otrzymuje Zamek Książ 76. Fot. 11. Zamek Książ w XX w., fot. z archiwum prywatnego Kazimierza Jankowskiego. W momencie przejęcia zamku przez III Rzesze, księżna Daisy zostaje zmuszona do jego opuszczenia. Jej nowym domem była willa znajdująca się w centrum ówczesnego Waldenburga, czyli dzisiejszego Wałbrzycha. Daisy została przewieziona do nowego 74 A. Będkowska-Karmelita: Zamek Książ i okolice, s. 13. 75 B. Górnioczek, B. Jeske-Cybulska: Księżna Daisy. Pani na Książu i Pszczynie, s. 235. 76 Tamże, s. 251, 252. 26

domu ambulansem, ponieważ już wówczas chorował na stwardnienie rozsiane 77. Willa znajdowała się na Friedlanderstrasse 43, w parku zamkowym. Daisy przeżyła tam jeszcze 3 lata, zmarła dokładnie jeden dzień po swoich 70 tych urodzinach. Był to 29 czerwca 1943 roku, do końca jej dni opiekowała się nią jej wierna służąca Dolly 78. Księżna została pochowana w kaplicy grobowej rodu Hochbergów. Jednak jej szczątki zbyt długo tam nie spoczywały Otóż kiedy zamek zostaje przejęty przez Armie Czerwoną, mauzoleum i szczątki tam spoczywające zostały zbezczeszczone. Służba zamkowa nadal mieszkająca w oficynach zamku, postanowiła przenieść szczątki Daisy w inne miejsce. Wybierali oni kościół i cmentarz ewangelicki na Szczawienku, jest to dzielnica miasta Wałbrzych i tam dokonali ponownego pochówku księżnej Daisy. Jednak do dnia dzisiejszego miejsce jej spoczynku jest ogromną tajemnica. Otóż dawny cmentarz i kościół dzisiaj już nie istnieją, a zamiast niego znajduje się tam osiedle domków jednorodzinnych 79. Zamek Książ w momencie przejęcia go przez parę książęca był obiektem o wiele skromniejszym niż dzisiaj. Wówczas również zachwycał swoim pięknem, jednak był jeszcze w etapie przed ostatnią przebudową. Dawniej aby dostać się do zamku przechodzono przez główną Bramę Wjazdową, a następnie mijając dwa kamienne lwy, przechodzona nad suchą fosą po kamiennym moście, który prowadził na dziedziniec honorowy. Cały dziedzinie otoczony był kamiennymi balustradami oraz figurami mitologicznymi, które tworzyły spójną całość z reprezentacyjnym skrzydłem barkowym zamku. Zamek dolny i przedzamcze w swojej nie zmienionej formie zachowały się bez zmian do I wojny światowej. Opisanie wyglądu wnętrz zamkowych kiedy zamek zamieszkała młoda para, jest dość trudne, ponieważ zbyt wiele dokumentów nie zachowało się, a sam obiekt jeszcze przed II wojną światową przeszedł przebudowę i zmienił swój wgląd. Jednak z zachowane fotografie dają możliwość opisania części sal zamkowych. Jedną z nich była Sala Konrada, która wówczas pełniła rolę mniejszej Sali Balowej. To właśnie w niej znajdowały się zachwycające gobeliny, marmurowe kominki oraz loża dla kapeli dworskiej. Apartamenty prywatne swoje miejsce miały na drugim piętrze, gdzie księżna Daisy miała zachwycający widok na wąwóz Pełcznicy i okolicznych wzgórz. Sala wówczas najbardziej reprezentacyjną była Sala Maksymiliana, to właśnie w tej sali przyjmowano najważniejszych gości. Znajdowały się w niej malowi- 77 A. Będkowska-Karmelita: Zamek Książ i okolice, s. 14. 78 W. John Koch: Daisy Księżna Pszczyńska, s. 405. 79 Daisy Hochberg von Pless, Taniec na wulkanie, ARCANA, Wydanie III, Kraków 2004, s. 444. 27