Uzasadnienie proponowanych poprawek do ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Druk Sejmowy nr 2215_u) Wprawdzie proponowane w niniejszej nowelizacji zmiany legislacyjne są wg stanowiska Rządu efektem prawie dwuletnich konsultacji społecznych prowadzonych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, wynikają z potrzeby dostosowania polskiego systemu szkolnictwa wyższego do wzrostu skali zadań i harmonizacji z rozwiązaniami wdrażanymi w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego, ale projekt rządowy nowelizacji przedłożony Sejmowi RP w dniu 17 września 2010 r. w wielu rozwiązaniach co najmniej rozminął się z oczekiwaniami środowiska akademickiego. Dowodem na to może być przebieg wysłuchania publicznego w Komisji ENiM w dniu 9 listopada 2010 r., na którym głos zabrało ponad 60 mówców reprezentujących wszystkie instytucje i podmioty funkcjonujące w sferze szkolnictwa wyższego i nauki: KRASP, KRePSZ, PAN, Radę Główną Szkolnictwa Wyższego, PKA, Centralną Komisję do Spraw Stopni i Tytułów, związki zawodowe KSN NSZZ Solidarność i Radę SzWiN ZNP, Parlament Studentów RP, Krajową Reprezentację Doktorantów. W swoich wystąpieniach uczestnicy wysłuchania publicznego w większości wypowiadali się krytycznie lub negatywnie oceniali szereg rozwiązań przedłożenia rządowego zwłaszcza odnośnie ograniczania autonomii uczelni, modelu kariery naukowej, trybu habilitacji, deregulacji statusu zawodowego nauczycieli akademickich z naruszeniem ich praw nabytych, braku mechanizmów wzrostu finansowania szkolnictwa wyższego i poziomu wynagrodzeń pracowników oraz odpłatności za drugi kierunek studiów. Niestety, większość zastrzeżeń zgłoszonych przez reprezentantów strony społecznej, pomimo merytorycznego uzasadnienia nie została uwzględniona podczas prac Sejmowej Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży pracującej w ekspresowym tempie od 1 grudnia 2010 r. do 1 lutego br. Uważamy, że szkolnictwo wyższe i nauka nie powinny być traktowane wyłącznie jako obciążenie dla budżetu, ale jako atut rozwojowy Polski, natomiast kadra naukowo-badawcza i dydaktyczna ze swoim potencjałem intelektualnym powinna być uznana ponad politycznymi podziałami za bezcenny kapitał ludzki wymagający wsparcia i ochrony ze strony instytucji państwa polskiego. Kierując się tymi imperatywami przedstawiamy pod rozwagę Wysokiego Senatu kilka propozycji poprawek dotyczących właśnie spraw nauczycieli akademickich i ochrony ich statusu zawodowego oraz materialnego. Za najistotniejszą z poprawek dotyczących spraw pracowniczych uważamy poprawkę nr 6 dotyczącą ochrony praw nabytych dotychczas zatrudnionych nauczycieli akademickich przedstawioną alternatywnie poniżej: 6) w art. 22 dodać ust. 3 w brzmieniu: 3. Okres zatrudnienia na stanowisku asystenta osoby nieposiadającej stopnia naukowego doktora oraz okres zatrudnienia na stanowisku adiunkta osoby nieposiadającej stopnia naukowego doktora habilitowanego, o których mowa w art. 1 pkt 90 ustawy, dla pracowników zatrudnionych przed dniem 1 października 2013 roku jest liczony od tego dnia. lub w art. 37 pkt 5 nadać brzmienie: 5) przepisu art. 1 pkt 90, który wchodzi w życie z dniem 1 października 2013 r., przy czym okres zatrudnienia określony w art. 120 ustawy, o której mowa w art. 1, dla osób zatrudnionych przed 1 październikiem 2013 roku jest liczony od tego dnia. 1
Szczegółowe uzasadnienie tej poprawki zostało zawarte w piśmie przewodnim. Proponowane uzupełnienie dotychczasowego pkt 5 w art. 37 lub dodanie w przepisach przejściowych w artykule 22 nowego ustępu 3, jest zgodne z intencją ustawodawcy potwierdzoną wypowiedziami Pani Minister B. Kudryckiej i Pani poseł K. Łybackiej, w sposób jednoznaczny określa termin liczenia 8 lat dla nauczycieli akademickich zatrudnionych obecnie na stanowisku adiunkta i asystenta. Przyjęcie poprawki pozwoli przy stosowaniu przepisów ustawy uniknąć dowolności interpretacji i chroni prawa nabyte tych adiunktów, którzy zaplanowali sobie pracę, jak również zdobywanie niezbędnego do habilitacji dorobku naukowego, działając w oparciu o treść dotychczasowych stosunków swojej uczelni. Takie doprecyzowanie przepisów ustawy będzie w zgodzie z Konstytucją RP, z zasadą ochrony praw nabytych i z regułą prawo nie działa wstecz. Istotą zasady praw nabytych jest bowiem takie stanowienie i stosowanie prawa, by obywatel mógł układać swoje sprawy w zaufaniu do instytucji państwa oraz pracodawcy i nie naraził się na skutki, których nie mógł przewidzieć w momencie podejmowania decyzji. Oczywiście oprócz tej kluczowej poprawki pragniemy podkreślić, iż w treści ustawy znajduje się również kilka zapisów dotyczących spraw pracowniczych, które uważamy za niewłaściwe i które budzą nasz niepokój. Wspomnieć tu należy zapis w art. 1 zmiana 94: 94) w art. 127 ust. 2 otrzymuje brzmienie: 2. Stosunek pracy mianowanego nauczyciela akademickiego zatrudnionego w uczelni publicznej wygasa z końcem roku akademickiego, w którym ukończył on sześćdziesiąty piąty rok życia. Stosunek pracy mianowanego nauczyciela akademickiego posiadającego tytuł naukowy profesora, zatrudnionego na stanowisku profesora nadzwyczajnego lub zwyczajnego w uczelni publicznej, wygasa z końcem roku akademickiego, w którym ukończył on siedemdziesiąty rok życia. Przyjęty w nowelizacji zapis oznacza, że wynikające z aktualnie obowiązującej ustawy prawo nabyte do pracy do 70-go roku życia stracą osoby o najwyższych kwalifikacjach posiadające stopień doktora habilitowanego. Pracownicy ci będą zmuszeni przejść na emeryturę z chwilą osiągnięcia wieku 65 lat, a przecież kwestią najbliższych lat będzie konieczność podniesienia wieku emerytalnego w Polsce. Zapis przyjęty w chwili obecnej stanowi pewne złagodzenie wcześniejszych propozycji w odniesieniu do kobiet, gdyż umożliwia im pracę do 65 roku życia. Niestety w dalszym ciągu istnieje niebezpieczeństwo, że wiele osób posiadających habilitację będzie musiało odejść w pełni sił twórczych. Proponujemy zatem w art. 1 w zmianie 94 dotyczącej art. 127 ust. 2 wykreślenie słów: posiadającego tytuł naukowy profesora. jest to poprawka nr 4. Poważne wątpliwości ZNP budzą również zapisy zmian 92 i 93 w art. 1: 92) art. 124 otrzymuje brzmienie: Art. 124. 1. Rektor może rozwiązać za wypowiedzeniem stosunek pracy z mianowanym nauczycielem akademickim w przypadku: 1) czasowej niezdolności do pracy spowodowanej chorobą, jeżeli okres tej niezdolności przekracza okres zasiłkowy, a w przypadku stwierdzenia przez uprawnionego lekarza poprawy stanu zdrowia i możliwości powrotu do pracy, jeżeli okres ten przekracza dwa lata; 2) wszczęcia postępowania w sprawie likwidacji uczelni; 3) otrzymania przez nauczyciela akademickiego oceny negatywnej, o której mowa w art. 132; 2
4) podjęcia lub wykonywania przez nauczyciela akademickiego dodatkowego zatrudnienia bez zgody rektora, o której mowa w art. 129 ust. 1 i 10. 2. Rektor rozwiązuje za wypowiedzeniem stosunek pracy z nauczycielem akademickim w przypadku otrzymania przez nauczyciela akademickiego dwóch kolejnych ocen negatywnych, o których mowa w art. 132. ; 93) art. 125 otrzymuje brzmienie: Art. 125. Stosunek pracy z mianowanym nauczycielem akademickim może być rozwiązany również z innych ważnych przyczyn, po uzyskaniu opinii organu kolegialnego wskazanego w statucie uczelni. ; Z zapisu znowelizowanego art. 124 ust. 1 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym wynika możliwość zwalniania mianowanego nauczyciela akademickiego już po jednej ocenie negatywnej. Po wejściu w życie Ustawy, oceny większości pracowników mają odbywać się nie rzadziej niż co 2 lata tj. częściej niż obecnie co 4 lata. Powstaje więc niebezpieczeństwo, że władze Uczelni mogą zwolnić z pracy dobrego nauczyciela akademickiego nawet ze znaczącym dorobkiem i wieloletnim doświadczeniem, któremu z różnych przyczyn (zawodowych, czy też prywatnych) nie udało się w danym krótkim okresie osiągnąć wyznaczonego progu wymagań. Należy podkreślić, że w dłuższej perspektywie czasowej mianowanie będzie dotyczyć tylko profesorów tytularnych, zatem zapis dający rektorowi możliwość zwolnienia mianowanego nauczyciela już po jednej ocenie negatywnej będzie więc dotyczyć w zasadzie wyłącznie profesorów tytularnych. Może to stanowić pole do pewnych nadużyć, szczególnie wobec występujących w środowiskach naukowych antagonizmów pomiędzy poszczególnymi zespołami naukowymi. Dlatego proponujemy wykreślenie pkt 3 w ust. 1 art. 124. Uważamy, że wystarczy zapis zawarty w art. 124 ust. 2, który wprowadza obligatoryjność rozwiązania stosunku pracy po dwóch kolejnych ocenach negatywnych. Wnosimy jednak o uzupełnienie tego ustępu o określenie minimalnego odstępu czasu pomiędzy kolejnymi ocenami, tak jak określają to obecnie obowiązujące przepisy w okresie nie krótszym niż rok. Tak uzupełnioną treść art. 124 zawiera poprawka nr 2. Z tych samych, co przedstawiono powyżej, przesłanek koniecznym wydaje się uzyskanie ZGODY organu kolegialnego (jak w dotychczas obowiązujących przepisach, a nie tylko opinii jak zapisano w nowelizacji) przed rozwiązaniem stosunku pracy z mianowanym nauczycielem akademickim z innych ważnych przyczyn. Przyjęty w nowelizacji zapis daje praktycznie wolną rękę dziekanom w zwalnianiu mianowanych nauczycieli akademickich nawet profesorów tytularnych! Stosunek pracy zawarty na podstawie mianowania z samej swojej istoty powinien podlegać szczególnej ochronie prawnej i dlatego w ustawie w art. 124 wskazany jest zamknięty katalog przyczyn rozwiązania go za wypowiedzeniem, a art. 125 daje dodatkową możliwość pracodawcy, którą można wykorzystać w warunkach samorządności akademickiej za zgodą wskazanego statutowo organu kolegialnego. Jest to forma zabezpieczenia praw mianowanego nauczyciela przed dowolnością interpretacji tzw. innej ważnej przyczyny. Kolejna bardzo kontrowersyjna kwestia dotyczy ustawowego rygorystycznie przyjętego w nowelizacji okresu zatrudnienia asystentów i adiunktów nieposiadających wymaganych stopni naukowych odpowiednio doktora i doktora habilitowanego. Jest to zmiana 90 w art. 1 ustawy nowelizującej Prawo o szkolnictwie wyższym: 90) art. 120 otrzymuje brzmienie: Art. 120. Okres zatrudnienia na stanowisku asystenta osoby nieposiadającej stopnia naukowego doktora oraz okres zatrudnienia na stanowisku adiunkta osoby nieposiadającej stopnia naukowego doktora habilitowanego, a także warunki skracania i przedłużania oraz zawieszania tych okresów określa statut, z tym że zatrudnienie na każdym z tych stanowisk osoby nieposiadającej stopnia naukowego doktora lub doktora habilitowanego nie może trwać dłużej niż osiem lat. ; 3
Jest to zasadnicza zmiana w stosunku do rozwiązania przyjętego niedawno, bo w roku 2005, gdy Parlament uchwalił ustawę Prawo o szkolnictwie wyższym i w aktualnie obowiązujących przepisach kwestia zatrudniania asystentów i adiunktów jest regulowana następująco: Art. 120. Okres zatrudnienia na stanowisku asystenta osoby nieposiadającej stopnia naukowego doktora oraz okres zatrudnienia na stanowisku adiunkta osoby nieposiadającej stopnia naukowego doktora habilitowanego, a także warunki skracania i przedłużania oraz zawieszania tych okresów określa statut. W oparciu o takie rozwiązanie prawne zostały uregulowane stosunki pracy asystentów i adiunktów w uczelniach, przy czym przyjęte w statutach okresy zatrudnienia są zróżnicowane w zależności od typu uczelni uniwersytety, politechniki itp. oraz generalnie dłuższe czasokresy przy dochodzeniu do stopnia naukowego doktora habilitowanego niż na uzyskanie doktoratu. Przyjęty przez Sejm okres 8 lat jednakowy na uzyskanie doktoratu i habilitacji po pierwsze burzy dopiero co ukształtowany po 2005 roku stan prawny stosunków pracy tych grup nauczycieli akademickich, a po drugie rozmija się z realiami polskich uczelni. O ile okres 8 lat na przygotowanie pod kierunkiem promotora i obronę rozprawy doktorskiej jest absolutnie wystarczający, to uzyskanie po doktoracie odpowiedniego dorobku naukowego dającego podstawę do ubiegania się o stopień naukowy doktora habilitowanego w naukach ścisłych i technicznych wg naszych wyliczeń trwa przeciętnie kilkanaście lat i w wielu przypadkach nie będzie możliwe sfinalizowanie tego procesu w ciągu 8 lat jak to przyjęto w nowelizacji wg projektu rządowego. Sądzimy, że resort nauki i szkolnictwa wyższego nie przeprowadził szczegółowych badań statystycznych okresu dochodzenia do habilitacji po doktoracie w zależności od specyfiki dyscypliny naukowej, a że takowe różnice występują wystarczy przytoczyć odpowiednie dane dla ścisłego kierownictwa Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego dostępne w internecie m.in. na stronie Ministerstwa: Minister Kudrycka B. ekonomiczne 10 lat. Sekretarz stanu Orłowska M.E. techniczne - 23 lata. Podsekretarz stanu Jurek W. ekonomiczne 9 lat. Podsekretarz stanu Marciniak T. matematyk 15 lat. Podsekretarz stanu Banach M. wybitny lekarz 2 lata. Średnio 12 lat. Dlatego biorąc powyższe ustalenia pod uwagę proponujemy poprawkę nr 1 kompromisowe rozwiązanie, które idąc za duchem nowelizacji będzie dyscyplinować doktorów do intensywnej pracy naukowej, ale da poszczególnym uczelniom, właśnie ze względu na specyfikę dyscyplin naukowych, w konkretnych, uzasadnionych sytuacjach, możliwość wydłużenia tego okresu 8 lat o dalsze 2 3 lata na uzupełnienie dorobku uprawniającego doktora do wystąpienia o wszczęcie postępowania habilitacyjnego. Pragniemy podkreślić, że proponowana poprawka: 1) w art. 1 zmianie 90 nadać brzmienie: 90) art. 120 otrzymuje brzmienie: Art. 120. Okres zatrudnienia na stanowisku asystenta osoby nieposiadającej stopnia naukowego doktora oraz okres zatrudnienia na stanowisku adiunkta osoby nieposiadającej stopnia naukowego doktora habilitowanego, nie powinien trwać dłużej niż 8 lat. Warunki skracania i przedłużania oraz zawieszania tych okresów określa statut. ; ; ma niemal identyczne brzmienie jak w tekście przedłożonym 4 stycznia br. w sprawozdaniu stałej podkomisji ds. nauki i szkolnictwa wyższego. 4
I wreszcie ostatnia kwestia dotycząca statusu materialnego nauczycieli akademickich, na która decydujący wpływ ma wysokość nakładów na szkolnictwo wyższe ze środków publicznych. Lata Nakłady na SzW [mln zł] PKB Udział w z budżetu z budżetów łącznie ze [mln zł] PKB [%] państwa jst śr. publ. 2000 5 326,7 20,4 5 347,1 744 378 0,72 2001 6 370,7 32,6 6 403,3 779 564 0,82 2002 6 829,6 38,6 6 868,2 808 578 0,85 2003 7 049,2 28,2 7 077,4 843 156 0,84 2004 8 822,3 31,9 8 854,2 924 538 0,96 2005 9 676,5 76,8 9 753,3 983 302 0,99 2006 9 888,7 122,0 10 010,7 1 060 031 0,94 2007 10 709,7 143,5 10 853,2 1 176 737 0,92 2008 11 120,8 100,0 11 220,8 1 275 432 0,88 2009 11 772,4 100,0 11 872,4 1 344 037 0,88 2010 11 923,8 100,0 12 023,8 1 389 000 0,87 Nakłady na szkolnictwo wyższe w relacji do PKB [%] 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Po roku 2005 nastąpiło obniżenie nakładów na szkolnictwo wyższe w Polsce w relacji do PKB, co bezpośrednio odbiło się na poziomie wynagrodzeń nauczycieli akademickich i znacznie ograniczyło możliwości finansowania wydatków pozapłacowych w publicznych uczelniach wyższych. Uległa załamaniu przyjęta w 2001 roku i realizowana w latach 2001-2004 koncepcja ładu płacowego w szkolnictwie wyższym polegająca na odnoszeniu wynagrodzeń pracowników tej sfery do średniej płacy w gospodarce narodowej i przeliczaniu ich odpowiednio dla grup profesorów, adiunktów, asystentów i pracowników niebędących nauczycielami akademickimi w proporcji 3:2:1:1. Wzrost procentowy PKB, kwoty bazowej dla szkolnictwa wyższego i średniego wynagrodzenia w gospodarce w latach 2001-2011 w odniesieniu do 2000 roku 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Wzrost PKB Wzrost kwoty bazowej Wzrost średn. wyn. w gospodarce 5
Zaniżenie w ciągu ostatnich kilku lat kwoty bazowej dotyczącej pracowników szkolnictwa wyższego w relacji do wskaźników makroekonomicznych tj. wzrostu PKB i średniej płacy w gospodarce oznacza, że obecnie faktyczne zarobki pracowników szkolnictwa wyższego odbiegają znacznie od ww. zasady. 3 600 zł Zmiany kwoty bazowej dla pracowników szkolnictwa wyższego w latach 2001-2011 wg ustaw budżetowych i średnich wynagrodzeń w gospodarce narodowej 3 100 zł 2 600 zł 2 100 zł 1 600 zł 1 100 zł 600 zł 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 kwota bazowa dla szkolnictwa wyższego kwota bazowa x mnożnik wg ustawy PoSzW średnie wynagrodzenie w gospodarce minimalne wynagrodzenie za pracę Należy podkreślić, że kwota bazowa wzrosła w niewielkim stopniu z 1603,56 zł w roku 2001 do 1873,84 zł w latach 2009-2011 (przyrost o 270,28 zł), podczas gdy minimalne wynagrodzenie za pracę w tym okresie zwiększyło się od wartości 760 zł do kwoty 1386 zł tj. o 626 zł. Od roku 2005 nie zmieniły się minimalne stawki wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli akademickich, które przykładowo wynoszą: dla asystenta 1740 zł, dla adiunkta ze stopniem naukowym doktora 2710 zł, a dla profesora nadzwyczajnego z tytułem naukowym 3570 zł. Zapis odnoszący płace pracowników szkolnictwa wyższego do kwoty bazowej określanej w ustawie budżetowej dla członków korpusu służby cywilnej spowodował, że w latach 2005 2011 średnie wynagrodzenie w gospodarce wzrastało znacznie szybciej niż ta kwota bazowa i w rezultacie dzisiaj ta różnica wynosi ponad 900 zł (plan na rok 2011). Dlatego uważamy za konieczne zapisanie w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym odnoszenia przeciętnych wynagrodzeń w poszczególnych grupach pracowniczych do prognozowanego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w gospodarce określonego w ustawie budżetowej. Ze względu na złożoną sytuacją w obszarze finansów publicznych państwa nie jest możliwe dokonanie takiej zmiany jednorazowo, dlatego uważamy za celowe rozłożenie procesu wzrostu wynagrodzeń pracowników publicznych szkół wyższych na cztery lata począwszy od 2012 r. Taką projekcję obejmującą lata 2012 2015 zawiera poprawka nr 6, która mamy nadzieję, że zgodnie z deklaracją Pani Minister Barbary Kudryckiej będzie analizowana w trakcie prac legislacyjnych w Senacie i być może zostanie wypracowane jakieś pozytywne rozwiązanie. 6