Nieletni sprawcy zabójstw Prof. nadzw. dr hab. med. Janusz Heitzman Klinika Psychiatrii Sądowej IPiN Przestępczość nieletnich na tle przestępczości w Polsce Ogólna liczba przestępstw 1.072.042 (1998) Popełniane przez nieletnich 80.000 (2001) ciemna liczba (szkoła) Przestępstwa na terenie szkoły (ok. 100.000)
zakończone wszczętym postępowaniem - 5% Struktura przestępczości nieletnich Płeć - 90% chłopcy Czyny karalne popełniane przez nieletnich 13.000 (2000) Przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu Orzekane środki wychowawcze i poprawcze w roku 1.200 Zagrożenie bezpieczeństwa publicznego przez nieletnich Przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu
Przestępstwa gwałtowne Nieletni sprawcy zabójstw 6% ogólnej liczby zabójstw Przewaga zabójstw rabunkowych Wzrastająca surowość kar (do25 lat) Co 5 sprawca zabójstwa skazany na 25 lat jest młodociany (do 21 lat) Dynamika zabójstw dokonywanych przez nieletnich Obniżony wiek zabójców (do 13 roku życia 10 - /1991-2001/) Bezwzględny wzrost 4x 1996-36 1997-36 1998-28 (na 1072) 2001-40
Najczęstsze motywy zabójstw dokonywanych przez nieletnich Rabunkowe Nieporozumienia rodzinne Chuligańskie Seksualne Trudne do ustalenia Biologiczne koncepcje przyczyn przestępczości nieletnich Dziedziczenie cech przestępczych
Skutek urazów płodowych Wczesnodziecięce uszkodzenie mózgu Atypowy układ chromosomów (XYY) Choroby psychiczne Zaburzenia osobowości biologicznie uwarunkowane (charakteropatie, encefalopatie) Patologia mózgu ((TC, MNR) Temperamentalna teoria przestępczości nieletnich Predyspozycje dziedziczne Środowiskowo uwarunkowana ekspresja cech przestępczych
Społeczne przyczyny przestępczości nieletnich Brak wrodzonych cech przestępczych (predyspozycji) Determinizm środowiskowy Negatywne środowisko nie wpływa na wszystkich Przyczyny agresywnej przestępczości nieletnich (Bandura, 1968) Modelowanie (przyswajanie zachowań i towarzyszących im emocji) Bycie ofiarą (złego traktowania) Zachęta ( negatywny wpływ zewnętrzny)
Instruowanie Nakłanianie (sposób niezwykły, dziwaczny, symboliczny, rytualny) Osobowościowe uwarunkowania zabójstw dokonywanych przez nieletnich Niedojrzałość emocjonalna i społeczna Niezdolność nawiązywania pozytywnych związków emocjonalnych Zaburzona samoocena, brak samoakceptacji Zaburzenia procesów samokontroli Przewaga procesów popędowoemocjonalnych nad poznawczymi
Interakcje czynników determinujących i powstrzymujących (hamujących) Psychologiczne czynniki determinujące Zewnętrzne - wzorce i normy społeczne Wewnętrzne potrzeby, poglądy, normy - frustracja, - lęk, wrogość, agresja - negatywna samoocena Interakcje czynników determinujących i powstrzymujących (hamujących)
Psychologiczne czynniki powstrzymujące Umiejętność rozwiązywania konfliktów Zdolność do opozycji wobec nacisków Pozytywna samoocena Psychologiczne mechanizmy przestępczości nieletnich (Teoria Reckalsa) Bodźce indukujące przestępczość agresywną Atrakcyjne wzory zachowań agresywnych Upowszechnienie modelu silnego człowieka Wzorzec kariery przestępczej Sukces to efekt zachowań kryminalnych Frustracja podstawowych potrzeb
Psychologiczne mechanizmy przestępczości nieletnich Uczenie się i poglądy Frustracja i lęk Wzmożony niepokój Wrogość do innych Poczucie małej wartości Subiektywna perspektywa percepcyjna Psychologiczne mechanizmy powstrzymujące przestępczość nieletnich Samokontrola zewnętrzna:
- pozytywny wpływ rodziny (jej zintegrowanie) - pozytywny wpływ środowiska pozarodzinnego Samokontrola wewnętrzna - zdolność do przeciwstawienia się zewnętrznej presji - zdolność rozwiązywania konfliktów - unikanie działań ryzykownych - pozytywna samoocena Zaburzenia samoregulacyjnych mechanizmów osobowości Potrzeby (frustracja) Emocje (lęk, niepewność, poczucie winy) Postawa (antysocjalna) Samoocena (zaniżona) / to co robię /
Obraz siebie (negatywny) / jestem / Destruktywne sposoby rozładowania napięcia u nieletnich Zachowania zuchwałe Zachowania agresywne Zachowania brutalne Zachowania nieprzewidywalne Zachowania impulsywne Kategorie nieletnich sprawców zabójstw (M. Martin, H. Quay, M.Q. Warren) Zabójcy zorganizowani: - niewyróżniający się wśród rówieśników - dobry syn - dobry uczeń
- inteligencja wyższa niż przeciętna Kategorie nieletnich sprawców zabójstw (M. Martin, H. Quay, M.Q. Warren) Zabójcy niezorganizowani: - stałe problemy wychowawcze - złe wyniki w nauce (pracy) - inteligencja przeciętna i niższa - rodzina dysfunkcjonalna - seryjni mordercy Ocena stanu psychicznego nieletnich zabójców Proporcjonalność rozwoju fizycznego (biologicznego) Poziom intelektualny Poziom neurotyzmu Poziom lęku
Poziom psychotyzmu Ocena stanu psychicznego nieletnich zabójców Osobowość (psychopatia socjopatia, charakteropatia) Poziom ekstra i introwersji Stopień demoralizacji (nieprzystosowania) Motywacja i motywy bezpośrednie Prognoza Możliwości skutecznej resocjalizacji Rozwój biologiczny nieletnich sprawców zabójstw Ocena stanu zdrowia matki w okresie ciąży
Przebieg porodu Wady rozwojowe OUN, innych układów narządów Schorzenia przewlekłe o wczesnodziecięcym początku Choroby zakaźne i inwazyjne z konsekwencjami w zakresie patologii OUN Poziom intelektualny nieletnich zabójców (dane z opinii) Upośledzenie umysłowe (lekkie) Pogranicze upośledzenia umysłowego Ociężałość umysłowa Pogranicze ociężałości umysłowej Inteligencja niższa niż przeciętna Inteligencja przeciętna Inteligencja wyższa niż przeciętna Inteligencja w granicach normy (?)
Niski poziom intelektualny predyspozycja Upośledzenie umysłowe lekkie - (1 na 5 zabójców) Obniżony poziom intelektualny - ok. 50% Poziom intelektualny nieletnich zabójców jest niższy od przeciętnej dla wieku Poziom intelektualny nieletnich zabójców jest niższy niż nieletnich sprawców innych przestępstw Skutki niskiego poziomu intelektualnego w genezie zabójstwa (1)
Zwiększenie sugestywności i uległości Obniżony krytycyzm Zmniejszona kontrola popędów (afektów) Wzmożona impulsywność Ograniczone przewidywanie skutków Ograniczone antycypowanie kary Upośledzona interioryzacja norm i wartości Niedojrzałość społeczna Skutki niskiego poziomu intelektualnego w genezie zabójstwa (2) Upośledzenie pamięci Upośledzenie zdolności logicznego myślenia, abstrahowania i uogólniania
Trudności w werbalizacji własnych sądów i myśli Zaburzenia osobowości nieletnich zabójców - 90% Głębokie (psychopatia, charakteropatia, socjopatia, o. niedojrzała) 58,3% Umiarkowane (rysy: psychopatyczne, charakteropatyczne, socjopatyczne, o. niedojrzałej) 31,5% Brak - 10,2% (Badzimirowska-Masłowska, 2000) Neurotyzm nieletnich zabójców Wyższy niż w nieprzestępczej grupie wiekowej
Wzmożona reaktywność emocjonalna Tendencja do kumulowania emocji Trudności w kontrolowaniu emocji Obniżona odporność na stres i sytuacje trudne Zmienność nastroju Drażliwość, dysforyczność, lękliwość Skłonność do dekompensacji (załamań) Poziom psychotyzmu u nieletnich zabójcow Wg. Kwestionariusza osobowości Eysencka EPQ-R (pomiar neurotyzmu, ekstrawersji, psychotyzmu i kłamstwa) Skala psychotyzmu wyróżnia osoby: psychotyczne, psychopatyczne i niekonwencjonalne
Cechy psychotyzmu: - chłód uczuciowy, złośliwość, okrucieństwo do ludzi i zwierząt - agresywność, despotyzm, dziwaczność - brak przeżywania i okazywania współczucia, izolacja Nieprzystosowanie społeczne nieletnich zabójców Uprzednia karalność za przestępstwa dokonywane przeciwko mieniu Nadużywanie alkoholu Agresywne reakcje po spożyciu alkoholu Negatywne środowisko rówieśnicze
Prostytucja (27% dziewcząt, 15% chłopców) Nadużywanie narkotyków przez nieletnich zabójców Regularne narkotyzowanie się - ok. 14% Okazjonalny kontakt - ok. 25% Motywacja sprawców zabójstw dokonywanych przez nieletnich (motywy pierwotne)
Ekonomiczne (rabunkowe, zdobycie środków na alkohol, narkotyki ) 47% Retorsyjno-odwetowe (porachunki) 17,6% Rodzinne (zabójstwo rodziców) 16,8% Seksualne (przed aktem, w trakcie, po) 12,6% Erotyczne (po zerwaniu) 5,9% Inne (irracjonalne) Motywy bezpośrednie zabójstw dokonywanych przez nieletnich Rabunek : chęć uniknięcia odpowiedzialności, eliminacja
świadka, lęk przed karą (planowanie) Retorsyjno odwetowe: rozładowanie agresji, gniew Rodzinne: lęk, poczucie krzywdy, zagrożenie, gniew, obrona życia własnego lub bliskich Okoliczności zabójstw dokonywanych przez nieletnich Czas: mc sierpień wrzesień, godz. 18-24 Miejsce: miasto pow. 100000 (48%), wieś (34), miasto do 50000 (18%)
- mieszkanie sprawcy lub ofiary (71%), bezpośrednie sąsiedztwo Modus operandi : - uderzenie nożem, narzędziem - uduszenie - bicie kopanie Okoliczności zabójstw dokonywanych przez nieletnich Zabójstwo w porozumieniu Planowanie Zamiar bezpośredni Nietrzeźwość (najczęściej w retorsyjno-odwetowym ok. 90%)
Zachowanie nieletnich po dokonaniu zabójstwa Ucieczka z mc. zabójstwa (74%) (zacieranie śladów) Zawiadomienie policji, pogotowia (11%) Przyznanie do winy (50%) Deklarowany żal i skrucha (59%) Obojętność (15%) Lęk przed karą (9%) Brak żalu (10%) Opiniowanie sądowopsychiatryczne nieletnich sprawców zabójstw
Postępowanie prowadzone przez sąd rodzinny na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (art.12 upn) Biegli psychiatrzy oceniają: - stan psychiczny nieletniego (upośledzenie umysłowe, chorobę psychiczną, inne zakłócenia czynności psychicznych, uzależnienie alkoholowe, narkomanię) - czy w/w zaburzenia psychiczne wymagają umieszczenia celem leczenia w szpitalu psychiatrycznym lub innym odp. Zakładzie. - czy celem opieki wychowawczej wymaga pobytu w odpowiedniej placówce wychowawczej lub w domu pomocy społecznej (upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim) Opiniowanie sądowopsychiatryczne sprawców zabójstw
Postępowanie prowadzone przez sąd karny na podstawie kodeksu karnego (art.10 2) Biegli psychiatrzy oceniają: - stan psychiczny nieletniego w czasie dokonywania zabójstwa - zdolność rozpoznawania znaczenia zarzucanego nieletniemu czynu i zdolność pokierowania swoim postępowaniem - potrzebę stosowania środka zabezpieczającego (czy zachodzi wysokie prawdopodobieństwo powtórzenia czynu karalnego o znacznej społecznej szkodliwości) - zdolność uczestniczenia w dalszym postępowaniu karnym Opiniowanie sądowopsychologiczne nieletnich sprawców zabójstw
Ocena sprawności intelektualnej Ocena dojrzałości psychicznej i społecznej Ocena osobowości nieletniego Prognoza społecznopsychologiczna Regulacje prawne Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich - Art. 1 1 2) postępowania o czyny karalne w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17, 3) wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej
jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21. Regulacje prawne Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich - Art. 12 - środki lecznicze, opiekuńcze - Art. 14 - odniesienie do kk - Art. 18 odniesienie do Sądu właściwego wg. przepisów kpk, jeżeli zachodzą podstawy do orzeczenia wobec nieletniego kary na podstawie art. 10 2 kk Regulacje prawne Kodeks karny Art. 10 1 Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat 2 Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 148 1.. Może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym
przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. 3 orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia za przypisane sprawcy przestępstwo, sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary