Akademia EduGIS Technologie informacyjno-komunikacyjne (ICT) oraz geoinformacyjne (GIS) w nauczaniu przedmiotów przyrodniczych w gimnazjum i liceum oraz w edukacji środowiskowej Instrukcja dla uczniów Materiały dodatkowe do scenariusza: Warszawa środowisko przyrodnicze. Czy środowisko przyrodnicze determinowało rozwój przestrzenny miasta? Agnieszka Chrząstowska-Wachtel Projekt realizuje: Partnerzy projektu:
Część I : Geoportal.gov.pl 1. Otwórz w przeglądarce internetowej geoportal: geoportal.gov.pl 2. Nawiguj do Warszawy. W okienku szukaj wpisz: Warszawa lub odpowiednio powiększ obraz na obszarze Warszawy. 3. Z menu legendy wybierz i zaznacz dwie warstwy: ortofotomapa mapa topograficzna 4. Uaktywnij warstwę ortofotomapy. Klikając myszką w podświetlony na niebiesko pasek wybranej warstwy wybierz Ustaw przezroczystość. Ustaw tak przezroczystość warstwy abyś mógł analizować obie warstwy mapy naraz. 5. Prześledź układ i zagospodarowanie miasta na tle środowiska przyrodniczego. Zobacz co jest główną osią miasta. Sprawdź położenie Starego Miasta, Powiśla, Żoliborza, Saskiej Kępy, Ursynowa. Zobacz czy widać różnice pomiędzy zagospodarowaniem Doliny Wisły, Wysoczyzną Warszawską. Gdzie jest najwięcej terenów zielonych, a gdzie jest centrum miasta (Śródmieście). 6. Powiększaj skalę mapy aby dokładniej obejrzeć wybrane obszary: 2
7. W okienku szukaj wpisz nazwy: Kępa Kiełpińska Kępa Tarchomińska Kępa Potocka Kępa Zawadowska Kępa Oborska Zlokalizuj na mapie te miejsca. Spróbuj wyjaśnić genezę tych nazw. 8. Zamknij warstwę: mapa topograficzna i posługując się tylko warstwą : ortofotomapa prześledź przebieg doliny Wisły od Kępy Oborskiej do Kępy Kiełpińskiej. Zauważ jaki jest układ doliny. Które części doliny są szersze, a które węższe. Zwróć uwagę na charakterystyczne formy występujące w dolinie, nazwij je. 9. Zarejestruj i otwórz warstwę pokazującą tereny zagrożone podtopieniami. 1. W tym celu użyj narzędzia "zdefiniuj źródło danych" umieszczonego w górnym pasku nad mapą. 2. Po otworzeniu okienka wciśnij przycisk wms Po naciśnięciu go wyświetli się lista możliwych źródeł danych. 3. Przesuń pasek listy w dół i znajdź warstwę PIG- Obszary zagrożone podtopieniami. 4. Wybierz ją przyciskając. 5. W okienku format wybierz png 6. Kliknij w przycisk Rejestruj 3
Po zarejestrowaniu warstwy, warstwa pojawi się na górze listy legendy i jednocześnie otworzy się na mapie. Sprawdź, które tereny w Warszawie zagrożone są podtopieniami. 10. Prześledź też wygląd samego koryta Wisły. Dodatkową pomocą jest umieszczone niżej zdjęcie pt. Wyspy Zawadowskie dr Marka Ostrowskiego 4
źródło: http://www.varsovia.pl/varsovia/ 11. Zastanów się czy dzielnica Siekierki mogła być kiedyś po prawej stronie Wisły, a Saska Kępa po lewej stronie Wisły. Czy znajdziesz na to jakieś dowody? 5
Część II : Analiza zdjęć i map 1. Porównaj stare mapy Warszawy umieszczone na dole strony: http://www.wislawarszawska.pl/?mode=news&nid=317 jako kolejne kartki kalendarza. Otwórz kartki: Styczeń, Luty, Maj, Lipiec, Listopad Zobacz jak zmieniała się dolina Wisły, przebieg koryta rzeki i jak rozwijała się zabudowa Warszawy. Zwróć uwagę na rzeźbę skarpy warszawskiej. 2. Przeanalizuj zdjęcia dr Marka Ostrowskiego umieszczone na stronie: Warszawa z lotu orła - SKWER GEOLOGICZNY http://www.samper.pl/warszawa_z_lotu_orla/ W analizie Doliny Wisły pomoże Ci wykonanie paru profili topograficznych przy pomocy narzędzia internetowego: GEOCONTEXT-PROFILER 6
Część III: GEOCONTEXT-PROFILER 1. Otwórz w przeglądarce internetowej narzędzie do rysowania profili terenu: http://www.geocontext.org/publ/2010/04/profiler/en/ 2. W okienku Search location wpisz: Warsaw i wciśnij Enter 3. Skasuj poprzednie profile wciskając przycisk Reset 4. Profil rysuje się wybierając na mapie miejsce rozpoczęcia profilu poprzez umieszczenie kursora w formie krzyżyka i klikniecie. Na mapie pojawia się zielony znacznik. Poprzez następne kliknięcia na mapie w wybranych miejscach dodajemy kolejne punkty przebiegu profilu. Pod mapą pojawia się profil. 7
5. Teraz nawigując po mapie oraz używając narzędzi do przybliżania i oddalania widoku mapy wybierz tak miejsca aby narysować kilka profili: w północnej części Warszawy, w odcinku przełomowym oraz w południowej części Warszawy. Zaczynaj profile na lewym brzegu Wisły w obrębie Wysoczyzny Warszawskiej. Kończ na prawym brzegu Wisły. 6. Zwracaj uwagę na skalę pionową i poziomą profilu przy porównywaniu kolejnych profili. 7. Analizuj profile. Odpowiedz na pytania: Czy budowa doliny Wisły jest symetryczna? Ile tarasów występuje w dnie doliny Wisły? Na jakich poziomach występują tarasy? Podaj wysokości bezwzględne poziomów tarasowych oraz ich wysokość względną ponad koryto Wisły. Czy we wszystkich miejscach tarasy zachowały się w ten sam sposób? Czy krawędzie tarasów są wszędzie dobrze (ostro) zarysowane? Czy na niektórych tarasach można zauważyć jakieś formy terenu? Jakie? Posłuż się geoportalem.gov.pl, aby lepiej odpowiedzieć na to pytanie. Czy skarpa warszawska jest we wszystkich miejscach tak samo nachylona? Jak ukształtowana jest wierzchowina Wysoczyzny Warszawskiej? 8. Ciekawe czy wykonane przez Ciebie profile korelują się z warstwą terenów zagrożonych podtopieniami otwieraną w geoportalu. W zrozumieniu genezy doliny Wisły pomoże Ci prześledzenie animowanych map na stronie KAMPINOS FOREST landscape's genesis 8
Część IV: KAMPINOS FOREST landscape's genesis 1. Otwórz w przeglądarce internetowej http://folk.ntnu.no/opach/ 2. Wciśnij przycisk po prawej stronie pod zdjęciem Animated map" 3. Wybierz z menu opcję pierwszą dla początkujących : " For beginners", wybierz według własnego uznania rodzaj widoku prawy "right" lub lewy "left" i na końcu zatwierdź swój wybór klikając "apply" 4. Po otworzeniu wybranego scenariusza wciśnij klawisz F11 aby przejść do widoku pełnoekranowego i ustaw tak widok, aby widzieć: górną i dolną mapkę, tabelę stratygraficzną oraz komentarz. 9
5. Na górnej mapie włącz warstwę pokazującą zabudowę miasta Waszawy zaznaczając kwadracik "show cities" 6. Otwórz legendę wciskając napis "legend" umieszczony w prawym górnym rogu większej mapy. Zapoznaj się z legendą, a potem ją zamknij. 7. Prześledź genezę środowiska przyrodniczego dużej części Warszawy klikając przycisk play. Obserwuj zmiany na obu mapach. Zobacz jak zmieniała się hydrografia, geologia i ukształtowanie w Niecce Mazowieckiej. Odpowiedz na pytanie: Jakie czynniki i procesy kształtowały powierzchnię na obszarze Warszawy widoczną na mapie? Jakie utwory osadziły się w Niecce Mazowieckiej? Przeanalizuj mapę geologiczną Warszawy. 10
Część V: Mapa geologiczna 1:50 000 przeglądana w programie Quantum GIS 1. Włącz program Quantum GIS. Otwórz projekt: warszawa2 i włącz warstwę: geologia, ortofotomapa, TOPO 100 i wody. 2. W legendzie ustaw przezroczystość warstw tak aby było Ci wygodnie przeglądać mapę. W tym celu uaktywnij wybraną warstwę i dwukrotnie klikając wejdź do menu właściwości warstwy. Wybierz Przezroczystość i suwakiem ustaw właściwą przezroczystość warstwy. Kliknij OK na dole ramki dla potwierdzenia dokonanej zmiany. 11
3. Nawiguj po mapie i próbuj zbadać czy istnieją zależności pomiędzy budową geologiczną i zagospodarowaniem miasta. W celu zebrania informacji o warstwach utworów powierzchniowych (warstwa : geoloogia ) posłuż się narzędziem: informacja. Pamiętaj o wcześniejszym uaktywnieniu badanej warstwy przez jednokrotne kliknięcia na nią. Dowodem na aktywność warstwy jest niebieskie podświetlenie obszaru -paska wokół nazwy warstwy. 12
ZADANIE DODATKOWE 1. Korzystając z warstw: mapy geologicznej (warstwa: geologia ), mapy topograficznej (warstwa: TOPO100 ), ortofotomapy (warstwa: ortofotomapa ) oraz dołączonych zdjęć (pobranych z portalu: Warszawa z lotu orła ), profili i opisów dokonaj analizy. 2. Na podstawie dokonanej analizy dopasuj zamieszczone niżej zdjęcia, profile i opisy do wyznaczonych na mapie punktów (warstwa na mapie: punkty_wawa ). Na niektórych profilach umieszczono więcej niż jeden punkt. Na profilach wpisz nazwę punktu z mapy oraz oznaczenie zdjęć i opisów. OPISY do punktów: a. Punkt położony na Wysoczyźnie Warszawskiej w bezpośrednim sąsiedztwie wysokiej i stromej skarpy. W podłożu występują gliny zwałowe. Miejsce odznacza się wieloma zaletami: atrakcyjnymi widokami na przełomowy odcinek Doliny Środkowej Wisły, korzystnym klimatem ze względu na dobre przewietrzanie przez dolinę Wisły. W tym miejscu powstał w XIII w. gród książęcy. b. Punkt położony jest na wysokości około 87 m.n. p. m na tarasie nadzalewowym Wisły. W niedalekim sąsiedztwie punktu występuje największe w Warszawie jezioro, które jest pozostałością historycznego system wodnego Wisły. Powierzchniowa warstwa tarasu zbudowana jest głównie z piasków rzecznych. c. Punkt położony jest na terenie dawnego meandru Wisły. Obszar ten wypełniają torfiaste namuły na gytiach. Ponad punktem położony jest wawerski taras nadzalewowy. Z dokumentów historycznych wynika, że w przeszłości teren w miejscu punktu był jeziorem starorzeczem Wisły. d. Punkt położony jest na wysoczyźnie charakteryzującej się urozmaiconą geologią i ukształtowaniem terenu. Punkt położony jest w obrębie glin zwałowych, ale w bezpośrednim sąsiedztwie występują też : iły i mułki zastoiskowe, piaski humusowe, piaski i piaski ze żwirami kemów oraz eluwia piaszczyste glin zwałowych. U podnóża skarpy występują też torfy oraz piaski i żwiry rzeczne. Dolina Wisły jest w tym miejscu szeroka. Punkt jest oddalony od rzeki około 6 km w linii prostej. W odległości niecałych 100 m od punktu znajduje się Rezerwat Natoliński. e. Punkt położony jest na łagodnie opadającej wierzchowinie Wysoczyzny Warszawskiej. W podłoży zalegają gliny zwałowe. Skarpa Warszawska leży w odległości kilkuset metrów w kierunku wschodnim. Punkt znajduje się w centralnej części Warszawy na terenie parku. f. Punkt położony jest na tarasie zalewowym Wisły, choć nie jest obecnie zagrożony częstymi powodziami. Od Wisły oddzielony jest wałem przeciwpowodziowym i innymi nasypami antropogenicznymi. W podłożu zapisana jest historia akumulacyjnej i erozyjnej działalności Wisły. Punkt leży na iłach i mułkach miejscami z domieszką piasków(madach). Dziś na tym terenie jest jeden z piękniejszych parków Warszawy. 13
A D B E C F 14
PROFILE do punktów: MAPA geologiczna-z QuantumGIS z punktami: 15
Czy możesz już przeprowadzić weryfikację postawionej hipotezy po przeprowadzonych analizach? Jakie zauważasz związki pomiędzy środowiskiem przyrodniczym Warszawy a jej zagospodarowaniem? 16